FRAGMENTA VATICANA.
Ex empto et vendito Ex empto et vendito Qui a muliere sine tutoris auctoritate sciens rem mancipi emit vel falso tutore auctore quem sciit non esse, non videtur bona fide emisse itaque et veteres putant et Sabinus et Cassius scribunt. Labeo quidem putabat nec pro emptore eum possidere, sed pro possessore, Proculus et Celsus pro emptore, quod est verius: nam et fructus suos facit, quia scilicet voluntate dominae percipit et mulier sine tutoris auctoritate possessionem alienare potest. Iulianus propter Rutilianam constitutionem eum, qui pretium mulieri dedisset, etiam usucapere et si ante usucapionem offerat mulier pecuniam, desinere eum usucapere. Papinianus libro III responsorum. Usurae venditori post traditam possessionem arbitrio iudicis praestantur; ante traditam autem possessionem emptori quoque fructus rei vice mutua praeberi necesse est: in neutro mora considerabitur. Venditor, qui legem commissoriam exercere noluit, ob residuum pretium iudicio venditi recte agit, quo secuto legi renuntiatum videtur. Qui die transacto legem commissoriam exercere voluit, postea variare non potest. Papinianus libro III responsorum.+ Aede sacra terrae motu diruta locus aedifici non est profanus et ideo veniri non potest. Mulier servam ea lege vendidit, ut, si redisset in eam civitatem, unde placuit exportari, manus iniectio esset. Manente vinculo servitutis si redierit, quae vendidit manum iniciet et ex iure concesso mancipium abducet. Post manumissionem autem si redierit, in perpetuam servitutem sub eadem lege publice distrahetur. Quae vendidit si manum iniecerit non liberatae, mancipium retinere poterit ac manumittere; adimi quippe libertatem et publice venditionem ita fieri placuit propter pericula venditorum, qui vel metuentes servis suis offensam vel duritiam possunt paenitendo remittere. Quo minus possessio rei venditae tradatur empti iudicio, decem annorum praescriptione non inpeditur. Evictione citra dolum emptoris et iudicis iniuriam secuta duplum exempti iudicio secundum legem contractus praestabitur. Creditor a debitore pignus recte emit, sive in exordio contractus ita convenit sive postea; nec incerti pretii venditio videbitur, si convenerit, ut pecunia fenoris non soluta creditor iure empti dominium retineat, cum sortis et usurarum quantitas ad diem solvendae pecuniae praestitutam certa sit. Iniquam sententiam evictae rei periculum venditoris non spectare placuit neque stipulationem auctoritatis committere. Convenit ad diem pretio non soluto venditori alterum tantum praestari. Quod usurarum centesimam excedit, in fraudem iuris videtur additum. Diversa causa est commissoriae legis, cum in ea specie non fenus inlicitum exerceatur, sed lex contractui non inprobabilis dicatur. Ante pretium solutum dominii quaestione mota pretium emptor restituere non cogetur, tametsi maxime fideiussores evictionis offerantur, cum ignorans possidere coeperit. Nam usucapio frustra complebitur anticipata lite nec oportet evictionis securitatem praestari, cum in ipso contractus limine domini periculum immineat. Venditor si per conclusionem imaginarium colonum emptoris decipiendi causa subposuit, ex empto tenebitur, nec idcirco recte defenditur, si, quo facilius excogitatam fraudem retineret, colonum et quinque annorum mercedes in fidem suam recipiat. Alioquin si bona fide locavit, suspectus non erit. Lege venditionis inempto praedio facto fructus interea perceptos iudicio venditi restitui placuit, quoniam eo iure contractum in exordio videtur, sicuti in pecunia quanto minoris venierit ad diem pretio non soluto. Cui non est contrarium, quod iudicium ab aedilibus in factum de reciperando pretio mancipii redditur, quia displicuisse proponitur: quod non erit necessarium, si eadem lege contractum ostendatur. Fructus pendentes etsi maturi fuerunt, si eos venditor post venditionem ante diem solvendi pretii percepit, emptori restituendos esse convenit, si non aliud inter contrahentes placuit. Vino mutato periculum emptorem spectat, quamvis ante diem pretii solvendi vel condicionem emptionis inpletam id evenerit. Quod si mille amphoras certo pretio corpore non demonstrato vini vendidit, nullum emptoris interea periculum erit. Evictis agris quanti emptoris interest iudicio empti lis aestimatur. Quod si ab initio convenit, ut venditor pretium restitueret, usurae quoque post evictionem praestabuntur, quamvis emptor post dominii litem inchoatam fructum adversario restituat; nam incommodum medii temporisdamnum emptoris est. Secundum ius in facinorosos... emptores inquietari, sed actione fiduciae...* Valeriano III et Gallieno II conss... Gallienus aug.... Res pupillorum a creditoribus patris propter debita paterna iure vindicari nullo possunt. Si igitur abstinuisti paterna hereditate non agnita, contra venditionem a creditoribus patris tui rei tuae factam praesidem adi, qui inquietari te in possessione non sinet...* Saeculare II et Donato conss. .... Per Iulium Menophilum spectabilem virum... auxilium non potest denegari... pecuniam creditoribus... habere non potuit in poss... et usurarum, quia in commun...* Kal. Iuliis Viminacii... Gallienus aug.... alienandae non sunt. Aditus itaque... cedente eius iussione qui i...* Pp. VIIII kal. nov. Patavii?... Diocletianus et Maximus Constantius Atiniae Plotianae. Si deserta praedia... ob cessationem conlationum... distracta vera fide comparasti et venditionem sollemniter perfecisti, venditio... necessitate facta convelli non debet... Diocletianus Aurelio Leontio. Cum speciem venditam violentia ignis, qui nunc per poc... grassatus est, absumptam dicas, si venditionem nulla condicio suspenderat, amissae rei periculum te non adstringet.* Pp. III non. nov. Atubino Diocletiano aug. II et Aristobulo conss. Diocletianus Claudia... emptori indemnita... possessionem venditam esse cog... ex qualitate rei perdoctus...* Diocletiano aug. II et Aristobulo conss... Gallienus aug.... mtico possessionem paternam... ab aliquo directi iuris emptore...* Gallieno u et Faustino conss... Necessitatibus urguentibus pater... vivis parentibus placuit... i familia longa aetate...*e praef. Urbi v. c.* pp. II kal.... conss. Ium fortunatum militem... e controversia moveri consti ipso aug. III consule. Alexander aug.... vendendarum possessionum..... ii neque alienare eas neque...* Agricola et Clementino conss. .... Sabiniani non oportuit post interpo... cari. Praepropere igitur procurator... rationis meae possessiones... ium nec emptor ignora... ordine audietur.* Pp. kal.... Aurelianus aug.... Si praedii, de quo controversia est inter vos, ita in possessione fuisti, ut proponis, et inde... eiectus inveniris, is erit... v. c. Pro sua aequitate ad effectum...* Aureliano et Basso conss... .... carissime nobis. Tenes tu quidem... liquidissime et lites dirimis... tum statutis tuis non cu... e incipient discedere... in diversum eventum sententiae... litigabatur, insidunt partium allegationibus... u et interpretationem diversam... est, non censui: quasi vero in ea. Aditus competens iudex considerato tutelae iudicio eam curabit ferre sententiam, quam agnitam legibus esse providerit.* Pp. IIII kal. sept. Constantino et Licinio augg. II conss. Augg. et caess. Rutiliae Primae. Ingenuos progenitos servitutis adfligi dispendiis minime oportere etiam nostri temporis tranquillitate sancitur, nec sub obtentu initae venditionis inlicite decet ingenuitatem infringi. Quare iudicem competentem adire par est, qui in liberali causa ea faciet compleri, quae in huiuscemodi contentionibus ordinari consuerunt, secundum iudiciariam disciplinam partibus audientiam praebiturus.* Pp. ibid. aug. Romae Constantino et Licinio augg. IIII conss. Augg. et caess. Flaviae Aprillae. Cum profitearis te certa quantitate mancipium ex sanguine comparasse, cuius pretium te exsolvisse dicis et instrumentis esse firmatum, hoc a nobis iam olim praescriptum est, quod, si voluerit liberum suum reciperare, tunc in eius locum mancipium domino dare aut pretium quo valuisset numeraret. Etiamnunc, si a suis parentibus certo pretio comparasti, ius dominii possidere te existimamus. Nullum autem ex gentilibus liberum adprobari licet.* Subscr. XII kal. aug. Constantino aug. III cons. Augg. et caess. Nulla verecundiae vel quietis mora vel quolibet intervallo cunctandi passim nunc singuli, modo populi proruentes nostros in obtutus sic uniformes querellas isdem fere sermocinationibus volutarunt, ut nec interpellantium credulitati valeret occurri nec allegationum qualitas disparari, parens carissime atque amantissime nobis. Pari siquidem exemplo vociferationibus consertis multitudines memorarunt non iuste res suas esse divenditas, aliis possidentibus se fiscalia luere, frequenti denique obsecratione delata remedium cupiverunt. His sumus valde permoti, verentes ne alicuius calliditatibus aversabili emolumento persuasi res suas venderent sine censu ac post subsidia nostrae mansuetudinis precarentur, itaque versutis calliditatis commenta miscentibus, dum insidiarum fallentium non suspicamur arcana, pro innocentiae nostrae natura ceteros aestimantes, detrimento census nocentes levaremus. Has fraudes, hos dolos, istas argutias lege prohibemus, constitutione secludimus, et idcirco iustae providentiae consulta deliberatione sancimus, ut omnino qui comparat rei comparatae ius cognoscat et censum, neque liceat alicui rem sine censu vel comparare vel vendere. Inspectio autem publica vel fiscalis esse debebit hac lege, ut si aliquid sine censu venierit et post ab aliquo deferetur, venditor quidem possessionem, comparator vero id quod dedit pretium fisco vindicante deperdat. Id etiam volumus omnibus intimari nostrae clementiae placuisse neminem debere ad venditionem rei cuiuslibet adfectare et accedere, nisi eo tempore, quo inter venditorem et emptorem contractus sollemniter explicatur, certa et vera proprietas vicinis praesentibus demonstretur: usque eo legis istius cautione currente, ut etiamsi subsellia vel ut vulgo aiunt scamna vendantur, ostendendae proprietatis probatio compleatur. Hinc etenim iurgia multa nascuntur; hinc proprietatis iura temerantur hinc dominiis vetustissimis molestia comparatur, cum caecitate praepropera et rei inquisitione neglecta, luce veritatis omissa nec perpetuitate cogitata dominii, iuris ratione postposita ad rei comparationem accedunt. Omissis omnibus dissimulatis atque neglectis id properant atque festinant, ut quoque ^quoquo?^ Modo cuniculis nescio quibus inter emptorem et venditorem sollemnia celebrentur: cum longe sit melius, sicuti diximus, ut luce veritatis, fidei testimonio publica voce, sub clamationibus populi idoneus venditor adprobetur, quo sic felix comparator atque securus aevo diuturno persistat. Quod pro quiete totius successionis eloquimur, ne forte aliquis venditor suum esse dicat, quod esse constat alienum, idque comparator malo venditore deterior incautus et credulus, cum testificantibus vicinis omnia debeat quaerere, ab universorum disquisitione dissimulet quem sic oporteat agere, ut nec illud debeat requiri quod ex iure dicitur: "si a domino res vendita sit". Ita ergo venditionum omnium est tractanda sollemnitas, ut fallax illa et fraudulenta venditio penitus sepulta depereat. Cui legi deinceps cuncti parere debebunt, ut omnia diligenti circumspectione quaesita per universas successiones tuto decurrant neque aliquem ex inprovidentia casum malignae captionis horrescant.* D. IIII kal. sept. a praefecto praetorio ad correctorem Piceni Aquileia.* Acc. XIIII kal. oct. Albae Constantino aug. III. cons. Augg. et caess. Basso. Valentinus Perfidiam et Maxime de illo queritur, quia a tutore processit, a quo aliquid in fortunas suas perniciosissimum proficisci minime omnium condecebat. Exuperantius v. c. Si tantum avunculus Valentino esset, nequaquam in Valentinum peccare deberet, qui nunc... Videlicet iactando numquam... fiduciam sibi esse servatam... obnoxia comparator accedi... num, proinde posthac saltim... fraudesque talia dissemina..... centur nullus aditus fictis c... dolis relinquatur ingenui... ad provincialium preces dudum est constitutum... Satisfacere vel nollent pub... summa re levaret. Iam nunc i... constituimus perspicue lege sancire, ut quaecumque pro reliquis in annonario titulo ceterisve fiscalibus debitis luxu ac nequitia perditorum hominum prodigorumque in fundis atque mancipiis vel in quibuscumque corporibus sub auctione licitanda sunt, fisco auctore vendantur et ut perpetuo penes eos sint iure dominii, quibus res huiuscemodi sub hastae sollemnis arbitrio fiscus addixerit... in iis utitur venditoris quae ob d... gi vel permissu iudicum distrahuntur..... emolumenta malle quam debita n... penes perditos maneant sib... nere contractuum tergiversatio nu... interpretationis insidias pertimes... talis accesserit ignavorum.. Si quid umquam, quo fisco facta venditio possit infringi, auctoritate rescripti fuerit impetratum, iis quae contra utilitatem provisionis huius rescripta sunt, nullus obtemperet magisque obreptivi praerogatu... tale rescriptum repellatur. Cum haec sit commissa sec... atque luxuriam ferre debem... antelucana saepius vina rede... per somnum et gulam atque lasciviam... alienare velle nec posse defend... mus est. Ita status debet esse fe... concedit qui et in satisfactio... nitas, nisi forsitan hi copiam... que repetendi, cum in praeteritum... vis omnium rerum multis ex... cum etiam minoribus, si quando aliquid eorum pro fiscalibus debitis adiudicatur emptoribus, repeTitionis facultas in omnem intercipiatur aetatem... o res obnoxiae necessitatibus... saepius respexere leges, quia paren... ut desidia mereri posse se credant...* D. IIII id. nov. Treveris. * acc.... Valentiniano nobilissimo puero et Victore conss.... Ad consularem provinciae Lugdunensis primae Modesto et Arintheo conss. .... bus tantum praedii rustici sit interdicta... nullum debitum doceatur. Haec... supplicans eugraphius memo... ad speciem fuerit ementitum... a res gesta probatur, ut precibus continetur... fuisse suggerit, Fauste carissime, aes... rem sit an in rem eius versum... t si res minori profuisse potuerit... .... emptio et venditio bona fidei auctori... supplicet memorant raptis atque... t terroris iniectum, ut ei casula... scinderet vitesque inspectori... bonam fidem gestam in possessionis... auxilium iure congruum ita faciat... as aestimet.* d. pr. non... .... te patris, ut maximus adserit, ... comparata omnium heredum commu... suam quoque consortes obtineant. De usu fructu Diocletianus et Maximus Constantius Tannoniae Iuliae. Usum fructum locari et venumdari posse a fructuario nulli dubium est. Proinde si, vendente filio tuo possessionem, etiam tu certo pretio usu fructu proprio cessisti, quem testamento mariti tui tibi relictum esse proponis, quando quidem emptorem contractus fidem commemores minime custodire, aditus Aelius Dionysius vir clarissimus amicus noster id tibi faciet repraesentari, quod te constiterit iure deposcere.* Pp. VI id. mart. Carthagini Fausto II et Gallo conss. Aurelio Loreo cui et Enucentrio. Fructuario superstite licet dominus proprietatis rebus humanis eximatur, ius utendi fruendi non tollitur.* Subscr. U id. feb. Sirmi augg. U et IIII conss. Claudio Theodoto. Habitatio morte finitur, nec proprietatem ea quae habitationem habuit legando domini vindicationem, vel debitum negando in testamento creditoris actionem excludit.