© 2018 ã. Ïåðåâîä ñ èòàëüÿíñêîãî Â. Ã. Èçîñèíà.
ñ.189  1896 ãîäó ïðèõîäñêóþ öåðêîâü ñâ. Ñòåôàíà â Ãàðëàòå çàòðîíóëè ðàáîòû ïî ðàñøèðåíèþ è ðåêîíñòðóêöèè, èçìåíèâøèå îðèåíòàöèþ çäàíèÿ ïîñòðîéêîé íîâîãî ôàñàäà íà ìåñòå äðåâíåé àïñèäû; ïðè ñíîñå ñòàðîé ñòåíû àïñèäû áûëè îáíàðóæåíû äâà ìðàìîðíûõ ôðàãìåíòà ñ íàäïèñüþ, ïåðâîíà÷àëüíî ñîñòàâëÿâøèå îäíó ïëèòó.
Ïåðâûì îá ýòîì îòêðûòèè ðàññêàçàë Äæîâàííè Áàçåðãà (Giovanni Baserga), ïðåäñòàâèâøèé ïåðâîå èçäàíèå îáåèõ íàïèñàííûõ íà íàäãðîáíîì êàìíå ýïèòàôèé; âïîñëåäñòâèè íàäïèñè áûëè âêëþ÷åíû Óãî Ìîííåðý äå Âèéàðîì (Ugo Monneret de Villard) â åãî corpus õðèñòèàíñêèõ íàäïèñåé îáëàñòè Êîìî, à ïåðâàÿ áûëà òàêæå îïóáëèêîâàíà Àíäæåëî Ñèëüâàíüè (Angelo Silvagni) â Monumenta Epigraphica Christiana (MEC)1. Äî ñèõ ïîð ÷òåíèÿ ýòèõ ýïèòàôèé äàâàëèñü îò÷àñòè íåâåðíî è, ïðåæäå âñåãî, íå ïðèçíàâàëàñü âîçìîæíîé èñòîðè÷åñêàÿ èäåíòèôèêàöèÿ ëèöà, óïîìÿíóòîãî â ïåðâîé èç äâóõ ýïèòàôèé; ãèïîòåçà òàêîé èäåíòèôèêàöèè ðàññìàòðèâàåòñÿ â äàííîé ñòàòüå.
Ýïèòàôèÿ
Äâà ôðàãìåíòà èç ìóññîíñêîãî ìðàìîðà õðàíÿòñÿ â ïðèõîäñêîé öåðêâè ñâ. Ñòåôàíà, â ñìåæíîì ñ ðèçíèöåé ïîìåùåíèè2; îíè èìåþò ðàçìåðû ñîîòâåòñòâåííî
Ó÷èòûâàÿ, ÷òî â òåõ ñëó÷àÿõ, äëÿ êîòîðûõ âîçìîæíî íàä¸æíîå âîñïîëíåíèå, ëàêóíà ïîâëåêëà óòðàòó 4—
Äëÿ óäîáñòâà èçëîæåíèÿ ÿ íà÷íó ñî âòîðîé ýïèòàôèè: ðåçüáà òîíêàÿ è íåãëóáîêàÿ; 7-ñòðî÷íàÿ íàäïèñü èìååò î÷åíü íåðàâíîìåðíîå ductus[1], ÷òî ÿâëÿåòñÿ íàèáîëåå çàìåòíûì ýëåìåíòîì ýïèòàôèè; ðàññòîÿíèå ìåæäó ñòðîêàìè êîëåáëåòñÿ îò 1 äî 4 ñì, áóêâû âûñîòîé 2,5—
[Hic] requi [esc]it in pac [e ---]tus pre [sbyte]r qui vix(it) |
|
5 | [in sae]culo ann(os) [pl(us) m(inus) ---] × + |
Íàèáîëåå õàðàêòåðíûìè áóêâàìè ÿâëÿþòñÿ: äîâîëüíî îòêðûòàÿ A ñ ëîìàíîé ïåðåêëàäèíîé; L ñî ñëåãêà íàêëîííîé ãîðèçîíòàëüíîé ëèíèåé; N ñ óäëèí¸ííûìè âåðòèêàëüíûìè ëèíèÿìè; äîâîëüíî ìàëåíüêàÿ O; Q ñ îòêðûòîé ïåòåëüêîé è âûðàæåííûì õâîñòèêîì, êîòîðûé â äâóõ çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ ïðèìåðàõ èìååò ðàçëè÷íûé íàêëîí; T ñ äîâîëüíî äëèííîé âåðòèêàëüíîé ëèíèåé; î÷åíü îòêðûòàÿ V3. Íåñîìíåííî, ÷òî êàìíåðåç, êîòîðûé âûñåê ýòó ýïèòàôèþ, ñ.191 íå òîò æå, êîòîðûé âûðåçàë äðóãóþ; íåðàâíîìåðíîñòü åãî ðàáîòû âûçûâàåò òàêîå âïå÷àòëåíèå, ÷òî îí íå ìîã äåéñòâîâàòü ñâîáîäíî è ðàáîòàë íà óæå óñòàíîâëåííîì íàäãðîáèè, êîòîðîå íå ìîãëî áûòü ïåðåäâèíóòî4.