* Subscr. IIII kal. oct. Viminaci caess. conss. Ulpianus lib. II. Respondit Aurelio Felici fructus ex fundo per vindicationem pure relicto post aditam hereditatem a legatario perceptos ad ipsum pertinere, colonum autem cum herede ex conducto habere actionem. Paulus lib. II Manualium ex tribus. Tametsi usus fructus fundi mancipi non sit, tamen sine tutoris auctoritate alienare eum mulier non potest, cum aliter quam in iure cedendo id facere non possit nec in iure cessio sine tutoris auctoritate fieri possit. Idemque est in servitutibus praediorum urbanorum. Idem lib. I Manualium. Actio de usu fructu isdem modis perit, quibus ipse usus fructus, praeterquam non utendo. Pecuniae quoqud usus fructus legatus per annum non utendo non perit, quia nec usus fructus est et pecuniae dominium fructuarii, non heredis est. Item. Per mancipationem deduci usus fructus potest, non etiam transferri. Per do lego legatum et per in iure cessionem et deduci et dari potest. Item. Potest constitui et familiae erciscundae vel communi dividundo iudicio legitimo. In re nec mancipi per traditionem deduci usus fructus non potest nec in homine, si peregrino tradatur; civili enim actione constitui potest, non traditione, quae iuris gentium est. Item. Ad certum tempus et in iure cedi et legari et officio iudicis constitui potest. Item. Ex certo tempore legari potest; sed an in iure cedi vel an adiudicari possit, variatur; videamus, ne non possit, quia nulla legis actio prodita est de futuro. Item. In mancipatione vel in iure cessione an deduci possit vel ex tempore vel ad tempus vel ex condicione vel ad condicionem, dubium est quemadmodum si is, cui in iure ceditur, dicit: "aio hunc fundum meum esse deducto usu fructu ex kal. ian. "Vel" deducto usu fructu usque ad kal. ian. decimas", vel "aio hunc fundum meum esse deducto usu fructu, si navis ex Asia venerit"; item in mancipatione: "emptus mihi esto pretio, deducto usu fructu ex kal. illis "vel" usque ad kal. illas"; et eadem sunt in condicione. Pomponius igitur putat non posse ad certum tempus deduci nec per in iure cessionem nec per mancipationem, sed tantum transferri ipsum posse. Ego didici et deduci ad tempus posse, quia et mancipationem et in iure cessionem lex XII tabularum confirmat. Num quid ergo et ex tempore et condicione deduci possit? Sequitur et legatum deduci ad certum tempus posse. Adquiri nobis potest usus fructus et per eos quos in potestate manu mancipione habemus, sed non omnibus modis, sed legato, vel si heredibus illis institutis deducto usu fructu proprietas legetur; per in iure cessionem autem vel iudicio familiae erciscundae non potest; per mancipationem ita potest, ut nos proprietatem, quae illis mancipio data sit, deducto usu fructu remancipemus. Usus fructus ad certum tempus constitutus cum adiectione temporis sui vindicari debet diversum est, si in statulibero constitutus sit; tunc enim pure vindicandus est, sicut pure vindicatur qui simpliciter constitutus est, non adiectis casibus quibus solet amitti usus fructus. Item. Si altius tollendo aget is qui in infinitum tollendi ius non habet, si non expresserit modum, plus petendo causa cadit, quasi intenderit ius sibi esse in infinitum tollere. Sicut legato usu fructu loci sine servitute iter quoque per loca testatoris debetur, ita in iure cesso iter quoque contineri neratius scribit. Usus fructus sine persona esse non potest et ideo servus hereditarius inutiliter usum fructum stipulatur. Legari autem ei posse dicitur, quia dies eius non cedit statim, stipulatio autem pura suspendi non potest. Quid ergo, si sub condicione stipuletur? Videamus ne nec hoc casu valeat, quia ex praesenti vires accipit stipulatio, quamvis peTitio ex ea suspensa sit. Item. Servo via inutiliter legatur, stipulatur autem eam utiliter, si dominus fundum habeat. Usus fructus do lego servo legatus morte et alienatione servi perit, si stipuletur, non perit; igitur et post mortem suam sicut cetera usum fructum servus stipulari potest; quod aliter est in legatis. Si heres fundi, cuius usus fructus ab ipso sub condicione legatus sit, usum fructum legaverit alii pure et posterior eum adquisiverit... Usus fructus existente ea desinit ad posteriorem pertinere et priori adquiritur; nec ad posteriorem redit, si prior desierit habere usum fructum... Item ac si quis usum fructum uxori pure reliquerit... Titio autem, si ea nupserit, nubente ea pertinet ad Titium..., sed is eum deinde amittet, si iuraverit mulier secundum legem Iuliam...: Ad mulierem tamen usus fructus non redit: legis enim beneficium, quatenus pervenit, usum fructum sublatum semel... non restituit. Sed videamus, quid dicendum sit, si Titius postquam usus fructus ad eum pervenit... Capite deminutus sit: nihil enim habuit, quod amitteret... Titio ac si ipsum testator expressisset..... legaverit meviae, deinde Titio... Ulpianus lib. XVII ad Sabinum. Verum est usu fructu legato diem semel tantum cedere. Quamquam enim usus fructus ex fruendo consistat, id est facto aliquo eius, qui fruitur et utitur, tamen ei semel cedit dies. Item. Dies autem usus fructus item usus non prius cedet quam adita hereditate. Et Labeo quidem putabat etiam ante aditam eam diem eius cedere ut reliquorum legatorum; sed est verior Iuliani sententia, secundum quam tunc constituitur usus fructus, cum quis iam frui potest. Item. Amitti autem usum fructum capitis minutione constat nec solum usum fructum, sed etiam actionem de usu fructu: scilicet si Titio usum fructum... testamento vel per fideicommissum lego vel relinquo et die eius cedente is capite minutus est... agere non potest. Et parvi refert, utrum iure sit constitutus usus fructus an vero tuitione praetoris; proinde usus fructus licet in fundo stipendiario vel tributario, item in fundo vectigali vel superficie non iure constitutus capitis minutione amittitur..... capitis minutio extinguit usum fructum... Item. Sed ita demum amittitur capitis diminutione usus fructus, si iam constitutus est; ceterum si ante aditam hereditatem aut ante diem cedentem quis capite minutus est, constat non amitti et ita Iulianus lib. XXXV Digestorum scribit: quare si tibi usus fructus per vindicationem fuit ex die legatus et capite minueris, antequam dies venit... non nocebit tibi capitis diminutio: hodie enim incipit. Item. Usque adeo autem capitis diminutio eum demum usum fructum perimit. Qui iam constitutus est, ut, si in singulos annos vel menses vel dies legatus sit, is demum amittatur qui iam processit. Item. Sicut in annos singulos usus fructus legari potest, ita nec capitis diminutione amissum denuo legari prohibemur, ut adiciatur "quotiensque capite minutus erit "vel sic" quotiens amissus erit, ei lego;... et tunc si capitis minutione amittatur, repetitus videbitur... iorum ante aditam hereditatem.... Papinianus liber VII responsorum... netur... Item. Equis per fideicommissum relictis ut fructus post moram fetus quoque praestabitur; sed fetus secundus ut causa, sicut partus mulieris. Quod si gregem reliquit, vel morae actio supervacanea est, cum fetus gregem relictum sequatur... Item... um usu fructu legato. Ulpianus:... usum fructum posse legari... .... escendum ut ne in cuius... m. Summam igitur senatus consulti sententiam eam puto... ate usus fructus caperet cete... n ea aut in re nova omnes... fructum sed in veteribus rebus... diserte ibi scriptum est. Verendum... ae... Paulus libro singulari ad legem Falcidiam. Usu fructu legato (nam iter non recipit hanc quaestionem), quia et dividi potest, videamus quomodo lex Falcidia in eo locum habere possit. Et veteres quidem aestimandum totum usum fructum putabant et ita constituendum, quantum sit in legato sed Aristo a veterum opinione recessit; ait enim posse quartam ex eo sic ut ex corporibus retineri idque Iulianus probat... Paulus l. XIII? responsorum..... Testamento ita cavit: do lego eidem seiae uxori meae bonorum meorum partis eius, filius meus qua mihi pro parte heres est, usum fructum... Eum in diem quo legitimae aetatis erit filius... et ab ea satisdationem exigi veto, ita tamen, ut ab ea filius meus alatur... et studiis liberalibus instituatur. Quaesitum est de satisdatione fideicommissaria. Paulus respondit uxorem de... iussu praetoris non debere compelli ad satisdationem eam... Si fundi usus fructus fuerit legatus et sit ager, unde palo in fundum, cuius usus fructus legatus est, solebat paterfamilias uti vel salice vel harundine, puto fructuarium hactenus uti posse, ne ex eo vendat, item si salicti ei vel silvae palaris vel harundineti usus fructus sit legatus tunc enim et vendere potest. Nam et trebatius scribit silvam caeduam posse fructuarium caedere, sicut pater familias caedebat. Item ut harundinetum caedat fructuarius, quod caedendi causa paterfamilias alebat, non, puto, prohibetur. Vendere autem non poterit, si paterfamilias vendere non solebat, sed ipse uti; ad modum enim referendum est, et ad qualitatem utendi.... Cassius autem usum fructum... ligni tignari quoque usum fructum ita quidem habebit fructuarius..... ut eo utatur in aedificia, quae eius tantum agri causa facta sunt, sed neque alio modo... ea adhibeat nec vendat. Sed tamen cum constet arbores demortuas ad fructuarium pertinere... ceteraeque materiae... sequuntur, numquid... ad proprietarium spectet ut... Trebatius autem simpliciter... esse eas fructuarii... fructuarium adm... Similiter de ligno Labeo ait usque ad usum suum et villae posse usu fructuarium ferre nec materia eum pro ligno usurum, si habeat unde utatur ligno. Idem ait usurum eum arboribus evulsis vel vi ventorum etiam deiectis, puto tamen usque ad usum suum; alioquin et si totus ager sit hunc casum passus, omnes arbores auferret fructuarius. Materiam tamen ipse succidere quantum ad villae refectionem poterit, ut putat Neratius lib. III membranarum, quemadmodum calcem, inquit, coquere vel harenam fodere aliudve quid aedificio necessarium sumere... .... apud Labeonem agitat... pertinere, quamvis Proculus non... Nunc videndum, si fructus servi legatus sit... quid contineatur legato. Quidquid is ex opera sua adquirit vel ex re fructuarii, ad eum pertinet, sive mancipio accipiat sive stipuletur; quidquid autem extra duas causas adquirit, proprietario adquirit. Et is he res instituatur vel legatum accipiat puto proprietario quaeri, quamvis Labeo distinguat, cuius gratia heres instituitur vel legatum acceperit. Sed sicuti stipulatione fructuario adquirit, ita etiam paciscendo eum adquirere exceptionem fructuario Iulianus XXXV digestorum scribit, idemque et si acceptum rogaverit, liberationem ei parere. Quoniam autem diximus quod ex operis adquiritur ad fructuarium pertinere, sciendum est etiam cogendum eum operari; etenim modicam quoque castigationem fructuario competere Sabinus respondit et Cassius lib. VIII iuris civilis scripsit, ita ut neque torqueat neque flagellis caedat. Iidem fructum operae gladiatoriae eius usque ad praemia fructuario putant competere posse, ut vero pugnet, cogi non posse... Idem et Sabinus, quamvis navis usu fructu legato navigatum mittendam putet, licet naufragii periculum immineat;..... neque id contrarium et supra dictis; naves enim ad hoc parantur ut navigent; homine autem aliter uti possumus. .... Si quis tibi fundos et mancipia donavit partisque alterius eorum usum fructum interveniente recepit stipulatione, ... ius utendi fruendique partis alterius... in diem vitae suae ex voluntate sua retinet... a habuerit usque in... us partis alterius adpro...<et paterno conss.> .... usu fructu pluribus liberis per vindicationem legato si ex his aliqui mortuus erit, pars eius fratribus adcrescit... Quod si per damnationem legaverit,... ceteris quibus legaverit liberis mortui pars non adcrescit... Quotiens usus fructus legatus est, est inter fructuarios ius adcrescendi, sed ita, si coniunctim sit usus fructus relictus nec nisi in do lego legato. Ceterum si separatim unicuique partis rei usus fructus sit relictus, sine dubio ius adcrescendi cessat. Denique apud Iulianum lib. XXXV digestorum quaeritur, si communi servo usus fructus sit relictus et utrique ex dominis adquisitus sit, an altero repudiante vel amittente usum fructum alter totum habeat. Et Iulianus quidem putat ad alterum pertinere et licet dominis usus fructus non aequis partibus, sed pro dominicis adquiratur, tamen persona ipsius, non dominorum inspecta ad alterum ex dominis pertinere non proprietati accedere... Idem ait et si communi servo et separatim Titio usus fructus legatus sit, amissam partem usus fructus non ad titium, sed ad solum socium pertinere debere quasi solum coniunctum. Quam sententiam neque Marcellus neque Mauricianus probant; Papinianus quoque libro XVII quaestionum ab ea recedit. Quae sententia nerati fuerit, est libro I responsorum relatum. Sed puto esse veram Iuliani sententiam; nam quamdiu vel unus utitur, potest dici usum fructum in suo esse statu. Pomponius ait libro VII ex Plautio, relata Iuliani sententia, quosdam esse in diversam opinionem; nec enim magis socio debere adcrescere, quam deberet ei, qui fundi habens usum fructum partem usus fructus proprietario cessit vel non utendo amisit. Ego autem Iuliani sententiam non ratione adcrescendi probandam puto, sed eo, quod quamdiu servus est, cuius persona in legato spectatur, non debet perire portio. Urgetur tamen Iuliani sententia argumentis Pomponi quamquam Sabinus responderit, ut et Celsus libro XVIII digestorum refert, eum, qui partem usus fructus in iure cessit, et amittere partem et ipso momento recipere. Quam sententiam ipse ut stolidam reprehendit etenim esse incogitabile eandem esse causam cuique et amittendi et recipiendi. Iulianus scribit, si servo communi et Titio usus fructus legetur et unus ex dominis amiserit usum fructum, non adcrescere Titio, sed soli socio, quemadmodum fieret, si duobus coniunctim et alteri separatim esset relictus. Sed qui diversam sententiam probant, quid dicerent? Utrum extraneo soli an etiam socio adcrescere? Et qui Iulianum consuluit, ita consuluit, an ad utrum pertineat, quasi possit et ipsi socio adcrescere. Atquin quod quis amittit, secundum Pomponi sententiam ipsi non accedit. Interdum tamen etsi non sint coniuncti, tamen usus fructus legatus alteri adcrescit, ut puta si mihi fundi usus fructus separatim totius et tibi similiter fuerit usus fructus relictus; nam ut Celsus libro XVIII digestorum et Iulianus libro XXXV scribunt, concursu partes habemus. Quod et in proprietate contingeret; nam altero repudiante alter totum fundum haberet. Sed in usu fructu hoc plus est (contra quam Atilicinum respondisse Aufidius Chius refert), quod et constitutus nihilo minus amissus ius adcrescendi admittit. Omnes enim auctores apud Plautium de hoc consenserunt: et, ut Celsus et Iulianus eleganter aiunt, usus fructus cotidie constituitur et legatur, non, ut proprietas, eo solo tempore quo vindicatur. Cum primum itaque non inveniet alter eum, qui sibi concurrat, solus utetur in totum. Vindius tamen dum consulit Iulianum, in ea opinione est, ut putet non alias ius adcrescendi esse quam in coniunctis; qui responso ait; nihil refert coniunctim an separatim relinquatur. Iulianus libro XXXV scribit, si duobus heredibus institutis deducto usu fructu proprietas legetur, ius adcrescendi heredes non habere, nam videri usum fructum constitutum non per concursum divisum. Neratius putat cessare ius adcrescendi libro i responsorum. Cuius sententiae congruit ratio celsi dicentis totiens eius adcrescendi esse, quotiens in duobus, qui solidum habuerunt, concursu divisus est. Unde Celsus libro XVIII: si duo fundi domini deducto usu fructu proprietatem mancipaverint, uter eorum amiserit, usum fructum ad proprietatem redire, sed non ad totam, sed cuiusque usum fructum ei parti accedere, quam ipse mancipavit; ad eam enim partem redire debet, a qua initio divisus est. Plane, inquit, si partem usus fructus habeas et ego totam proprietatem cum partis usu fructu, non posse me eam partem tibi mancipare, quae est sine usu fructu, quoniam nullam partem habeo, in qua non est tibi usus fructus. Papinianus quoque libro XVIII quaestionum sententiam nerati probat, quae non est sine ratione. Poterit quaeri, si duobus servis heredibus institutis deducto usu fructu proprietas sit legata, an altero defuncto usus fructus proprietati adcrescat; nam illud constat, ut et Iulianus libro XXXV scribit et Pomponius libro VII ex Plautio non reprobat, si duobus servis meis usus fructus legetur et alter decesserit, cum per utrumque quaesissem usum fructum, ius adcrescendi me habere, cum, si alterius nomine repudiassem, alterius quaesissem, haberem quidem usum fructum totum iure adcrescendi, sed ex solius persona amitterem. In proposito autem, si quidem pure fundus, non sub condicione legatus sit, constituitur usus fructus ex persona servi; et ita Iulianus quoque libro XXXV digestorum scribit, quamvis Scaevola apud Marcellum dubitans notet. At si sub condicione sit legatus, potius ex persona domini constitui usum fructum Marcellus libro XIII digestorum scribit. Ubi Scaevola notat: "quid si pure?" Sed dubitare non debuit, cum et Iulianus scribat ex persona servi constitui. Secundum quae ius adcrescendi locum haberet in duobus servis, si quis contrariam sententiam probaret. Sed nunc, secundum Iuliani sententiam et Nerati, cessat quaestio. Non solum autem si duobus do lego usus fructus legetur, erit ius adcrescendi, verum et si alteri usus fructus, alteri proprietas; nam amittente usum fructum altero, cui erat legatus, magis iure adcrescendi ad alterum pertinet quam redit ad proprietatem nec novum; nam et si duobus usus fructus legetur et apud alterum sit consolidatus, ius adcrescendi non perit nec ei, apud quem consolidatus est, neque ab eo, et ipse, quibus modis amitteret ante consolidationem, iisdem et nunc ipso quidem iure non amittet, sed praetor secutus exemplum iuris civilis utilem actionem dabit fructuario; et ita Neratio et Aristoni videtur et Pomponius probat. Quamquam Iulianus libro XXXV digestorum scribat ipsi quidem ius adcrescendi competere, non vero fructuario ab eo. .... difficile est dicere. Quamquam non sit longe, quod Marcellus libro XIII digestorum scribit, si duobus pure Stichus legetur et alter manumittat, alter post manumissionem repudiet, ubi non fit caducum libertatem locum habere. Idemque et si heres deliberante legatario manumittat, mox legatarius repudiaverit, nam et hoc casu liberum fore ait. Si tamen per damnationem usus fructus legetur, ius adcrescendi cessat non inmerito, quoniam damnatio partes facit. Proinde si rei alienae usus fructus legetur et ex neroniano confirmetur legatum, sine dubio dicendum est ius adcrescendi cessare, si modo post constitutum usum fructum fuerit amissus. Quod si ante et socius amittat, erit danda totius petitio. Idemque et si sinendi modo fuerit legatus usus fructus. An tamen in Neroniano, quoniam exemplum vindicationis sequimur, debeat dici utilem actionem amisso usu fructu ab altero alteri dandam, quaeri potest; et puto secundum Neratium admittendum. In fideicommisso autem id sequimur quod in damnatione. Novissime quod ait Sabinus, si uxori cum liberis usus fructus legetur, amissis liberis eam habere, quale sit videndum. Et si quidem do lego legetur, tametsi quis filios legatarios acceperit, sine dubio locum habebit propter ius adcrescendi; sed si legatarii non fuerint, multo magis, quoniam partem ei non fecerunt, tametsi cum ea uterentur. Matre autem mortua, si quidem legatarii fuerunt, soli habebunt iure adcrescendi; si heredes, non iure adcrescendi, sed iure dominii, si fundus eorum est, ipsis adcrescit, sin minus, domino proprietatis; sed si nec heredes fuerunt nec legatarii, nihil habebunt. Quod si per damnationem fuerit usus fructus legatus matri, si quidem legatarii sunt fili, partes sumunt: si non sunt, sola mater legataria est nec mortalitas liberorum partem ei facit. Sabinus certe verbis istis non ostendit, utrum legatarii fuerit necne. Sed Iulianus libro XXXV digestorum relata Sabini scriptura ait intellegendum eum, qui solos liberos heredes scribit, non ut legatariorum fecisse mentionem sed ut ostenderet magis matrem ita se velle frui, ut liberos secum habeat. Alioquin, inquit, in damnatione ratio non permittebat ius adcrescendi, proposuit autem Iulianus vel do lego legatum usum fructum vel per damnationem et sic sensit, quamvis legatarii sint et heredes soli, in do lego legato non esse ius adcrescendi; atque, si alteri ab altero legetur (quoniam a semet ipsis inutiliter legatum est), sibi non concurrunt, matri vero non in totum concurrunt, sed alter pro alterius portione et in eo dumtaxat ius adcrescendi erit; mater tamen adversus utrumque ius adcrescendi habet. Iulianus subicit sextum quoque Pomponium referre, si per damnationem usus fructus cum liberis uxori legetur, singulare hoc esse atque ideo fili personam matri accedere, ne sine liberis ad usum fructum mater accederet, nec esse legatarios, sed matre mortua liberos quasi heredes usum fructum habituros. Ego, inquit Pomponius, quaero, quid si mixti fuerint liberis extranei heredes? Et ait filios pro legatariis habendos et mortui partem interituram, aristonem autem adnotare haec vera esse et sunt vera. Ulpianus ad Sabinum libro XVI. de illo Pomponius dubitat, si fugitivus, in quo usus fructus meus est, stipuletur aliquid vel mancipio accipiat, an per hoc ipsum quasi utar retineam usum fructum; magisque admittit retineri. Nam saepe etiamsi praesentibus servis non utamur, tamen usum fructum retineamus, ut puta aegrotante servo vel infante, cuius operae nullae sunt, vel defectae senectutis homine; nam et si agrum aremus, licet tam sterilis sit, ut nullus fructus nascatur, retinemus eum. Iulianus tamen libro XXXV digestorum scribit, etiam si non stipuletur quid servus fugitivus intra annum mancipiove accipiat, tamen retineri usum fructum; nam qua ratione, inquit, retinetur a proprietatis domino possessio, etiamsi in fuga servus sit, pari ratione etiam usus fructus non amittitur. .... libro I de interdictis sub titulo "in eum qui legatorum nomine, non voluntate eius cui bonorum possessio data erit, possidebit". Si usu fructu legato legatarius fundum nanctus sit, non competit interdictum adversus eum, quia non possidet legatum, sed potius fruitur. Inde et interdictum "uti possidetis" utile hoc nomine proponitur et "unde vi", quia non possidet, utile datur, vel tale concipiendum est: "quod de his bonis legati nomine possides quodque uteris frueris quodque dolo malo fecisti, quominus possideres utereris fruereris". Idem libro II de interdictis sub titulo "si uti frui prohibitus esse dicetur". Non is, ad quem usus fructus venit vivi tum vel qui utendi fruendi causa, cum usus fructus, ad eum non pertineat, in aliqua re sit, possidere eum videtur, et ob id, qui uti frui prohibitus est, proprie deiectus dici non potest. Ideo specialiter hoc interdictum eo casu desideratum est. Idem libro IIII de interdictis sub titulo "a quo usus fructus petetur, si rem nolit defendere". Sicut corpora vindicanti ita et ius satisdari oportet, et ideo necessario ad exemplum interdicti "quem fundum" proponi etiam ei interdictum "quem usum fructum vindicare velit" de restituendo usu fructu. Post pauca sub titulo supra scripto. Restitutus ex hoc interdicto usus fructus intellegitur, cum petitor in fundum admissus sine periculo interdicti "unde vi" ad eam rem propositi depelli non potest. Idem pedius. Ali diversam causam esse possessionis, cum ille, qui posses De re uxoria ac dotibus Fundus aestimatus in dotem datus a creditore antecedente ex causa fiduciae ablatus est; quaero, an mulier, si aestimationem dotis repetat, exceptione submovenda sit; ait enim se propterea non teneri, quod pater eius dotem pro se dedit, cui heres non extitit. Paulus respondit pro praedio evicto sine dolo et culpa viri pretium petenti mulieri doli mali exceptionem obesse, quae tamen officio iudicis rei uxoriae continetur. Poterit mulieri prodesse hoc quod ait se patri heredem non extitisse, si conveniretur; amplius autem et consequi eam pretium fundi evicti evidens iniquitas est, cum dolus patris ipsi nocere debeat. Paulus respondit solam testationem dotis repetendae non sufficere ad moram doti factam, ut actio eius ad heredem transmittatur. Die nuptiarum vir virgini optulit munus et duxit eam. Quaero de donatione. Paulus respondit, si ante nuptias uxori futurae situlus argenteus traditus est, donationem perfectam videri; quod si post nuptias donatio intercessit, ius civile donationem inpedisse. Quoniam igitur die nuptiarum munus datum proponitur, facilius in iudicio examinari posse tempus donationis et matrimonii. Paulus respondit id quod dotis nomine marito datum est post mortem mariti, si nulla mora intercessit, apud heredem mariti remanere oportere. Paulus respondit stipulationem quidem in hunc casum conceptam "cum moriar dari" utilem esse, etiamsi mixti casus non intervenirent; ut autem de dote sua, quam apud maritum habet, mulieri testari liceat, inutiliter convenisse videri. Paulus respondit filiam familias ex dotis dictione obligari non potuisse. Mater pro filia partem dotis dedit, partem dixit; filia in matrimonio decessit relictis filiis ex alio matrimonio; quaero de iure dotis. Paulus respondit eam quae data est mortua in matrimonio muliere apud virum remansisse, eam, quae dicta est, a matre peti non posse. Paulus respondit rebus non aestimatis in dotem datis maritum culpam, non etiam periculum praestare debere. Titius cum esset in patris potestate, absente eo duxit in matrimonium septiciam filiam familias, cuius nomine dotem accepit a patre. Postea supervenit pater, quo praesente duravit in diem mortis filii matrimonium. Postmodum decessit L. Titius. Quaero, an ex eo, quod non contra dixit, pater etiam dotis dationi consensisse videatur et ideo actione rei uxoriae filii nomine teneatur. Paulus respondit patrem etiam postea nuptiis consentientem et matrimonium filii sui et dotem efficere, et ideo ex persona fili rei uxoriae iudicio conveniri posse, in qua actione peculi quantitas deducitur tantummodo. In proposito tutius fuit respondere ex persona fili eum conveniri posse, qui solus contraxerat, etsi alias placeat patrem, quo consentiente filius dotem accepit, rei uxoriae iudicio vulgari conveniri posse. Paulus respondit rei uxoriae titulo id solum peti posse, quod in dotem datum est. Ex donatione autem non potest peti id, quod ante matrimonium in stipulatum deductum non est, salvo eo ut quaeratur, utrum perfecta fuit donatio an non. Paulus respondit dignitatem mulierum ex honore matrimonii et augeri et minui solere. Paulus respondit aestimatis rebus in dotem datis et manente matrimonio evictis viro adversus uxorem ex empto competere actionem et ideo eius quantitatis, quae in aestimationem deducta est, sextas retineri posse. Convenit in pacto dotali, ut divortio facto sextae liberorum nomine retinerentur: quaero, an discidio interveniente sextae retineri possint. Paulus respondit secundum ea quae proponuntur posse. Item quaesitum est, si vir repudium misit et eandem reduxit eaque mulier absente viro de domo eius discesserit, an aeque sextae retineri possint ex priore pacto. Paulus respondit, si verum divortium intercessit et ad eundem rursum reversa non renovato pacto manente dote divortit, sextas liberorum nomine ita demum retineri posse, si culpa mulieris divortium intercessit. Paulus libro VIII responsorum +titulo de re uxoria+ Paulus respondit patrem dotem a se profectam, mortua in matrimonio filia, deductis quintis singulorum liberorum nomine repetere posse. Paulus respondit pupillorum matrem uxorem ducere tutoribus interdictum non esse et ideo eum, de quo quaeritur, et privignum fuisse et recte heredem institutum videri. Paulus respondit etiam post nuptias copulatas dotem promitti vel dari posse, sed non curatore praesente promitti debere, sed tutore auctore. Titius a Seia uxore sua inter cetera accepit aestimatum etiam Stichum puerum et eum possedit annis fere quattuor; quaero, an eum usuceperit. Paulus respondit, si puer, de quo quaeritur, in furtivam causam non incidisset neque maritus sciens alienum in dotem accepisset, potuisse eum aestimatum in dotem datum post nuptias anno usucapi. Quamvis enim Iulianus et ante nuptias res dotis nomine traditas usucapi pro suo posse existimaverit et nos quoque idem probemus, tamen hoc tunc verum est, cum res dotales sunt. Cum vero aestimatae dantur, quoniam ex empto incipiunt possideri, ante nuptias pendente venditione, non prius usucapio sequi potest quam nuptiis secutis. Apud magistratus de plano L. Titius his verbis a marito repetit. Anicius vitalis dixit: quoniam praesto est Flavius vetus iunior, peto rem uxoriam Seiae nomine ab eodem ex legibus et edictis. Dotem et peculium scripta habere se dixit tabulis signatis nec protulit. Flavius vetus iunior dixit:... us sum. Duumvirum dixit: sermo vester in actis erit. Quaero, seia mortua an ad heredes eius rei uxoriae actio transierit, cum is qui repetisset neque tutor seiae neque curator neque procurator neque cognitor aut actor eius fuisset neque omnino actionem haberet. Paulus respondit mulieris nomine postulatum videri et per quemcunque posse actionem rei uxoriae perpetuari. .... verecundiam hoc est vitae probabilis instrumentum nolumus ita... in periculum redigi, ut eam praelatam liceat p.. tatis eum... fretus coniunctionis firmitate proi... em..... m iuxta statutum iudicantis adflixerit sententia... a deprimitur. Viderit enim, utrum in praeteritum, ex auctoritate Pauli? Non nisi dote repromissa aestimantis aliquid remanere debere, eo solo modo constituta petendi firmitas putaretur e communi iure dotium, an, quod nobis sanctior parentium affectus persuasit, ut in sola libelli datione de dote obligatio gigneretur. Frustra evidens impugnat calumnia paternam restituendae dotis voluntatem astutia heredum... speciebus, quas doti pater filiae nomine designaverat... um libelli scriptione promat et de redhibitione... A filiae dotem restitui voluit, frustra maximus,... desiderat, renato submoto, cui dos Paulinae nomine petita est, heredes repetitionem instituere potuisse iudicavit. Iure renatus, quoniam demortui voluntas soceri primo per libellum, dehinc testamento declarata est, nos consuluit, auxilium nostrae mansuetudinis inplora... undique versum eius actionibus aditum daret. Qui cum repetitionem... s et violato necessitudinis iure secundo soceri iudicio... Adipisci merebatur. Quapropter maximi sententia, dotem, cuius postulatur restitutio, iuxta extremam restitui voluntatem, qui eam reddi sibi desiderat filium non prohiberi placuit; nec enim dubium est effectum restitutionis ei a patre esse destinatum, cui dotem filiae nomine per libellum dari voluit. Paulus libro VIII responsorum. Inter virum et uxorem convenit, cum res et aliae et ancillae in dotem darentur, ut divortio secuto utrum vellet mulier eligeret vel mancipia vel aestimationem; manente matrimonio ancillae pepererunt; quaesitum est, si mulier mancipia elegisset, an partus eam sequi deberent? Paulus respondit, quoniam periculo mariti vixerunt ancillae, partus medio tempore perceptos apud virum remanere debere. Idem ibidem refert talem consultationem et responsum. Lucia Titia cum nuberet Septicio maioris dignitatis viro, ei... milia in dotem dedit, cum non amplius in bonis haberet... num verum est. Quod a quibusdam dicitur, omnia in dotem dari posse? Paulus respondit recte dotem datam dari posse argumento esse in manum conventionem. Pater invita filia repudium genero misit; quaero an profectam ex suis bonis dotem petere possit. Paulus respondit matrimonium quidem re ipsa iure solutum videri, sed patri filiam invitam a marito abducere non licere nec eum dotem repetere posse nisi filia consentiente. Lucius Titius Septiciam ducturus uxorem cum esset nondum nubilem postea Septicius datus tutor Septiciae eundem Titium nominavit potiorem tutorem; quaero an excusandus sit. Paulus respondit de officio praetoris se consuli; recte tamen eum facturum, si eum, de quo quaeritur, potiorem non pronuntiet, ne nuptias destinatas ea res inpediat. Paulus respondit etiam manente adulterii reatu eam, quae rea facta erat, nubere potuisse. Ulpianus libro II de officio proconsulis. Impp. Augg. Iulio Iuliano rescripserunt... ream factam dotem recte reddi sibi desiderare divusque... Quod etiam in patre servabitur, qui consentiente filia repetit... nec moratoriae dilationi locus erit, quod mal... Ulpianus libro XXXIII ad edictum. Inter cetera de reddenda dote pacta praeter legitimam ut retentionum ratio habeatur si quidem convenit, eo pacto verendum est, ne non deterior dotis causa fiat, nisi in eum casum, quo filii extent, convenerit; hoc enim iure utimur et Iulianus scribit et est rescriptum. Tum igitur et universa dos retineri uno filio interveniente potest, si modo non culpa viri divortium factum est. Quod si nihil convenit, exercendae retentiones non sunt nisi legitimae. Papinianus libro IIII responsorum. Non ab eo culpa dissociandi matrimonii procedit, qui nuntium divortii misit, sed qui discidii necessitatem inducit. Item. Convenit ut divortio vel morte viri soluto matrimonio... De excusatione Eum, de quo agitur, et de incolumitate eius sibi rescribant. Item. Hi quoque, qui sunt ex collegio sex primorum, habent a tutelis excusationem, sed non simpliciter, sed post unam; nam non alias a ceteris vacant, nisi unam habeant. Item. Olim varie observabatur circa numerum tutelarum, sed hodie certo iure utimur tam ex rescriptis divorum quam ex constitutionibus imperatorum nostrorum; nam si quis tres tutelas sive curas habeat, excusatur. Item. Haec locuti sumus de tutelis, finitis non inputandis; eodem loco sunt et non coeptae. Item. Sed hodie hoc iure utimur, ut si filium quis habeat in potestate, tam patris quam fili onera patri in numerum procedere debeant. Item. Hodie itaque, ut quis excusetur, tria onera allegare debet sive tutelarum sive curarum sive etiam curae kalendari; et sive eiusdem sive non eiusdem tituli sint tria onera, a quarta excusant. Item. Va tudo quoque mala praestat vacationem, si talis sit, ut ostendat eum ne quidem rebus suis administrandis idoneum esse. Item. Si quando autem huiusmodi valetudo adfirmetur, inspectio praetoris necessaria est. Sive autem quis arthriticus sit sive posicus sive epilepticus sive orbus, et his similia, excusantur. Item. Verba rescripti: "libertus, qui negotia senatoris populi Romani gerit, a tutela excusatur; a muneribus autem civilibus, cum ipse quoque bonis publicis fruatur, non vacat". Item. Sic autem interpretantur prudentes has constitutiones, ut unum libertum procuratorem in quaqua domo senatoris voluerint vacare, non quotquot erunt, si plures fuerint. Item. Ergo videmur hoc iure uti, ut is vacet, cui omnium rerum generaliter procuratio mandata sit, et non amplius quam unus. Item. Arcari Caesariani, qui in Foro Traiani habent stationes, ex sacris constitutionibus multifariam emissis habent immunitatem. Item. Qui iam tutores vel curatores sunt, si rei publicae causa absint, ad tempus excusantur. Item. Eum, qui viae curam habet ab imperatore iniunctam, excusari. Item. Anabolicari a tutelis curationibusque habent vacationem. Item. Ii qui in centuria accensorum velatorum sunt, habent immunitatem a tutelis et curis. De litibus, quas tutor cum pupillo habet, an propterea excusetur? Et dicit propterea non excusandum et extant rescripta. Item. Veterani quoque post emerita stipendia missi honesta missione in perpetuum a tutelis vacant. Item. Primipilaribus ob id ipsum, quod primipilares sunt, vacatio a tutelis a divo Hadriano dari coepit. Item. Decuriales quoque, qui ob id ipsum vacant, a tutelis condecurialis filii non vacare, si non habeant aliam excusationem. Item. Neque autem primipilarium filii neque veteranorum a tutelis excusantur. Item. Is qui inter vigiles militat, quamvis post emerita stipendia legitima missus sit, non in perpetuum vacat a tutelis, sed intra annum, quam missus est; ultra non vacat. Item. Officium quoque militare excusat; namque munus emeritum prodest, multo magis, cum frequentatur. Item. Qui Romae magistratu funguntur, quamdiu hoc funguntur, dari tutores non possunt. Item. Imperatores nostri constituerunt, ne nisi intra ducentesimum miliarium senator populi Romani cogatur res pupillares administrare. Itaque in usu ita servatur, ut ad eas res, quae ultra ducentesimum lapidem sunt, equestris ordinis viri dentur tutores sive curatores a praetore; et hoc non tantum in eo senatore servatur, qui decreto tutor vel curator datus est, sed et in eo, qui testamento. Item. Is qui in portu pro salute imperatoris sacrum facit ex vaticinatione archigalli, a tutelis excusatur. Item. Philosophis quoque et medicis et rhetoribus et grammaticis, quibus per hanc professionem immunitas dari solet, etiam vacatio a tutelis datur tam divorum principum rescriptis quam imperatorum nostrorum. Quantum ad medicos uniuscuiusque civitatis pertinet, intra numerum quinque esse debere sacrae constitutiones docent. Cetera. Item. Neque geometrae neque hi qui ius civile docent a tutelis excusantur. Item. Qui muniti sunt aliquo privilegio, aliquando non admittuntur ad excusationem; velut si minor sit annorum XXV, si adfini datus sit tutor et aliquem usum rerum habeat; quod ius venit ex epistula divi Hadriani. Item. De libertis quoque, quamvis multa privilegia excusationem praetendant, tamen a patroni sui liberorum tutela non excusantur. Item. Qui patri pupilli promiserunt se suscepturos tutelam, non excusantur, quia est iniquum alios non esse datos. Item. Si inmiscuit se administrationi tutor, perdit beneficium excusationis: plus enim egit, quam si promisisset; idque divi fratres Domitio Rufo rescripserunt in haec verba: liberari tutela, quam sponte suscepisti, perperam desideras. Item. Igitur observandum deinceps erit, ut qui tutor datus sit, si quas habere se causas excusationis arbitrabitur, adeat ex more. Nec in infinitum captiosi silentii tempus, per quod res interfrigescat, concessum sibi credant: hi qui Romae vel intra centesimum fuerint, sciant in proximis diebus quinquaginta se excusationis causas allegare debere aut capessere administrationem; ac nisi id fecerint, in ea causa fore, in qua sunt, de quibus consules amplissimi decreverunt periculo suo eos cessare. Item. Formam autem ex hac constitutione datam hodie in usu ita celebrari animadvertimus, ut ex eo die incipiant quinquaginta dies enumerari, ex quo scierat se esse tutorem vel curatorem, scilicet ex eo, ex quo in notitiam eius decretum perlatum sit testato, vel, si testamento datus sit, ex quo id quoquo modo scierit. Itaque ubi sciit, ne praescriptione quinquaginta dierum excludatur, si sint sessiones vel pro tribunali vel de plano, adversario, id est ei, qui eum petit, denuntiare debet et adire praetorem et titulum excusationis suae apud eum expromere; si feriae sint, libellos det contestatorios. Item. Tunc demum excusandum est, qui prius datus fuerat, si is quem nominaverit et potior necessitudine et idoneus re fideque vel absens deprehendatur. Item. Pars orationis imperatoris Severi. Promiscua facultas potioris nominandi nisi intra certos fines cohibeatur, ipso tractu temporis pupillos fortunis suis privabit. Cui rei obviam ibitur, patres conscripti, si censueritis, ut collegae patris vel pupilli in decuria vel corpore, item cognati vel affines utriusque necessitudinis, qui lege Iulia et papia excepti sunt, potiorem non nominent, ceteri cognati vel adfines amicive atque municipes eos tantummodo nominent, quos supra complexus sum, vicinitatis autem iure nemo potior existimetur. Imperatores nostri Aelio Diodoto. Tutores secundum patris voluntatem decreto praetoris clarissimi viri, quod non iure testamento vel codicillis dati fuerant, confirmatus potiores nominare posse non arbitramur, nam iudicium patris, licet iure deficiat, servandum est. Item. Libertus sicut excusare se a tutelis, ita etiam potiorem nominare potest. Item. Ex ea die, ex qua quis potiorem nominavit, deinceps omnibus sessionibus adversus eum, quem nominavit, adire debet, usque dum causam finiat: ceterum si aliquam sessionem intermiserit is, qui potiorem nominavit, praescriptione excluditur. Plane illa sessio, quae de plano celebratur, ei non computabitur. Item. Si is qui potiorem nominavit, litteras petierit ad magistratus, ut compellant eum venire, quem potiorem nominavit, postquam libellos dedit altera die litteras accipere debet ac magistratibus reddere per dinumerationem vicenum milium passuum. Item. Illud curare debet, ut intra diem decimum quam litteras reddidit magistratibus, rescriptas deposcat; et ubi eas acceperit, per dinumerationem simili modo reverti debebit et si sessionem invenerit pro tribunali, reddere praetori, ut subnotet sua manu quod volet. Item. Si quis eos, quos potiores nominavit, non probaverit, si adhuc intra quinquagesimum diem est, alios potiores potest nominare. Item. Quamvis supra dixerimus eum qui potiorem nominaverit, si aliquam sessionem intermiserit pro tribunali, praescriptione submoveri, utive verum est, si litterae non sunt impetratae; ceterum ex quo impetratae sunt in eum diem, quo reddi praetori rescriptae debent, etsi hoc medio spatio sessio fuerit, non oberit, si sessionibus non adierit; et ita in usus servatur. Item. Libelli ita formandi. "Cum proxime decreto tutorem me dandum existimaveris illi, quod mihi in notitiam pertulit ille illa die, nomino potiorem, ut municipem supra scripti, illum, veientanum, morantem eo loco, habentem in substantia plus minus tantum". Si eques Romanus fuerit qui potior nominabitur, etiam hoc comprehendi debet. Deinde fine talem clausulam addat: "rogo, praetor, propter praescriptionis tempora libellos accipere dignaris". Si pro tribunali dabuntur, quinque, de plano quattuor dandi erunt et petendum, ut denuntietur ex auctoritate. Cum denuntiaverit et non venerit, libellos det et litteras petat. Item.... Quidam tamen iustos secundum has leges putant dici. Divi quoque Marcus et Lucius Apronio Saturnino ita scripserunt: "si instrumentis probas habere te iustos tres liberos, excusationem tuam Manilius Carbo praetor vir clarissimus accipiet. Sed iustorum mentio ita accipienda est, ut secundum ius civile quaesiti sint". Item. In adoptionem dati ad hanc causam proderunt. Item. Ius liberorum a principe impetratum nec ad hanc causam nec ad munera prodest. .... tionem poterit s.... non enim testamentarius... Paulus libro II sententiarum. Pro t... ut est Latinus Iunianus... item qui codicillis ad testamentum non pertinentibus tutor datus est. Ulpianus de officio praetoris tutelaris... habentem in Italia domicilium consentaneum est a provinciali administratione liberari; iis itaque muneribus subicietur tantummodo, quae pertinent ad res Italicas pupilli... recuperabit. Item. Si ei, quem pater testamento tutorem nominavit, sacerdotium contigit,... quo adversus tutelam privilegium continetur, tamen ita demum excusabitur, si ante apertum testamentum sacerdos factus est. Item. Haec de sacerdotio dicta pertinent ad eum quoque, cui magistratus excusationem confert; itaque haec non liberat nisi a tutela eo tempore delatis, quo quis consul vel praetor vel aedilis est. Item. Collegas eos accipimus, ..... eandem artem exerceant quam pater factitarit... quo pater pupillorum ex... Item. Sicut autem de... lium et ita imperator noster... Item. Veterani a reliquorum tutelis omnibus excusantur, a veteranorum autem filiorum tutelis ita, ut non plus unam suscipere cogantur. Sed utrum simul non plus unam eiusmodi tutelam suscipere debeant an sufficiat semel suscepisse unam, tractari potest. Puto tamen gestam tutelam eis non profuturam et ita inveni rescriptum. Item. Missi nisi honesta missione non excusantur et ita de ignominiose dimissis imperatores... riae Sabinae rescripserunt... exauctoratum e... ab urbicis plane tutelis excusabuntur, quia ingredi eis urbem non licet. Sed etsi non sint perfuncti stipendiis, tamen qui post annum vigesimum missi sunt, si missionem non ignominiosam acceperunt, excusantur. Item. Sed primipilares etsi a reliquis tutelis universis excusantur, tamen ipsi filiis suis recte tutorem primipilarem dabunt... legare quoque. Ipse quoque in locum... Item. Sacerdos ad tempus factus etsi excusatur dum sacerdotio fungitur, tamen postquam id deposuit, privilegium amplius non habet et ita rescripto divi pii declaratur... Item... Qui sunt in primipilaribus... exemplo veteranorum excusantur. .... veterem suam emp... sestertia centum milia... consummatam eam nan... .... Ducit; nam minor viginti quinque annis... a tutela excusantur ut... o daret minores XXV annis... Item.... Cui data est a principe negotiorum fiscalium administratio, quamdiu administrat, onera tutelarum suscipere non cogitur, ne publicae rei utilitas privatorum iniuriam adferat. Item. In valetudinem quoque qui inciderit, aut ad tempus aut in perpetuum a tutela excusabitur. Hi quos valetudo perpetua excusat... eas quoque tutelas, quas ante susceperant, deponunt. Item. In furorem qui inciderit, item excusabitur etiam ab ea quam antea susceperat tutela, neque tamen in totum, sed in locum furiosi ad tempus curator dabitur. Idem. Imp... rescripsit L. Titio adfirmanti imparem per rusticitatem se alienis negotiis gerendis esse, rusticitatem posse excusationem mereri. Paupertas plane dat excusationem. Item. Tria onera tutelarum excusationem tribuunt. Tria autem onera sic sunt accipienda, ut non numerus pupillorum plures tutelas faciat, sed patrimoniorum separatio. Et ideo qui tribus fratribus tutor datus est, qui indivisum patrimonium habent, vel quibusdam tutor, quibusdam curator, unam tutelam suscepisse creditur. Item. Qui curam kalendarii Gaditanorum a principe iniunctam in equestri ordine susceptam administrabat... In tribus non inputabitur tutela vel cura, quae affectata est. Affectatam sic accipiemus, si vel appetita videatur vel cum posset