Åäèíñòâåííûé íàä¸æíûé ýëåìåíò äëÿ äàòèðîâàíèÿ post quem ïðåäîñòàâëåí ïðåäûäóùåé ýïèòàôèåé, îòíîñèìîé ê 490 ãîäó; ôîðìóëû è ïàëåîãðàôè÷åñêèå ïðèçíàêè çàñòàâëÿþò ñ÷èòàòü, ÷òî å¸ íåëüçÿ îòíåñòè çà ïðåäåëû VI âåêà.
Ãîðàçäî áîëüøèé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ïåðâàÿ íàäïèñü, ñîñòîÿùàÿ èç 9 ñòðîê. ×àñòè÷íî âèäíû íàïðàâëÿþùèå ëèíèè íà ðàññòîÿíèè 6—
ñ.192
Ðèñ. 1 — Ãàðëàòå, öåðêîâü ñâ. Ñòåôàíà: âîññîåäèí¸ííàÿ íàäãðîáíàÿ ïëèòà Ïèåðèÿ è |
[B(onae)] M(emoriae) [Hic r] [in pa]ce Pierius [v(ir) il] |
|
5 | [qui vi]xit in secu [lo an] [dep(ositus) s(ub)] d(ie) iiii idus Acus [tas Lon]gino bes et Faus [to v(iris)] c(larissimis) consul(ibus)[6] |
ñ.193 Íàèáîëåå õàðàêòåðíûìè áóêâàìè ÿâëÿþòñÿ: äîâîëüíî óçêàÿ A ñ ëîìàíîé ïåðåêëàäèíîé; B ñ äîâîëüíî ìàëåíüêèì âåðõíèì óøêîì; D, íà÷àòàÿ êàê L, ê êîòîðîé äîáàâëåíà ïîëóêðóãëàÿ ëèíèÿ; óçêàÿ E; F ñ òðåìÿ ãîðèçîíòàëüíûìè ëèíèÿìè, èç íèõ âåðõíÿÿ íàêëîííàÿ è óäëèí¸ííàÿ; G ñ õâîñòèêîì; L ñ íàêëîííîé ãîðèçîíòàëüíîé ëèíèåé, ñèëüíî âûðàæåííîé â ÷èñëîâîì îáîçíà÷åíèè è óäëèí¸ííîé áîëüøå âåðòèêàëüíîé ëèíèè â äðóãîì ñëó÷àå; M ñ ñëåãêà ðàññòàâëåííûìè âíåøíèìè âåðòèêàëüíûìè ëèíèÿìè è íèæíåé âåðøèíîé, êîòîðàÿ êàñàåòñÿ ñòðîêè, ó M íà ïåðâîé ñòðîêå âåðòèêàëüíûå ëèíèè íå ñîåäèíÿþòñÿ â âåðøèíàõ; N ñ óäëèí¸ííûìè âåðòèêàëüíûìè ëèíèÿìè, çà èñêëþ÷åíèåì òîé, ÷òî â ñòðîêå 9; O äîâîëüíî ñèëüíî îòëè÷àþòñÿ äðóã îò äðóãà, íî, êàê ïðàâèëî, îâàëüíûå; Q ñ õâîñòèêîì; ó V ïðàâàÿ ëèíèÿ âåðòèêàëüíàÿ, ëåâàÿ ñîñòîèò èç äâóõ ÷åðò: âåðõíÿÿ âåðòèêàëüíàÿ, äðóãàÿ, íàêëîííàÿ è èçîãíóòàÿ, äîñòèãàåò ïðàâîé ëèíèè; V ïîñëåäíåé ñòðîêè èìååò èíûå ïðèçíàêè è êàæåòñÿ êàê áû ïîñòðîåííîé ïðè èñïðàâëåíèè C, âûðåçàííîé ïî îøèáêå. Îñîáåííîå çíà÷åíèå äëÿ íàøåãî îáñóæäåíèÿ ïîëó÷àåò T, èìåþùàÿ ðàçëè÷íûå àñïåêòû: íà 2 ñòðîêå îíà ÿâëÿåò ðàçâèòóþ ãîðèçîíòàëüíóþ ëèíèþ è âòîðóþ ïåðåêëàäèíó â îñíîâàíèè âåðòèêàëüíîé ëèíèè, íà ñòðîêå 5 ãîðèçîíòàëüíàÿ ëèíèÿ ìåíåå ðàçâèòà, à íà ñòðîêå 8 ïðàêòè÷åñêè îòñóòñòâóåò, îòìå÷åííàÿ ëèøü êîðîòêîé öàðàïèíîé6. Âñå ñîêðàù¸ííûå ñëîâà îáîçíà÷åíû êîñûìè äåôèñàìè, èíîãäà âîëíèñòûìè.
Ïðèìåí¸ííûå ïàëåîãðàôè÷åñêèå íà÷åðòàíèÿ áóêâ îòðàæàþò, êàê è â äðóãèõ ýïèòàôèÿõ, ôîðìû, îáû÷íî èñïîëüçóåìûå â ìàñòåðñêèõ ïî èçãîòîâëåíèþ íàäãðîáèé, ìíîãî÷èñëåííûå ñâèäåòåëüñòâà êîòîðûõ ïðåäëàãàåò áîãàòîå ýïèãðàôè÷åñêîå íàñëåäèå îáëàñòè Êîìî7; áîëåå ñïåöèôè÷åñêèå âàðèàíòû, êàê T ñ äâóìÿ ïåðåêëàäèíàìè8 èëè íåîáû÷íàÿ V ïîñëåäíåé ñ.194 ñòðîêè, áûëè, âåðîÿòíî, îáóñëîâëåíû ñêîðåå íåîïûòíîñòüþ è ïðèõîòüþ êàìíåðåçà, ÷åì êàêèì-òî îïðåäåë¸ííûì îôèöèàëüíûì îáðàçöîì. Òåêñò òàêæå ñîäåðæèò íåêîòîðûå îðôîãðàôè÷åñêèå îøèáêè è âóëüãàðèçìû, âñòðå÷àþùèåñÿ è â äðóãèõ ìåñòàõ: î÷åíü øèðîêî ðàñïðîñòðàí¸ííîå secu[lo] áåç äèôòîíãà9, Acus[tas] âìåñòî Augus[tas]10, bes âìåñòî bis11.
Ïðè èçäàíèè ýïèòàôèè Áàçåðãà äàë íåâåðíîå õðîíîëîãè÷åñêîå óêàçàíèå, îòíåñÿ å¸ ê 491 âìåñòî 490 ãîäà; âåðîÿòíî, íåäîðàçóìåíèå âîçíèêëî èç-çà äðóãîé ýïèòàôèè èç Ãàðëàòå, óæå îïóáëèêîâàííîé Àëëåãðàíöåé (Allegranza), óïîìèíàþùåé òåõ æå êîíñóëîâ, íî äàòèðîâàííîé post consulatum12.