quis se excusare, ab ea se non excusavit. Creditur enim affectasse, qui onus cum posset declinare non recusavit, et id saepe decretum est in tutore, qui non potuit invitus dari tutor, vel curatore, qui cuius fuerat tutor, curator est nominatus. Item. Si quis inter tres emancipati fili sui tutelam administret, an ei haec in numero cedat, scio dubitatum. Invenio tamen Fulvio Aemiliano in persona Manili Optivi rescriptum emancipatae filiae tutelam numerari ei inter onera oportere. Item. Tria autem onera in domo esse sufficit. Proinde si pater alicuius vel filius vel frater, qui est in eiusdem potestate, tria onera sustineat, quae ad periculum patris pertinent quoniam voluntate eius administrant, omnibus excusatio a tutela competit. Item. Numerus quoque liberorum a tutela excusationem tribuit civibus quidem Romanis earum tutelarum, quae Romae sunt iniunctae, atrium, earum vero, quae in municipiis italicis iniunguntur, a quattuor numero liberorum; idque imperator noster et divus Severus Claudio Herodiano rescripserunt. Et ideo si quis a magistratibus municipalibus fuerit datus, quattuor numero liberorum debebit excusari. Item. Sed si in provincia delata fuerit tutela, licet Romae excusatio allegetur, a quinque liberis debet recipi. Item. Exemplo civium Romanorum Latinos Iunianos excusari oportet. Item. Iusti autem an iniusti sint filii, non requiritur; multo minus in potestate necne sint, cum etiam iudicandi onere iniustos filios relevare Papinianus libro V quaestionum scribat. Item. Ex filia nepotes non prodesse ad tutelae liberationem sicuti nec ad caducorum vindicationem palam est, nisi mihi proponas ex veterano praetoriano genero socerum avum effectum; tunc enim secundum orationem divi Marci, quam in castris praetoris recitavit Paulo iterum et Aproniano conss. VIII id ian., di habebit avus, quod habet in nepotibus ex filio natis. Cuius orationis verba haec sunt: "et quo facilius veterani nostri soceros repperiant, illos quoque novo privilegio sollicitabimus, ut avus nepotum ex veterano, praetoriano natorum iisdem commodis nomine eorum fruatur, quibus frueretur, si eos haberet ex filio". Item. In adoptionem dedisse non nocet, nec adoptasse ad excusationem proderit, quoniam soli naturales tribuunt excusationem. Item. An bello amissi a tutela excusare debeant? Nam et in fascibus sumendis et in iudicandi munere pro superstitibus habentur, ut lege iulia de maritandis ordinibus de fascibus sumendis et publicorum kapite XXVI, item privatorum kapite vicesimo VII de iudicando cavetur. Et puto constituendum, ut et a tutelis excusent; proinde sive tres bello amiserit sive unum duosve, pro superstitibus cedent. Item. Sed utrum soli filii an et nepotes debent prodesse? Subsistendum, quoniam lex quidem privatorum kapite XXVII "ex se natos" appellat, lex vero publicorum kapite XXVI liberorum facit mentionem. Puto tamen eandem esse aequitatem in nepotibus, qui in locum filiorum succedunt, quae est in filiis. Item. Utrum in acie dumtaxat amissus an tempore belli amissus prosit? Aristo in acie amissum dumtaxat; ego puto per tempus belli amissum debere prodesse, ne publica strages patri noceat. Item. Erit haec etiam excusatio, si quis se dicat tutelam alicuius administrasse et ad curam eius vocetur: nam invitum non esse compellendum suscipere imperator noster cum patre Polo Terentiano rescripsit. Item si quis uxori suae curator datur, nam sicuti senatus censuit, ne quis eam ducat, cuius tutor vel curator fuit, ita uxoris suae non debere curam administrare divus Severus Flavio Severiano rescripsit. Item. Proinde si cui fuerit pupilla a patre desponsa, non debebit ei tutor dari, ne nuptiae inpediantur, et datus excusabitur; et si sponsae suae curator fuerit datus, debebit excusari; nisi forte a patre tutor vel curator fuerit destinatus. Aut enim ipse eam pater despondit et utrumque perficiet; aut post mortem patris desponsa est et magis est, ut voluntati patris obtemperetur in onere quam ipsius in matrimonio: quare nuptiae inpediuntur. Item. Est et hoc genus excusationis, si quis se dicat domicilium non habere Romae delectus ad munus vel in ea provincia, ubi domicilium non habet, idque et divus Marcus Pertinaci et Aeliano consulibus rescripsit. Item. Proinde qui studiorum causa Romae sunt praecipue civilium, debent excusari, quamdiu iuris causa Romae agunt studii cura distracti; et ita... Imperator Antoninus Augustus Cereali a censibus et aliis rescripsit. Item. Proinde si quis ad Urbicam dioecesim pertinens testamento tutor dabitur, excusare se debebit ab eo patrimonio, quod in regionibus iuridicorum est, pariter a re provinciali. Sed caveat, si legatum accepit, hoc facere; licite enim urbana sola administrat, verum quia non in plenum voluntati paret, legati ei petitio denegabitur, idque divus Marcus in eo, qui se a re provinciali excusavit legato honoratus, Claudio Pulchro rescripsit. Item. An is se voluit excusare nec optinuit, postea potiores nominare possit, scio quaesitum. Et magis est ut possit, si eum tempora patiantur; quos enim habet, iis utetur diebus, licet potior nominatus alterutrum debeat eligere, utrum velit negare se potiorem an vero magis potiorem nominare; et ita... io praetori rescripsit. Item. Etsi is qui tutor datus est et excusare se et non recepta excusatione potiores nominare potest, si tempora dierum patiantur, tamen si praetulerit potiores nominare, postea ad excusationem transire non potest; nam loco fatentis est nullam se excusationem habere, cum potiores nominat. Nec magis ferendus est, si dicat se sine praeiudicio hoc facere, forte adeo simul et profiteatur excusationem et potiorum nominationem... suscipiat. Item. Is qui potior nominatus est, si quidem neget se esse in ea coniunctione, amplius nominare magis potiorem non potest; convictus ne excusare se quidem poterit; idque est rescripto ad Claudium Herodianum de excusatione insertum. Item. Is qui potior nominatus est, ad omnia haec dies eos habebit, quos habent qui primo loco dati sunt, ut eodem rescripto declaratur. Item. Is qui potiorem nominat libellos debet quaternos dare praetori de plano, quinos pro tribunali, ut epistula divi Marci ad Aemilianum continetur, et dicere, quo iure potiorem nominet, id est gradum necessitudinis et ius cognationis aperte designare; et ideo non sufficit cognatum vel adfinem generaliter dicere, sed debebit gradum adicere vel nomen proprium cognationis adfinitatisve designare et ius cognationis exprimere; nec sufficit collegam dicere, nisi in quo collegio addiderit. Et si forte in aliquo horum deliquerit, emendandi ei facultas intra tempus, quo potuit potiorem nominare, conceditur, postea non, idque imperator noster... rescripsit. Item. Ne hi quidem possunt, quos praetor confirmavit testamento designatos, ut imperator noster Diodoto praetori rescripsit. Proinde si a matre fuerint designati an ii potiores nominare possint, quaeri potest; et puto eos nominare posse, nam de iis tantum rescriptum est, qui a patre erant designati. Sed hoc erit servandum in filio solo, non in alio virilis sexus per virilem sexum descendente, licet liberti sint tutelae vel curae destinati; nam et Papinianus respondit libertum a patrono nepoti ex filio destinatum tutorem posse potiorem nominare. Item. Nominare autem potiores non possunt inprimis collegae patris, ut divus Severus constituit. Item. Licet autem patris appellatio in oratione sit, puto de avo quoque accipiendam, quamquam circa primipilares hoc iure utimur, ut filio primipilaris dentur soli, non etiam nepoti. Item. Sed nec cognati vel adfines possunt nominare potiores prohibentur vero, ut oratione expressum est, hi soli qui lege Iulia Papiave excepti sunt. Proinde si quis cognatus alterutra lege exceptus licet non proximus datus est, ut diodoto praetori est rescriptum, potiorem nominare non poterit, neque potest potiorem nominare adfinis qui alterutra lege exceptus est. Item. Excipiuntur autem lege quidem Iulia cognatorum sex gradus et sex septimo sobrino sobrinave natus, sed et nata per interpretationem, quive in alicuius horum potestate sunt quaeve in matrimonio, vel hi qui sunt cognatarum nostrarum hoc gradu nos contingentium mariti, vel eorum, qui sunt in potestate nostra, cognati contingentes eos ea cognatione, quae supra scriptum gradum non excedit. Item nuptarum nobis cognati a nobis ad eundem gradum vel nostri cognati ab uxoribus nostris excipiuntur. Item. Lege autem Papia ii adfines excipiuntur, qui vir et uxor et gener et nurus et socer et socrus umquam fuerunt. Item vitricus noverca privignus privigna vel ipsorum vel eorum qui in eorum potestate matrimoniove sunt quive fuerunt. Item. Memini itaque me suadente... alcimum libertum maternum furi Octaviani clarissimi viri praetorem in cura retinuisse, cum tutelam eius administrasset necessariusque ad res gerendas videretur; nam et liberti materni in pari sunt condicione. Oratio enim divi Marci ita scripta est, ut patroni patronaeve liberis libertus tutor deligi possit, tametsi aliquo privilegio subnixus sit. Item. Si alius eum Latinum fecerit, alius iteraverit, an utriusque liberorum tutelam suscipiat, videndum, quasi utriusque meritum habeat nisi forte exemplo munerum, quibus divus Marcus rescripsit apud originem eius qui Latinum fecit debere eum fungi, solius eius liberorum tutelam suscepturum dicemus. Item. Officium quoque militare excusat, nam cum munus emeritum prodest, multo magis cum frequentatur prodesse debet. Sed si ad tempus rei publicae causa absit, non in perpetuum, sed ad tempus excusabitur. Denique consulto ex facto divo Hadriano quidam, cum legatus esset legionis et testamentum recitatum esset, quo tutor erat datus, non in perpetuum, sed ad tempus, quo legatus legionis erat, meruit excusationem. Excusatur etiam is, qui commentarios habet praefecti, quamdiu hic commentarios habet praefecti, ut divus Marcus cum filio rescripsit. Item. Hi qui muniti sunt aliquo privilegio, aliquando non admittuntur ad excusatione, velut si minor sit annis XXV adfini datus tutor et aliquem usum rerum habeat hereditariarum; quod ius venit ex epistula divi Hadriani, quam scripsit Claudio Saturnino legato Belgicae. Quae constitutio videtur de his loqui, qui a praetore dati sunt; ego idem esse accipiendum, si testamento datus sit. In eandem sententiam et divus Pius Platorio nepoti scripsit. Papinianus libro XI quaestionum respondit verbis orationis fratrum imperatorum libertum, etsi ob aliquod privilegium a tutelis vacet, patroni tamen patronaeque liberorum tutor ut deligatur comprehensum. In numero liberorum pronepos patroni sine dubio continetur. Sed potest dici non aliis patroni patronaeve liberis libertum hoc debere, quam qui iure patroni hoc sperare possunt, et ideo neque patronae nepotis tutelam administrare compellendum privilegio subnixum neque pupilli, qui ex filia patroni venit, quia vacatione praeter liberos patronorum, qui per virilem sexum descendunt, liberti fruuntur. Item. Et hoc quidem de eo, cui beneficium datae libertatis exprobari potest. Alioqui nequaquam credendum est ei privilegium ablatum, cui fideicommissa libertas soluta est; nam in toto fere iure manumissor eiusmodi nihil iuris ut patronus adversus personam modo liberti consequitur, licet in bonis eius patroni ius exerceat, excepto quod in ius vocare patronum iniussu praetoris non debeat. Item. Ius anulorum ingenuitatis imaginem praestat salvo iure patronorum patronique liberum. Paulus libro sexto quaestionum sub rubrica de legitimis tutelis. Apollinaris Paulo. Duo sunt Titi pater et filius; datus est tutor Titius nec apparet, de quo sensit testator: quaero quid sit iuris. Respondit: is datus est, quem dare se testator sensit: si id non adparet, non ius deficit, sed probatio, ergo neuter est tutor. Hoc rescriptum est in sticho manumisso, si duo sint Stichi et incertum, de quo testator senserit, vel si erotem legaverit qui plures eodem nomine habuit servos. Quod in nummis legatis non ita placuit: si non adparet voluntas, id acceptum est quod minus est. Imp. Antoninus Granio Firmino militi. Ex duobus tutoribus qui non specialiter in locum excusati dati sunt, sicut precibus tuis adlegas, si unus pro tutore res tuas administravit, adversus eum tantum tibi competere actionem ignorare non debes nec enim mutuo cessationis periculo qui nihil gessit teneri potest, cum simpliciter datus eius, qui administrationi se miscuit, contutor iure fuisse non videatur. Paulus libro singulari de testamentis. Parentibus licet liberis suis in potestate manentibus testamento tutores dare, masculis quidem inpuberibus, feminis vero etiam puberibus, et tam iam natis quam etiam postumis. Itaque post institutionem heredum hoc modo scribere potest: "Lucio Titio filio meo et si mihi vivo mortuove nati ali erunt, tutores do Lucium Aurelium et Gaium Optatum, a quibus peto, ut tutelam liberorum meorum gerant ita, ut ea quae in Asia reliquero, Aurelius, ea autem quae in Italia, Optatus administret". Possumus autem et singulis liberis alium atque alium tutorem dare, velut hoc modo: "Titio filio meo Aurelium tutorem do; Seio filio meo tutorem Optatum do". Pluribus quoque liberis unus tutor, item uni plures dari possunt. Paulus libro singulari de excusationibus. Ii qui tres pluresve tutelas vel curationes vel permixto modo cuiuscumque separatas administrant, excusari a tutela curationeve solent. Quod si fratrum tutelam suscipiant, pro una tutela reputantur eadem bona. Ulpianus de officio praetoris tutelaris. Observari autem oportet, ne his pupillis tutorem det, qui patrimonia in his regionibus habent, quae sunt sub iuridicis, ut Claudio Pompeiano praetori imperator noster rescripsit; multo magis, si in provincia sit patrimonium, licet is cui petitur in urbe consistat. Ulpianus de officio praetoris tutelaris. Sed qui in collegio pistorum sunt, a tutelis excusantur, si modo per semet ipsos pistrinum exerceant sed non alios puto excusandos, quam qui intra numerum constituti centenarium pistrinum secundum litteras divi Traiani ad sulpicium similem exerceant; quae omnia litteris praefecti annonae significanda sunt. Ulpianus libro supra scripto. Sed ostienses pistores non excusantur, ut Philumeniano imperator noster cum patre rescripsit. Item. Urbici pistores a collegarum quoque filiorum tutelis excusantur, quamvis neque decuriales neque qui in ceteris corporibus sunt excusentur. Et ita Hadriano rescripto ad Claudium Iulianum praefectum annonae significatur, quam epistulam quodam rescripto ad vernam et montanum pistores imperator noster cum patre interpretatus est et ad pistores pertinere, cum in eo negotio frumentum agentibus daretur a collegarum filiorum tutelis vacatio. Plus etiam imperator noster indulsit, ut a tutelis, quas susceperant ante quam pistores essent, excusarentur; sed hoc ab ipso creatis pistoribus praestitit et ita Marco Diocae praefecto annonae rescripsit. Item. Sed et qui in foro suario negotiantur, si duabus partibus bonorum annonam iuvent, habent excusationem litteris allatis a praefecto urbis testimonialibus negotiationis, ut imperator noster et divus Severus Manilio Cereali rescripserunt, quo rescripto declaratur ante eos non habuisse inmunitatem, sed nunc eis dari eam quae data est is qui annonam populi Romani iuvant. Paulus libro singulari ad municipalem. Urbici autem pistores a collegarum quoque filiorum tutelis excusantur. Sed et si qui in foro suario negotiantur, si a duabus partibus patrimonii annonam iuvent, a tutelis habent excusationem. Ulpianus de officio praetoris tutelaris libro singulari. Proinde si mutus surdusve quis sit, sine dubio a tutela excusabitur. Hi vero quos valetudo vel furor vel morbus perpetuus excusat, etiam eas tutelas quas ante susceperant deponunt. Alia causa aetatis est. Luminibus etiam captum Porcatio Faustino rescripsit imperator noster cum patre. Item Furio Epaphrae, cum allegasset se unum oculum amisisse et in alio periclitari, rescripsit, an propter adversam valetudinem oculorum excusari deberet, praetorem aestimaturum. Hi etiam a susceptis excusabuntur. Item. Paupertas plane dat excusationem, si quis imparem se oneri iniuncto possit docere, idque divorum fratrum rescripto continetur. Item. Si quis autem in provincia domicilium habet, debet excusari, sed et si quis patrimonium in ea regione, quam iuridicus administrat, habet. Item. Scio tamen quosdam, cum per errorem ad potiorum nominationem prosilissent, haud impetrasse, ut deserto iure potiorum ad excusationem se converterent. Paulus libro singulari ad municipalem. Paupertas quoque solet tribuere excusationem, quod oneri tutelae inpar esse videatur. Paulus libro singulari de officio praetoris tutelaris. Mediocritas et rusticitas et domesticae lites interdum excusationes merentur ex epistulis divorum Hadriani et Antonini et fratrum ad Caerellium Priscum praetorem tutelarem. Item. Qui complura allegant, quae singula non sint firma, interdum excusari solent; nam et fratres imperatores sentio potito ita rescripserunt: "quamvis singula, quae litteris tuis complexus es, non praestent tibi iustas causas excusationis, tamen quia multa simul congruerunt, movere nos possunt, ut excusatio tua a tutela recipi possit". Paulus libro singulari de excusatione tutorum. "Imperatores nostri Aelio Diodoto suo salutem. Tutores secundum patris voluntatem decreto praetoris clarissimi viri, quod non iure testamento vel codicillis dati fuerant, confirmatos nominare potiores posse non arbitramur, nam iudicium patris, licet iure deficiat, servandum est". Paulus libro I editionis secundae de iurisdictione tutelaris. Qui tres pluresve liberos habent superstites, excusari solent idque compluribus constitutionibus cavetur tam divorum Marci et Luci, quibus Pontium Marcellum trium liberorum patrem liberaverunt litteris ad eum emissis, quam dominorum nostrorum. Sed hic numerus in Italia cives Romanos liberat. Nunc ex constitutione principum nostrorum nec in Italia, sed Romae tantum exemplo municipalium munerum; nam Clodio Herodiano ita scripserunt: "sicut in Italia cives Romani consistentes numero quattuor liberorum incolumium a civilibus muneribus excusantur, ita qui ad tutelam vel curam vocantur, Romae quidem trium liberorum incolumium numero, quorum etiam status non ambigitur, in Italia vero quattuor, in provinciis autem quinque, habent excusationem". Quando donator intellegatur revocasse voluntatem .... Ipsam contumeliis persequi neque in affectu pietatis monitos posse mitescere. Volumus igitur ut, si constiterit iuxta patrem liberos, contra quam humanitatis ratio deposcit, superbe crudeliterque se tollere, emancipatio firmitudine evacuetur, idque quod liberis pater donationibus contulit, patris dicioni naturaeque iuri subiugati patriae reddant potestati, et ita illi, qui sacris evoluti a functione obsequii recesserunt, necessitatis laqueis adstricti nova commendatione pietatis etiam detrectantes ad id veniant.* D. XVII k. aug. Constantinopoli Gallicano et Symmacho conss. Constantinus et caess. Multas saepe natas ex donatione causas cognovimus, in quibus vel adumbrata pro expressis vel inchoata pro perfectis vel plurima pro omnibus controversiam faciant, cum agentium visa pro ingenio ac facultate dicendi aut perfecta deformarent aut inchoata perficerent. Inde ius anceps ac pro dicentium inpulso vaccillanti sententia non parum decreta differebant, maxime karissime ac iucundissime nobis. Hinc enim nuper exceptis personis dicta lex est, in quibus summum ius et voluntas omni libera sollemnitate, modo perfecta ortus suos praesenti munere opulentat. Tempestiva dehinc communium donationum cura successit; absolutis enim illis, quae ideo prima sunt, quoniam sunt religione potiora, circumacto animo ad universum donationum genus conspeximus omnes earum species signis ac nominibus inprimendas, ut in hominum contractibus differentiam sui nuncupationum proprietate secernant. Itaque sive illa donatio directa sit, sive mortis causa instituta, sive condicionibus faciendi non faciendive suspensa sive ex aliquo notato tempore promissa, sive ex animo dantium accipientiumve sententiis quantum ius sinit cognominata, eius haec prima observatio est, ut quas leges indulgent condiciones pactionesque promantur, hisque penitus cognitis vel recipiantur, si complacitae sunt, vel reiciantur, si sunt molestae. Sed iure requisitis parendum erit nec denegabitur officium, quin simul spes abiciatur adipiscendi. Inretiri sane condicionibus indefensos minores, quoniam praestare promissa difficile est, non placuit. Quorum tamen defensores, si forte per eos in obeundis donationum officiis, quarum cura erit recepta, neglecta utilitas minoris probabitur et ita minor commodis spoliabitur, rei amissae periculum praestabunt; ita rei familiaris dispendii metus etiam segniores ad ea conficienda ex tarditate incitabit. Post in iisdem conscribendis praecipue nomen donatoris, ius ac rem notans proscribat. Tum utrumque iure compleatur neque id occulto aut per imperitos aut privatim; his enim rebus saepe clandestina fraus, et quae facta sunt infecta et inducta quae scripta sunt simulans aliisque ac dehinc aliis largiendo atque donando ac saepe venum dando, multos habendi spe allectos concurrere in expugnanda sibi proprietate impulit. Tabulae itaque, aut quodcumque aliud materiae tempus dabit, vel ab ipso vel ab eo quem fors sumministraverit scientibus plurimis perscribantur eaeque, ut supra comprehensum est, rebus nominibus personisque distinctae sint; ac tum corporalis traditio (in quam saepe multi talia simulando inrepentes aut vi corpora capientes sollemne illud ius ac voluntarium inconcessa usurpatione praeripiunt) ea igitur ipsa rerum traditio praesentium, advocata vicinitate omnibusque arbitris, quorum post fide uti liceat, convento plurimorum celebretur. Non enim aliter vacua iure dantis res erit, quam ea vel eius voluntate, si est mobilis, tradatur, vel abscessu sui, si domus aut fundus aut quid eiusdem generis erit, sedem novo domino patefecerit. Quae omnia consignare actis iudicis praestat, ut res multorum mentibus oculis auribus testata nullum effugiat, cuius aut scientiam capiat aut dissimulationem tegat. Quod si iudex aberit, cui summa provinciae commissa est, mandetur istud magistratuum actis, atque ut nullus sit subiciendi aut surripiendi locus, cum alterutri commodum sit, eorum exemplis idem magistratus adscribant. Sic enim conscientia multorum, monumentis iudiciorum ac populorum perscriptis aut litium causa pervulgatis omnibus fides abstrusior non erit. Talia enim esse oportet dominorum initia, quorum diuturna possessio saepe legitima proprietatum iura perfringit, talis liberalitatum honestas, quae locis clamata omnibus accipientium donantiumque familias liberalitatis et gratiae praedicatione compleat, simul ut, cum sit eximium cuiusque donum promerendo cepisse, eius iucunditas nulla litium tristitudine minuatur. Quod si in spectanda causa dicendaque sententia orba publico testimonio liberalitas caecam gratiam obscurosque coetus prodiderit, quoniam sola fraus cognita est, eorum, quae donata dicuntur, temere non erit fides accipienda: sed ea alienatione, quae publice non sit testata, in donationibus virorum reiecta vel superhabita solam eam probamus, quae celebrata universis studiis recte regulas supra propositas sequatur. Abolito igitur iure, quod quibusque rebus donandis cincia lex imposuit neque amplius ea perfectione facienda quam illa ordinaverat negamus certae formae verborum deinde esse quicquam requirendum, quoniam iam lege commutata verba et ipsa abolita sunt antea necessaria in donationibus faciendis. Neque ullam donationibus iam factis controversiam volumus conflare, cum futuris ius per hanc legem ponamus, quae, ut omnes cognoscant quae iussimus,... Programmati, tuo praeferenda est.* Pp. III non. febr. Romae Sabino et Rufino conss. In foro divi Traiani. Papinianus libro XII responsorum. Imperfectam donationem perfectam efficit voluntas liberalitatis novissimum usque in diem vitae perseverans. Item. Non ideo donatio... filiae tradita placuit... tantem sibi recepisse... Item. cum mater absenti filio... ad eum fecit, quas procura.... quae instrumenta praediorum e... praediorum ad filium p... vel servis eius tradita non... praediorum ad filium perven... maternae voluntatis et ei... causa redire iussisset... possessionem praediorum... constare. Item.... factam praedio neque mancipato... habuisse. respondi nec fideicommiss... in aede sacra aeditu... litteris post mortem suam... post mortem suam... redditam... rationem... vit, quod ne fiduciae daretur... num accepit perveniret qui... .... donatio perficitur; cum autem creditor... nem, si debitor pecuniam, quam delega... stipulatione factam novationem... dam stipulationem venit... inchoavit respondi. Item.... possessione, tradita, quam inritam... donavit, in iis praediis fuit. Item.... Donationes in concubinam collatas non posse revocari convenit, nec, si matrimonium inter eosdem postea fuerit contractum, ad irritum reccidere quod ante iure valuit; an autem maritalis honor et affectio pridem praecesserit... personis comparatis, vitae coniunctione considerata perpendendum esse respondi. Item. Species extra dotem a matre viro filiae nomine traditas filiae, quae praesens fuit, donatas et ab ea viro traditas videri respondi, nec matrem offensam repetitionem habere vel eas recte vindicare, quod vir cavisset extra dotem usibus puellae sibi traditas, cum ea significatione non modus donationis declaretur nec ab usu proprietas separetur, sed peculium a dote puellae distingueretur. Item. Pater qui filiae quam habuit in potestate mancipia donavit et peculium, quamquam soluta potestate iure emancipationis vita decessit, ei non ademit, ex post facto donationem videbatur perfecisse. .... bat praediorum, quae pater ei post... am donationem genuit... esset; parvi etenim refert... nam licet iure donatio perfecta non probaretur, arbitrum hereditatis dividendae... nihilominus patris voluntatem recte secuturum... ea dati sint. Item. Recte filiae in potestate patrem donasse respondi, cum alteri filiae propria praedia praelegaret et adiecisset "exceptis quae sorori tuae donavi". Nam et testamento liberalitatem confirmatam et aperte patris declaratam voluntatem; quod divisionis arbitrio sufficit iuris quoque verbis deficientibus. Item. Eiusmodi lege deposita in aede arca, ut eam ipse solus, qui deposuit, tolleret aut post mortem domini aelius speratus, non videri perfectam donationem respondi. Item. Pomponius Philadelphus dotis causa praedia filiae Pomponiae, quam habuit in potestate, tradidit et mercedes eorum genero solvi mandavit: an ea praecipua filia retinere possit, cum omnes filios heredes instituisset, quaerebatur. Iustam causam retinendae possessionis habere filiam, quoniam pater praedia de quibus quaerebatur dotis esse voluit, et matrimonium post mortem quoque patris constiterat, respondi; filiam etenim, quae naturaliter agros retinuit, specie dotis, cuius capax fuit, defendi. Item. Mulier sine tutoris auctoritate praedium stipendiarium instructum non mortis causa Latino donaverat. Perfectam in praedio ceterisque rebus nec mancipii donationem esse apparuit, servos autem et pecora, quae collo vel dorso domarentur, usu non capta. Si tamen voluntatem mulier non mutasset, Latino quoque doli profuturam duplicationem respondi; non enim mortis causa capitur quod aliter donatum est, quoniam morte cincia removetur. Ad legem Cinciam de donationibus Item. Filius emancipatus, cui pater peculium non ademit, res quidem pro donato vel pro suo, quod iustam causam possidendi habet, usu capit, sed debitores convenire non potest neque lites peculiares prosequi, si non sit in rem suam cognitor datus aut nominum delegationes intervenerunt. Plane quod ei solvitur patre non dissentiente, debitorem liberat, nec interest an emancipatum ignoret vel ei non esse peculium ademptum, cum rei substantia plus polleat existimatione falsa. Item. Peculium vindicta manumisso vel inter amicos si non adimatur, donari videtur. Quae ratio facit, ut ex iusta causa possidens usucapere rem possit. Aliud in his placuit, qui testamento libertatem acceperunt vel testamento parentis potestate solvuntur; quos amittere peculium, si non sit legatum, constitit, neque enim tacita liberalitas defuncti permittentis retinere peculium potuit intellegi. Item. Sponsae res simpliciter donatae non insecutis nuptiis non repetuntur. Sed et si adfinitatis contrahendae causa donationes factae sunt et nuntium sponsus culpa sua remiserit, aeque non repetuntur. Quod ita intellegi oportet, si revocandis donationibus condicio non comprehendatur non coniuncto matrimonio non perficiendi contractus. Item. Eam quae bona sua filiis per epistulam citra stipulationem donavit, si neque possessionem rerum singularum tradidit neque per mancipationem praediorum dominium transtulit nec interpositis delegationibus aut inchoatis litibus actiones novavit, nihil egisse placuit. Item. Matrem, quae sine tutoris auctoritate filio donationis causa praesentes servos mancipio dedit, perfecisse donationem apparuit. Pollicitatio donationis inter privatos vim obligationis non inducit. Item. Aurum et argentum, quod in re praesenti fuit, pater filio sui iuris donavit eiusque possessionem traditam esse instrumento palam fecit: non idcirco donationem inritam factam existimavi, quod usum omnium rerum apud patrem filius reliquit. Ulpianus libro I ad edictum de rebus creditis. Indebitum solutum accipimus non solum si omnino non debebatur, sed et si per aliquam exceptionem peti non poterat, id est perpetuam exceptionem. Quare hoc quoque repeti poterit, si quis perpetua exceptione tutus solverit. Unde si quis contra legem cinciam obligatus non excepto solverit, debuit dici repetere eum posse, nam semper exceptione cinciae uti potuit, nec solum ipse, verum, ut proculeiani contra Sabinianos putant, etiam quivis, quasi popularis sit haec exceptio, sed et heres eius, nisi forte durante voluntate decessit donator: tunc enim doli replicationem locum habere imperator noster rescripsit in haec verba. Gregorianus libro XIII titulo.+ Imp. Alexander Flavio Menandro. Professio donationis apud acta facta, cum neque mancipationem neque traditionem subsecutam esse dicas, destinationem potius liberalitatis quam effectum rei actae continet. Eapropter quod non habuit filius tuus dominium, si quae adfirmas vera sunt, obligare pacto suo creditori non potuit, nec quod sine effectu gestum est vindicationem tui iuris impedit.* Pp. III kal. ian. Alexandro aug. III et Dione II conss. Impp. Severus et Antoninus augg. Cosoniae Hilarae. Actio nova ex promissione, quae donationis causa facta sit, dari non solet.