Ìîííåðý äå Âèéàð òàêæå îïóáëèêîâàë ýòè äâà tituli ñ íåêîòîðûìè îøèáêàìè: âî-ïåðâûõ, ÷òî äîâîëüíî-òàêè íåîáúÿñíèìî, îí âíîâü ïðèíèìàåò òî æå ñàìîå íåâåðíîå õðîíîëîãè÷åñêîå óêàçàíèå, äàííîå Áàçåðãîé; íå ïðèçíà¸ò, ÷òî îáå ýïèòàôèè ïðèíàäëåæàò îäíîé ïëèòå è ïðåäñòàâëÿåò èõ ïî îòäåëüíîñòè; ïðåäëàãàÿ âîñïîëíåíèå òåêñòà îí, ïîõîæå, äîïóñêàåò ëàêóíó òàêæå íà ïðàâîé ñòîðîíå è, íàêîíåö, ÷èòàåò äàòó ñìåðòè êàê «d(ie) III» âìåñòî «d(ie) IIII»13; êîíñóëüñêàÿ äàòèðîâêà, íàïðîòèâ, ïðàâèëüíî îòíåñåíà ê 490 ãîäó Ñèëüâàíüè14.
 âîññòàíîâëåíèè íåäîñòàþùèõ ÷àñòåé, êîòîðîå, åñëè èñêëþ÷èòü ñòðîêó 4, íå ïðåäñòàâëÿåò îñîáûõ ïðîáëåì, ìû ðàñõîäèìñÿ ñ ïðåäûäóùèìè èçäàòåëÿìè â íåêîòîðûõ äåòàëÿõ: äëÿ ñòðîêè 2 [Hic re]quiescit, óæå ïðåäëîæåííîå Áàçåðãîé, ïðåäïî÷òèòåëüíåå, ÷åì [Hic] quiescit Ìîííåðý äå Âèéàðà; ó÷èòûâàÿ óïîòðåáëåíèå â äðóãèõ ýïèòàôèÿõ ýòîé îáëàñòè, ìû ïðåäïî÷ëè â ñòðîêå 8 Acus[tas] âìåñòî Acus[ti]15; â ñòðîêàõ 8—
ñ.195 Ñòðîêà 4 ïðåäñòàâëÿåò âûðàæåíèå, êîòîðîå òàê, êàê âèäèòñÿ, ïîíèìàåòñÿ ñ òðóäîì: Áàçåðãà ïåðåäàë åãî ìàëîâåðîÿòíûì v(ir) si(ngula)ris; Ìîííåðý äå Âèéàð, ïî-âèäèìîìó, íå âûñêàçûâàåòñÿ, îäíàêî â errata corrige[7] ñâîåé àíòîëîãèè îí èçìåíèë …VSIRIS íà …VSTRIS17. Òàêèì îáðàçîì, îí íå ñòîëüêî èñïðàâèë òèïîãðàôñêóþ îïå÷àòêó, êàê îí èçëàãàåò âî âñòóïèòåëüíûõ ñëîâàõ, íî, ñêîðåå, ïðåäëîæèë âàæíûé êëþ÷ äëÿ âîñïîëíåíèÿ ëàêóíû.
Ê ýòîìó ïðåäëîæåíèþ, ïðèåìëåìîìó ñ ó÷¸òîì òîé íå÷¸òêîñòè, ñ êîòîðîé êàìíåðåç îáðàáàòûâàåò T18, ñëåäóåò äîáàâèòü, ÷òî àóòîïñè÷åñêîå èññëåäîâàíèå ïîçâîëÿåò ðàñïîçíàòü íàêëîííóþ ÷åðòó äî ðàçëîìà ñëåâà îò V, êîòîðàÿ ìîæåò áûòü ãîðèçîíòàëüíîé ÷åðòîé L è äåëàåò âîçìîæíûì âîññòàíîâëåíèå [viril]lustris èëè [v(ir) il]lustris.
Ïåðñîíû ñ ýòèì ïî÷¸òíûì òèòóëîì, â òó ýïîõó âñ¸ åù¸ îáîçíà÷àâøèì îãðàíè÷åííûé êðóã ëèö ñàìîãî âûñîêîãî ðàíãà19, äîâîëüíî ðåäêè â ñåâåðíîé Èòàëèè; èçâåñòíû àíîíèìíûé [vi]r inl(ustris), ex comite sacrarum largitionum, ïîõîðîíåííûé â áàçèëèêå ñâ. Íàçàðèÿ â Ìèëàíå â 418 ãîäó, è æåíà Saura, inl(ustris) f(emina), ïîõîðîíåííàÿ â 439 ãîäó20; èç Âåð÷åëëè ïðîèñõîäèò íàäãðîáíûé titulus 470 ãîäà, ãäå óïîìÿíóòû Maianus è îòåö Luppianus, îáà viri inlustres21; åù¸ îäíà âåðîíñêàÿ ýïèòàôèÿ, 531 ãîäà, óïîìèíàåò Placidia inlustris puella22, ýïèòàôèÿ èç Òðèåñòà 571 ãîäà — Maurentius v(ir) i(nlustris)23; óïîìÿíóòû êàê çàêàç÷èêè: Fausta inlustris femina íà ìîçàè÷íîì ïîëó áàçèëèêè Ïàðåíöî (Parenzo)[8]24 è Apronianus vir inl(ustris) íà ïîëó áàçèëèêè Ìàäîííà-äåëü-ìàðå (Madonna del mare) â Òðèåñòå25; íàêîíåö, â áàçèëèêå ñâ. Èóñòèíû â Ïàäóå, â ïåðâûå äåñÿòèëåòèÿ VI âåêà, Opilio v(ir) c(larissimus) et in(lustris) p(raefectus) p(raetorio) adqu(e) patricius26.
Îäíàêî èíòåðåñ ê íàøåé ýïèòàôèè çíà÷èòåëüíî âîçðàñòàåò, åñëè ñ.196 ñîïîñòàâèòü å¸ ñîäåðæàíèå ñ äàííûìè, ïðåäîñòàâëåííûìè îäíèì èñòî÷íèêîì ñåðåäèíû VI âåêà; îïèñûâàÿ ñîáûòèÿ âîéíû ìåæäó Òåîäåðèõîì è Îäîàêðîì, Àíîíèì Âàëåçèÿ ïèøåò:
Âåðîÿòíîñòü ïðèçíàíèÿ â íàäïèñè èç Ãàðëàòå íàäãðîáíîãî titulus ãåíåðàëà Îäîàêðà âåñüìà âåëèêà: ñîâïàäàþò èìÿ è ïî÷¸òíûé òèòóë, ïîñêîëüêó äîëæíîñòü comes domesticorum äàâàëà äîñòóï ê ðàíãó illustris28; ãåîãðàôè÷åñêàÿ îáëàñòü ñîáûòèÿ, îïðåäåëÿåìàÿ Àääîé, ðåêîé, íà áåðåãó êîòîðîé âîçâûøàåòñÿ Ãàðëàòå; ãîä è ìåñÿö ñìåðòè. Ðàçëè÷àþòñÿ, îäíàêî, óêàçàíèÿ íà äåíü ñìåðòè, ó÷èòûâàÿ, ÷òî III idus Augustas Àíîíèìà Âàëåçèÿ ýïèòàôèÿ ïðîòèâîïîñòàâëÿåò ïðåäøåñòâóþùèé äåíü: IIII idus A(u)cus(tas); ïðîòèâîðå÷èå, íà êîòîðîì íåîáõîäèìî îñòàíîâèòüñÿ, íî êîòîðîå, òåì íå ìåíåå, ìû íå ñ÷èòàåì ïðåäñòàâëÿþùèì ñåðü¸çíîå ïðåïÿòñòâèå.