* Pp. prid. kal ian. Romae Antonino II conss. Quaerebatur, an, cum seius filiam suam emanciparit et apud acta professus sit ei se donare fundum nec instrumenta donationis fecerit, an videatur professione actorum perfecta esse donatio. Respondi, si neque mancipatio neque traditio secuta est, solis actis dominium non transisse. Ulpianus libro XLVI ad Sabinum. "Ut quod utendum mater filiae dedit, non videatur donatum et si donatum sit, non valeat, in potestate filia constituta patris; aliud esse, si dotem dedit". Ulpianus: constat, quod utendum filiae datum est, non esse donatum; sed et si donatum esset, aeque donatio non valeret in filiam conlata, quae in patris erat potestate. Plane si in dotem mater filiae dedisset, valet quod factum est; potest enim donare filiae, cum, quamvis res mariti fiant, quandoque filia vel sola, si iuris sui fuerit, vel voluntate filiae pater habeat rei uxoriae actionem. Merito igitur Sabinus ait, si inscia uxore vel invita in dotem dedit, rem mariti non esse factam et ideo vindicari ab herede mulieris posse; quod si sciente ea hoc factum sit, consequens erit dicere in dotem conversum esse id quod datum est. Hermogenianus titulo de donationibus+. Divi Diocletianus et Constantius Caeciliae Anagrianae. Si donationibus in unam filiam conlatis quarta non retenta patrimonium exhaustum in fraudem ceterorum filiorum probetur, has rescindi ad instar inofficiosi testamenti sacris constitutionibus parentum nostrorum evidenter continetur. Matre quoque filiae res venum dante nihil ei auferri posse non ambigitur.* Subscr. U kal. mai Sirmi Caesaribus conss. Idem Boncio Secundo. Praeses provinciae amicus noster notionem suam inpertiet, non ignorans pro sua auctoritate atque experientia, si docebitur inmoderatis donationibus non retenta quarta ad excludendam inofficiosi querellam nepotis ex filio nati patrimonium suum avum exhausisse, plerisque constitutionibus huiusmodi commentis ad exemplum inofficiosi querellae esse occursum.* Pp. Mogontiaci XI kal. iul. Maximo et Aquilino conss. Gregorianus libro XIII titulo+. Imp. Philippus Agilio Cosmiano suo salutem. Inter patronos et libertos de iure donationum tractari non oportet, cum etsi perfectis donationibus in possessionem inductus libertus quantolibet tempore ea quae sibi donata sunt pleno iure ut dominus possederit, tamen omnis donatio mutata patronorum voluntate revocanda sit. Quod observabitur etiam circa ea. Quae libertorum nomine, pecunia tamen patronorum et beneficio comparata sunt. Nam qui obsequio suo liberalitatem patronorum provocaverunt, sunt digni quin eam retineant, cum coeperint obsequia neglegere, cum magis eos conlata liberalitas ad obsequium inclinare debeat quam ad insolentiam erigere. Fundus autem, quem ais agilio liberto donasse te, tribus et decuria, quae ipsius nomine comparatae sunt, re... libertus vindican..., cum eas tantum donationes vel pecuniae largitiones libertus obtinere debeat, circa quas voluntas patronorum in supremam usque diem perseveraverit. Hoc tamen ius stabit intra ipsorum tantum liberalitatem, qui donaverunt; ceterum neque filii eorum neque successores ad hoc beneficium pervenient; neque enim fas est omnimodo inquietari donationes, quas is qui donaverat in diem vitae suae non revocavit. Dominus Constantinus et caesares. Prisca legum aequitate praeclusa variis ambagum versutiis exquisita donatio, licet titulum emptionis vel debiti tenorem comprehendere videatur, tamen claris testationibus probata debet in irritum devocari, si quidem consultissima ratione videatur esse provisum matrimonio constante donationes inter virum et uxorem altrinsecus agitatas nullam firmitatem habere. Nec sibi debent mulieres blandiri, si tamquam venditores vel debitores ad eludendas legum sanctiones mariti earum se falso videantur esse professi. Quare Vettium Rufinum clarissimum virum praefectum urbi amicum nostrum, cuius notio est, adire non prohiberis, qui partium allegationibus examinatis petitioni tuae secundum iuris providebit iustitiam.* D. XIIII kal. nov. Mediolano Constantino et Licinio conss. Idem Aureliae Sabinae sive Gaudiosae. Licet in potestate filii degentes donationum effectum a patre sibi conlatarum mox consequi minime posse videantur, tamen perseverantia voluntatis ad instar mortis causa donationis huiuscemodi liberalitatem redigi oportere retro principum rescriptis cognoscitur esse concessum. Unde virum clarissimum praefectum urbi amicum nostrum, cuius notio est, adire non prohiberis, qui omnibus rite consideratis, quae in precem tuam conferenda tu duxisti, pro experientia sua recte iudicari curabit.* D. idibus augustis Romae Constantino et Licinio augg. conss. Divi Diocletianus et Constantius sa... iodul... perfectam donationem mutata voluntate donatoris, etsi parum gratus existet, cui dono res data est, minime rescindi posse saepe rescriptum est.* Pp. U non. mart. Nicomediae Maximo et Aquilino conss. Idem... iae. Si pater tuus nomine matris tuae de sua pecunia fundum comparavit donationis causa eique tradidit et decedens non revocavit id quod in eam contulisse videtur, intellegis frustra te velle experiri, cum oratione divi Severi huiusmodi donationes post obitum eorum, qui donaverunt, confirmentur.* Pp. pridie non. mart. Antiochiae augg. IIII et III conss. Idem Aureli... Si quam impugnat frater pater tuus in te contulit donationem et decedens supremo iudicio non revocavit, scilicet manente potestate, praeses provinciae iuxta divorum principum constitutiones super hac re factas vim prohibebit, de ceteris inter vos disceptaturus.* Pp. IIII kal. sept. Maximo et Aquilino conss. Idem Aurelio Zoilo. Cum adfirmes patrem tuum donationes perfectas in te contulisse et supremis iudiciis eas non revocasse, poteris iure constituto, praesertim cum honori primipilari sis adstrictus, securo animo ea quae donata sunt possidere.* Pp. VIII kal. nov. Maximo et Aquilino conss. Idem Benignae Superlatae. In filiam post emancipationem donationem a patre conlatam postea auferri ab ea non potuisse dubitari non oportet. Si igitur nihil aliud tibi de iure adversatur, praeses provinciae, ne qua tibi legitime possidenti fiat iniuria, intercessu auctoritatis suae providebit.* Pp. IIII kal. dec. Maximo et Aquilino conss. Idem aur. Anniano. In dubium non venit adversus enormes donationes, quae tantummodo in quosdam liberos, vacuefactis facultatibus reliquorum pernicie, conferuntur, iam dudum divorum principum statutis esse provisum. Si igitur mater tua ita patrimonium suum, profunda liberalitate in fratrem tuum evisceratis opibus suis, exhausit, ut quartae partis dimidiam, quam ad excludendum inofficiosi querellam adversum testamentum sufficere constat, his donatis datisque haud relictam tibi habeas, praeses provinciae, quod immoderate gestum est, revocabit. Sane aeris alieni solutionem, si ab intestato cum fratre tuo matri heres exstitisti, renovare non potest.* D. Nicomediae u non. mart. Augustis III et II conss. Idem Aurelio Seve... dro. Pater in filium, quem in potestate habet, conferens ipso iure donationem non facit, sed ex praeceptis statutorum recepta humanitate placuit, si in eodem iudicio perseverans in fatum concesserit, liberalitatem eius salva lege Falcidia probari. Proinde si pater, qui per epistulam res tibi dono dedit, non revocata liberalitate nec mutata voluntate fatalem diem intestato obiit, inlibata donatio permanet, si tamen legis falcidiae ratio comminui eam nec exegerit; quod si locum habet, eatenus ex donatione fratres tui deducent, quatenus id fieri indemnitas et iuris ratio in optinendis portionibus, quas eos habere necesse est, exigunt. Iuxta hanc iuris formam praeses provinciae ad vicem familiae erciscundae officium sententiae suae legibus temperabit.* Pp. Byzantio XI kal. apr. Maximo et Aquilino conss. Idem Calpurniae Aristaenetae. Quoniam non contenta rescripto, quod ad primas preces acceperas, iterato supplicare voluisti, ex iure rescriptum reportabis. Communes res in solidum donari nequeunt, sed portiones eorum qui donant ad eos qui dono accipiunt transitum faciunt. Nec ambigi oportet donationes etiam inter absentes, si ex voluntate donantium possessionem ii quibus donatum est nanciscantur, validas esse. Restat ut, si filius tuus inmoderatae liberalitatis effusione patrimonium suum exhausit, iuxta legum placita praesidis provinciae auxilio utaris, qui discussa fide veri, si integri restitutionem ex filii persona competere tibi ob inprobabilem donationis enormitatem animadverterit, in removendis his quae perperam gesta sunt tibi subveniet.* Pp. IIII id. feb. Mediolani Maximo et Aquilino conss. Idem Aurelio Carrenoni. Si praediorum stipendiariorum proprietatem dono dedisti ita, ut post mortem eius qui accepit ad te rediret, donatio inrita est, cum ad tempus proprietas transferri nequiverit. Si vero usum fructum in eam, contra quam supplicas, contulisti, usum fructum a proprietate alienare non potuisti.* Pp. U id. mart. Maximo et Aquilino conss. Idem Alexandriae. Ea quidem, quae iure donationis a socru tua in te conlata sunt, manere inconcussa rector provinciae efficiet. De matrimonio vero retinendo tui arbitri est, an velis et filiis communibus intervenientibus in eodem proposito perseverare.* Pp. III id. oct. Heraclea Thracum Maximo et Aquilino conss. Gregorianus libro XIII tit.+. Idem Aurelio Abanti. Si filiae tuae possessiones, de quibus agitur, neque mancipasti neque tradidisti, frustra vereris, ne ex una professione vel ut suas eas vindicet... praesertim cum fundos tributarios esse dicas... etiam ab iniuria tempera... Maximo et Aquilino conss.... Eodem libro eodem titulo. + idem Iuliae Marcellae. Quoties donatio ita conficitur, ut post tempus id quod donatum est alii restituatur, veteris iuris auctoritate rescriptum est, si is in quem liberalitatis compendium conferebatur stipulatus non sit, placiti fide non servata, ei qui liberalitatis auctor fuit vel heredibus eius condicticiae actionis persecutionem competere. Sed cum postea benigna iuris interpretatione divi principes ei qui stipulatus non sit utilem actionem iuxta donatoris voluntatem decernendam esse admiserint, actio, quae sorori tuae, si in rebus humanis ageret, potuit decerni, si quae proponis vera sunt, tibi adcommodabitur.* Pp. Sirmi XI kal. oct. Augg. IIII et III conss. Constantinus et caess... Donatione secundum iuris normam perfecta nec ea quae matres in filios contulerunt revocari iura permittunt. Sane si generaliter tantummodo vel stipulatione interposita vel mancipatione totius patrimonii donatio celebrata est, id quod donatum est stare non potest, cum haec donatio ad id ut proprietas possit transferri non valeat. Quare num hoc modo tibi consuli possit, rectorem provinciae interpellare poteris.....* Licinio U et Crispo conss.... Gregorianus libro XIII tit.+ Dominus imp. Probus Massiciae r.... indubitati iuris est, siquidem donaturam te quaedam huius rei instrumenta fecisti aut eundem cui donabas in possessionem non induxisti, non esse donationem perfectam ac solam tibi probationem instrumentorum obici non posse, quando apud te eius rei proprietas mansit... nec functionum pensiones vel per eum cui donata res non erat vel ab actoribus ipsius nomine celebratae nunc tibi obesse a... poterunt... ius tum magistrum summarum... cum comminatione vide... praefinitione allega, ut, si praesidi rem probaveris... compellatur.* pp. VI kal. ian. Messalla et Grato conss. .... p stipendiarii vel tributarii... non sine traditione donatio perficitur. Pone igitur sollicitudinem... egit non tradidisse ea vel quae... revocanda non sunt.* pp. non. oct.... .... modo preces tuas fides adiuvet. Ceterum... lem declarat voluntatem... onem ab eo perfecisti, si quidem feminis quoque... in familia degentibus pater donare videtur cum moritur voluntate non mutata... s adeo emolumenti tribuat... les quod tibi ex patris rebus iure... itaque ne tibi inferant temptamina fratrum tuorum inquietudinem, si qua tibi adquisita sunt... per donationem, quae tibi ex bonis patris obvenit, modo eam... ad diem novissimum voluntas perseverans patris confirmavit... debet etiam fundi ex pecunia a patre tibi donata empti possessio... per eum tibi tradita ac postmodum a te retento apud te manere... si recte emisti solutione pretii facta numerans quod penes te fuit...* D. III kal. oct. Verona... .... firmam esse... rerum paternarum donationem in te conlatam, licet in potestate constituto tibi pater donaverit, ... modo in diem novissimum vitae voluntas duraverit, non ignorabit... praeses provinciae cuius erit de hac re iudicem dare. Is tum verorum quae praetulisti... ratione habita... curabit, ne quid fiat contra voluntatem defuncti et ita inter vos... arbitrum divisioni dabit. Qui in familiae erciscundae iudicio... id spectare debebit, ut tibi istae res et praeterea... portio ex legibus ab intestato debita adiudicentur...* Pp. U ka. iun. Treveris... III conss. .... donatio quidem a patre in filium familias collata ipso iure nulla est..., sed benigne subvenitur filio, si in eadem voluntate pater perseverans decessit; valet enim novissima voluntas, quam in extremum diem pater retinuit, modo legitima omnibus portio quae ab intestato debetur inlibata servetur. Iuxta quae adi correctorem virum clarissimum amicum nostrum et ea, quae in precem contulisti, adlega, qui in examinationibus eam sententiam promet, quam iuris atque aequitatis ratio dictaverit.* Pp. Mediolano XII kal. ian. Tusco et Anullino conss. Idem aur. Luciano. In donatione rei tributariae circa exceptam et non exceptam personam legis Cinciae nulla differentia est, cum et vacuae possessionis inductione celebrata in utriusque persona perficiatur et, si hanc secutam post huiusmodi placitum non constet, manifeste nec coepta videatur. Quapropter in his quidem, quae solo tributario consistunt, a maiore V et XX annis in vacuam inductos vos possessionem ostendi convenit. Rerum autem mobilium sive moventium, si excepti non fuistis, quae mancipi sunt usu capta vel mancipata, post vel antea maiore tempore a vobis anni possessa, avocari non possunt; nec mancipi vero traditione facta propter eiusdem interdicti potestatem similis possessionis probatio necessaria est. Nam si exceptus fuisti privignus tum constitutus, sola traditio sufficit. Quod autem res tibi ab herede donatricis distractas esse proponis, duplicari tibi titulum possessionis non potuisse constat, sed ex perfecta donatione dominum factum frustra emisse, cum rei propriae emptio non possit consistere ac tum demum tibi profuerit, si ex donatione te non fuisse dominum monstretur. Sane quoniam omnia bona vobis ab ea donata et tradita dicitis, ad hoc a filio facta venditio rerum maternarum adferre perfecta etiam donatione poterit defensionem, ne exemplo inofficiosi testamenti possit haec avocare. Quibus omnibus praeses provinciae suam notionem praebebit.