Òàê íàçûâàåìûé Àíîíèì Âàëåçèÿ â äåéñòâèòåëüíîñòè ÿâëÿåòñÿ òåêñòîì, ñîõðàíèâøèìñÿ áëàãîäàðÿ äâóì êîäåêñàì, ñîîòâåòñòâåííî IX è XII ââ., îáúåäèíÿþùèì äâà ðàçíûõ òðóäà ðàçëè÷íîãî ñîäåðæàíèÿ. Âî âòîðîé ñâîåé ÷àñòè Àíîíèì ñîõðàíÿåò ïðîèçâåäåíèå, ñîñòàâëåííîå â Èòàëèè ïðèìåðíî â ñåðåäèíå VI âåêà è ðàññêàçûâàþùåå î ñîáûòèÿõ, îõâàòûâàþùèõ ïåðèîä 474—
Èíôîðìàöèÿ î áèòâå íà Àääå è ñìåðòè Ïèåðèÿ òàêæå ïðèñóòñòâóåò â Chronicon Êàññèîäîðà è â Auctarium Prosperi Hauniensis31, îäíàêî òî÷íîå õðîíîëîãè÷åñêîå óêàçàíèå åñòü òîëüêî ó Àíîíèìà è ïîýòîìó íåâîçìîæíî åãî ñðàâíåíèå ñ äðóãèìè õðîíèêàëüíûìè ñâèäåòåëüñòâàìè.
Ïî ìíåíèþ ×åññè, äàòà 11 àâãóñòà äîëæíà îòíîñèòüñÿ íå ê áèòâå íà Àääå, à ê âîçâðàùåíèþ Îäîàêðà â Ðàâåííó ïîñëå ïîðàæåíèÿ. Ïî åãî ìíåíèþ, ñîîáùåíèÿ, çàðåãèñòðèðîâàííûå â òå÷åíèå ýòèõ ëåò â ôàñòàõ, êàñàëèñü èñêëþ÷èòåëüíî ñîáûòèé, îòíîñÿùèõñÿ ê Ðàâåííå, êàê ìåñòó íàõîæäåíèÿ ïðàâèòåëüñòâà, è â ïåðâóþ î÷åðåäü ïðèñóòñòâèÿ ãîñóäàðÿ â ñòîëèöå; ôîðìóëà ôàñò äîëæíà áûëà, ñëåäîâàòåëüíî, âûãëÿäåòü ïðèìåðíî òàêèì îáðàçîì:
àíîíèìíûé àâòîð âêëþ÷èë õðîíîëîãè÷åñêóþ ññûëêó â òêàíü áîëåå øèðîêîãî ïîâåñòâîâàíèÿ, ïðåäñòàâëÿâøåãî âîçâðàùåíèå â Ðàâåííó êàê ñëåäñòâèå ñòîëêíîâåíèÿ íà Àääå, è âïàë â ïîíÿòíóþ îøèáêó32.
Õîòÿ íàì áûëî áû óäîáíî îòíåñòè äàòó ñðàæåíèÿ íà íåñêîëüêî äíåé ðàíåå, ìû íå ìîæåì ðàçäåëèòü ýòî ìíåíèå, îêàçûâàþùååñÿ ñêîðåå îãðàíè÷èòåëüíûì îòíîñèòåëüíî âûáîðà ñîîáùåíèé, êîòîðûå ìîãëè áûòü âîñïðèíÿòû ïåðâîíà÷àëüíûì òåêñòîì ôàñò. Ýòîò èñòî÷íèê âïîëíå ìîã ðåãèñòðèðîâàòü ðåøàþùèå ñðàæåíèÿ ñ.198 è ñìåðòü âèäíûõ ãîñóäàðñòâåííûõ äåÿòåëåé; òîò æå ×åññè, èñêëþ÷àþùèé âîçìîæíîñòü òîãî, ÷òî ôàñòû óïîìèíàëè ñðàæåíèÿ ïðè Âåðîíå, Àääå è Ïèíåòå, ïîñëåäîâàòåëüíî ññûëàÿñü íà äàòû, ïðåäîñòàâëåííûå èñòî÷íèêàìè ýòèõ ñîáûòèé äëÿ ïðèáûòèÿ è óáûòèÿ Îäîàêðà èç Ðàâåííû, âñ¸ æå äîïóñêàåò, íå íàõîäÿ äðóãîãî îáúÿñíåíèÿ, ÷òî îíè óïîìèíàëè î ñòîëêíîâåíèè ìåæäó Òóôîé è Ôðåäåðèõîì âîçëå Òðåíòî33.