* Pp. IIII kal. ium. Diocletiano et Maximiano U et IIII conss. Papinianus libro XII responsorum. Quod pater filiae, quam habuit ac retinuit in potestate, donavit, cum eam donationem testamento non confirmasset, filiae non esse respondi; nam et peculia non praelegata communia fratrum esse constabat. Diversa ratio est contra legem cinciam factae donationis. Tunc enim exceptionem voluntatis perseverantia doli replicatione perimit; cum pater filiis, quos habuit ac retinuit in potestate, donat, nihil prodest non mutari voluntatem, quoniam quod praecessit totum inritum est. Unde eum filius in divisione bonorum penes fratrem quod pater donaverat errore lapsus reliquit, portionem eius non esse captam usu servio sulpicio placuit, quod neque frater ipse donaverat neque pater donare poterat. Cur ergo quod vir uxori dedit, morte soluto matrimonio, si voluntas perseveravit, fini decimarum auferri non oportere maximi principes nostri suaserunt et ita senatus censuit? Sed nimirum liberi, qui repulsam donationis auctoritate iuris tulerunt, aliis rationibus ad bona patris perveniunt, ac plerique plus habere quam fratres iurgiis eiusmodi contendunt. Impp. Severus et Antoninus augg. Atilio natali militi. Si frater tuus in potestate patris in diem mortis perseveravit, donationes, quas a patre in eum conlatas esse adfirmas, nullius esse momenti dubitare non debes. De patris igitur bonis dividundis cum fratre tuo apud eum, de quo meres, consiste.* Pp. XIIII kal. sept. Faustiniano et Rufino conss. Papinianus libro II responsorum. Donationem, quam pater in filium, quem in familia retinuit, frustra contulit, arbiter hereditatis dividundae non sequitur; et ideo, si frater coheres apud fratrem suum possessionem errore iuris lapsus reliquerit, usu capio partis non erit. Divi Diocletianus et Constantius Clodiae Iuliae Ptolemaidi. Cum matrem tuam donationis instrumenta in neptem suam fecisse nec ea tradidisse dicas, in dubium non venit liberalitate, quae non adsignatis instrumentis minime coepta est, invalidam esse. Igitur ut quaestio, quae inter vos orta est, cognita causa comprimatur, a viva matre tua neque instrumenta neque possessionem traditam esse ostende.* Pp. IIII non. nov. Suneata Diocletiano Augusto II et Aristobulo conss. Paulus libro LXXI ad edictum, ad Cinciam. Personae igitur cognatorum excipiuntur his verbis: "sive quis cognatus cognata inter se, dum sobrinus sobrinave propiusve eo sit, sive quis in alterius potestate manu mancipiove erit, qui eos hac cognatione attinget quorumve is in potestate manu mancipiove erit, eis omnibus inter se donare capere liceto". Item. Quinque igitur gradus pleni excepti sunt et ex sexto una persona, sobrinus et sobrina. Item. Excipiuntur et ii, qui in potestate eorum vel manu mancipiove, item quorum in potestate manu mancipiove erunt. Item. Itaque si is qui in eo gradu est in potestate habeat eum, qui mihi longiore gradu sit, dare ei potero. Sic et lex Furia scripta est, eo amplius, quod illa lex sex gradus et unam personam ex septimo gradu excepit sobrino natum. Item. Excipiuntur et adfinium personae ut privignus privigna, noverca vitricus, socer socrus, gener nurus, vir et uxor, sponsus sponsa. Item. Sed in hac adfines qui sunt tempore donationis excipiuntur, idemque etiam divus Pius rescripsit; leges enim, quae voluissent etiam eos excipere qui fuissent, nominatim id cavisse. Item. Excipit tutorem, qui tutelam gerit, si dare volet, quia tutores quasi parentes proprii pupillorum sunt. Nam permisit eis in infinitum donare. Contra ut possit pupillus donare, non excepit. Item. Item excipit "si quis mulieri virginive cognatus dotem conferre volet"; igitur quocumque gradu cognatus dotis nomine donare potest. Item. Quaesitum, an et cognata cognatae ultra exceptum gradum donare possit. Labeo scribit non posse; sed ratio aequitatis aeque in feminis est. Item. Item excipit, "si quis a servis quique pro servis servitutem servierunt accipit isve duit". His verbis "si quis a servis" servis liberti continetur, ut patronis dare possint. Sequentibus vero excipitur, ut is qui bona fide serviit, si postea liber pronuntiatus sit, possit dare ei cui serviit. Sabinus utraque scriptura libertos putat contineri et bis idem dictum. Item. Sed tantum patronum a liberto excipit. Quidam putant etiam liberos patroni exceptos, quoniam libertus continetur servi appellatione et sicut in XII tabulis patroni appellatione etiam liberi patroni continentur, ita et in hac lege. Item. Contra autem liberti a patronis excepti sunt? Et hoc iure utimur, ne excepti videantur, ut et dare et capere lex iis permittat. Paulus libro XXIII ad edictum de brevibus. Perficitur donatio in exceptis personis sola mancipatione vel promissione, quoniam neque cinciae legis exceptio obstat neque in factum "si non donationis causa mancipavi vel promisi me daturum"; idque et divus Pius rescripsit. Item. Sed in persona non excepti sola mancipatio vel promissio non perficit donationem. In rebus mobilibus etiamsi traditae sint, exigitur, ut et interdicto utrubi superior sit is cui donata est, sive mancipi mancipata sit sive nec mancipi tradita. Divi Diocletianus et Constantius Aurelio Onesimo. Successoribus donatoris perfectam donationem revocare non permittitur, cum inperfectam perseverans voluntas per doli mali replicationem confirmet. Unde aditus praeses provinciae, si de possessione te pulsum animadvertit nec annus excessit, ex interdicto "unde vi" restitui te cum sua causa providebit, vel si hoc tempus finitum est, ad formulam promissam, quasi nullas vires donationem habuisse dicatur, quaestione facti examinata, iudicem praeses provinciae sententiam ferre curabit.* Pp. VIIII kal. mart. Diocletiano U et Maximiano IIII conss. Idem Laelio Sempronio Laeporio. Donatio praedii quod mancipi est inter non exceptas personas traditione atque mancipatione perficitur, eius vero quod nec mancipi est traditione sola. Si igitur patrona tua in rebus humanis agens supra dicto iure ex causa donationis, retento sibi usu fructu, ad te eundem fundum transtulit, intellegis ius tuum satis esse munitum, si tamen cum moreretur patrona, quam praedium donasse commemoras, possessionem rei donatae non revocavit. Iuxta quae aditus is cuius de ea re notio est auctoritatem suam interponet.* D. pridie kal. apr. Aquileiae Diocletiano aug. VI et Constantio II conss.. Idem Aurelio Apollonidae. In filium a patre donationum conscriptis instrumentis eum in vacuam inductum possessionem horum lectio manifestat. Ceterum sine dubia facti quaestione divus Titus Antoninus parens noster nec necessarias angustias, ratione eius consortii quod nascendi tempore liberis et parentibus datur, cogitans, non admitti scrupulosam inquisitionem statuit; nec idcirco patris indignatione posse donationem iustam umquam rescindi summa cum ratione placuit.* Pp. U id. nov. Melantia caess. conss. Idem Ulpiae Rufinae. Cum ex causa donationis uterque dominium rei tributariae vindicetis, eum, cui priori possessio vel soli tradita est, haberi potiorem convenit.* D. XII kal. Mart. Dorocortoro Tiberiano et Dione conss. Idem Aureliae Homonoeae. Si non est in vacuam possessionem ex causa donationis inductus is contra quem supplicas, nulla ratione tributarii praedii dominus constitutus extraneus vindicationem habere potest. De cognitoribus et procuratoribus Apud acta facto procuratori haec satisdatio remitti solet; nam cum apud acta nonnisi a praesente domino constituatur, cognitoris loco intellegendus est. Ad defendendum cognitore constituto dominus, non cognitor actori satisdare cogendus est; cum vero procurator defensurus intervenit, non dominus, sed procurator iudicatum solvi satisdare compellitur. Quae satisdatio adeo necessaria est, ut eam remitti non posse, etiamsi apud acta procurator constituatur, divus severus constituerit. Cognitore enim interveniente iudicati actio domino vel in dominum datur; non alias enim cognitor experietur vel ei actioni subicietur, quam si in rem suam cognitor factus sit. Interveniente vero procuratore iudicati actio ex edicto perpetuo ipsi et in ipsum, non domino vel in dominum competit. Ulpianus libro VIII ad edictum. Non tamen sic putat certis verbis cognitorem dari debere, ut, si quid fuisset adiectum vel detractum, non valeat datio ut in legis actionibus. Paulus. Etiam Graecis verbis cognitorem dari posse inter omnes constat. .... secuntur haec verba: "et qui eam, quam in potestate habet, genero mortuo, cum eum mortuum esse tum sciret, in matrimonium conlocaverit eamque sciens uxorem duxerit, et qui eum, quem in potestate haberet, earum quam uxorem ducere passus fuerit, quaeve virum parentem liberosve suos uti moris est non eluxerit, quaeve, cum in parentis sui potestate non esset, viro mortuo, cum eum mortuum esse sciret, intra id tempus, quo elugere virum moris est, nupserit". "Parentem", inquit. Hic omnes parentes accipe utriusque sexus, nam lugendi eos mulieribus moris est. Quamquam Papinianus libro II quaestionum etiam a liberis virilis sexus lugendos esse dicat; quod nescio ubi legerit. Sed quatenus extendatur parentum appellatio, non est definitum apud quemquam; itaque erunt lugendi etiam ex feminino sexu parentes. Liberos similiter accipere debemus et nepotes et deinceps ulteriores exemplo parentium. Lugendi autem sunt parentes anno, liberi maiores X annorum aeque anno. Quem annum decem mensuum esse Pomponius ait; nec leve argumentum est annum X mensuum esse, cum minores liberi tot mensibus elugeantur, quot annorum decesserint usque ad trimatum minor trimo non lugetur, sed sublugetur; minor anniculo neque lugetur neque sublugetur. .... VII. Verba autem edicti haec sunt: "alieno", inquit, "nomine, item per alios agendi potestatem non faciam in his causis, in quibus ne dent cognitorem neve dentur, edictum comprehendit". Quod ait "alieno nomine, item per alios", breviter repetit duo edicta cognitoria, unum, quod pertinet ad eos qui dantur cognitores, alterum ad eos qui dant; ut qui prohibentur vel dare vel dari cognitores, idem et procuratores dare darive arceantur. Ob turpitudinem et famositatem prohibentur quidam cognituram suscipere, adsertionem non nisi suspecti praetori. Divi Diocletianus et Constantius Aureliae Pantheae. Actor rei forum sequi debet et mulier quidem facere procuratorem sine tutoris auctoritate non prohibetur. Si quam itaque habes actionem, experiri magis iure quam adversus ea quae pro tuo statu statuta sunt quaecumque postulare debes.* Pp. U id. nov. Heracleae augg. U et IIII conss. Idem Aureliae Agemachae. Actor rei forum, sive in rem sive in personam sit actio, sequitur. Unde perspicis non eiusdem provinciae praesidem adeundem, de quibus agitur res ubi sitae sunt, sed in qua is qui possidet sedes ac domicilium habet. In rem actio privati iudicii quaestionem continet. Dominae praesentia si procurator agat vel defendat, satisdatio non recte postulatur. Nam procuratorem tam puellam tutore auctore quam adultam posse facere nulli dubium est.* Pp. Sersum XVIII kal. feb. conss. Supra scriptis. .... libro XV responsorum. Mulierem quoque et sine tutoris auctoritate procuratorem facere posse. Papinianus libro II responsorum. Procurator absentis, qui pro evictione praediorum quae vendidit fidem suam adstrinxit, etsi negotia desierit, obligationis tamen onere praetoris auxilio non relevabitur. Sub condicione cognitor non recte datur, non magis quam mancipatur aut acceptum vel expensum fertur; nec ad rem pertinet, an ea condicio sit inserta, quae non expressa tacite inesse videatur. Idem libro II responsorum. Papinianus respondit, si procurator absentis aliquam actionem absentis nomine inferre velit, cogendum eum adversus omnes absentem defendere. Idem libro II responsorum. Quoniam praesentis procuratorem pro cognitore placuit haberi, domino causa cognita dabitur et in eum iudicati actio. Procurator absentis qui pro domino vinculum obligationis suscepit, onus eius frustra recusat; et ideo nec iudicati actio post condemnatum procuratorem in dominum datur aut procuratori qui vicit denegatur. .... libro XV responsorum. Absentis procuratorem satisdare debere de rato habendo recte responsum est. Multis enim casibus ignorantibus nobis mandatum solvi potest vel morte vel revocato mandato. Cum autem certum est mandatum perseverare, id est cum praesens est dominus, satisdationis necessitas cessat. Dotis nomine, effici... vel sponsorem revers... facientem prohibeat.... vel furtum mihi facientem deprehendat non furt, ... adquirat actionem, non mirum... cant. Iulianus et si mancipaverim tibi hominem ut eum manumittas, postea procurator denuntiet, ne manumittas, respondit, nisi pareas denuntiationi, competere mihi fiduciae actione. Aliquoties per procuratorem ius retinemus, velut si m..... vel si sponsorem conveniat intra biennium, vel si prohibeat opus novum fieri, quo casu interdictum nobis utile est "quod vi aut clam"; nam et hic pristinum ius procurator nobis conservat et adquirit actionem simul... Actor municipum etsi ex edicto et cavere de rato et defendere cogitur, interdum neutrum praestare necesse habet... neque ex iudicato iudicium accipere cogitur, quod iudicium in ipsos municipes datur... sicut in cognitore... iisdem casibus quibus et cognitor... nec recte ei solvitur sicut nec cognitori... sane si defendere volet municipes, adversus omnes defendat necesse est. Nec recte eos defendere intellegitur nisi... satis dederit. Ceterum... adiuvare debet sicut... Paulus libro I sententiarum, cum quo agitur suo nomine, si in rem actio est, pro praede litis et vindiciarum adversario satis dare cogitur aut iudicatum solvi; quod si in personam sit acto, dumtaxat ex certis causis iudicatum solvi satisdat. Alieno nomine qui convenitur in rem, pro praede litis et vindiciarum cavebit aut iudicatum solvi, qui in personam, iudicatum solvi, satisdabit. Actoris procurator non solum absentem defendere, sed et rem ratam dominum habiturum satisdare cogitur. Procurator antequam... accipere iudicium... Divi Diocletianus et Constantius... a procuratoribus citra mandatum domini gesta nullius momenti sunt... ideoque quae invito domino a procuratoribus distracta comparasti, nullo iure retines... ex superfluo autem ea quae procuratores ita... gesserunt nos infirmare desideras; nam principum rescripto... qui non inclusus intra certi temporis terminos perpetua actione utitur, nequaquam indiget.....* mart. Nicomediae... .... Cognitore vel procuratore ob eam rem damnato, quae periculum ignominiae continet, neque dominus neque cognitor vel procurator notabitur, quia neque dominus condemnatus est neque qui condemnatus est suo nomine egit. Sed et si cognitor in rem suam datus est, idem dicemus, quamquam cognitore vel procuratore in rem suam dato lis in ipsum aestimatur neque in dominum a procuratore vel cognitore transfertur iudicium... .... famae periculum inrogat..... cognitorem dirigere. Actio popularis cognitorem procuratoremve eius qui agit non nisi post litem contestatam admittit. Qui semel cognitor factus est, iudicium accipere cogitur, maxime... quod si postquam iudicium coepit. Capitales inimicitias intercessisse probabitur... permittitur excusatio cognitori... item ait si suspectus tutor postuletur, defensorem eius oportere etiam de rato cavere, ne reversus ille velit retractare quod actum est. Sed non facile per procuratorem quis suspectus accusabitur, quoniam famosa causa est, nisi constet ei a tutore mandatum nominatim. .... hoc edictum de pluribus speciebus loquitur.... cavetur quod edicto praetor prospiciendum curavit..... ut praestaret domino facultatem vel a cognitore in alium cognitorem vel a cognitore in se iudicium transferendi... lis cognitoris sit effecta... t possit transferre, non..... verba edicti talia sunt: "ei qui cognitorem dedit causa cognita permittam iudicium transferre". His verbis non solum... care autem cognitorem. |