Îïèñûâàÿ áèòâó ïðè Àääå, Êàññèîäîð è àâòîð Auctarium Hauniense èñïîëüçóþò ëèòåðàòóðíûé ÿçûê è îáíàðóæèâàþò ëè÷íóþ ïåðåðàáîòêó ñîîáùåíèé, íàéäåííûõ â ôàñòàõ; Àíîíèì æå ïðåäñòàâëÿåò ïîâåñòâîâàòåëüíîå ïîñòðîåíèå, ðÿä òèïè÷íûõ âûðàæåíèé è òåõíè÷åñêóþ òåðìèíîëîãèþ, ïðåäóñìàòðèâàþùèå òàêæå òî÷íîå óêàçàíèå çàíèìàåìîé ïåðñîíàæåì äîëæíîñòè è õðîíîëîãè÷åñêîå óêàçàíèå, êîòîðûå èäåàëüíî ïîäõîäÿò ê õàðàêòåðíîìó äëÿ ôàñò ñêóïîìó îôèöèàëüíîìó ôîðìóëÿðó34.
Äîñòîâåðíîñòü ñîîáùåíèÿ è òî÷íîñòü Àíîíèìà â èñïîëüçîâàíèè ñâîåãî èñòî÷íèêà íå èñêëþ÷àþò òîãî, ÷òî îøèáêà â óêàçàíèè äíÿ áèòâû ìîæåò áûòü âìåíåíà ðóêîïèñíîé òðàäèöèè: åñëè ìû, ñ òîëèêîé ïåäàíòè÷íîñòè, ñðàâíèì äðóãèå õðîíîëîãè÷åñêèå äàííûå, ïî÷åðïíóòûå èç ôàñò è èñïîëüçîâàííûå ðàçëè÷íûìè ñîâðåìåííûìè èñòî÷íèêàìè, òî íå ðåäêîñòüþ áóäóò îùóòèìûå ðàñõîæäåíèÿ, ïîðîæä¸ííûå îøèáêàìè ïåðåïèñ÷èêîâ èëè íåáðåæíûì âêëþ÷åíèåì õðîíîëîãè÷åñêèõ äàííûõ â ïîâåñòâîâàòåëüíûé êîíòåêñò35.
Àíàëîãè÷íûì îáðàçîì ìîæíî ïðåäïîëîæèòü îøèáêó êàìíåðåçà. Íàäïèñü íå èñïûòûâàåò íåäîñòàòêà â äðóãèõ îøèáêàõ, îáíàðóæèâàþùèõ íåîïûòíîñòü ðåìåñëåííèêà, è åñëè ðàññìàòðèâàòü â öåëîì õàðàêòåðèñòèêè ýïèãðàôîâ ýòîãî âðåìåíè, òî îêàæåòñÿ, ÷òî äàëåêî íå ðåäêî âñòðå÷àþòñÿ — â òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà âîçìîæåí êîíòðîëü ÷èñëîâûõ óêàçàíèé, íàïðèìåð, â ïåðåïèñêå ìåæäó êîíñóëüñêèì ãîäîì è èíäèêòîì — íåòî÷íîñòè è îøèáêè, ïî íàáëþäåíèþ Ãðîññè Ãîíäè, ïðåæäå âñåãî çàâèñÿùèå, êàê â íàøåì ñëó÷àå, îò äîáàâëåíèÿ èëè îïóùåíèÿ îäíîé I36. Âîçìîæíî, îøèáêà âîçíèêëà èç-çà ñâîåãî ðîäà ãèïåðêîððåêöèè: êàìíåðåç, ïðåäïîëîæèòåëüíî íåãðàìîòíûé, îçàáî÷åííûé òåì, ÷òîáû äîáàâèòü ñ.199 ïîñëå òð¸õ âåðòèêàëüíûõ ëèíèé ÷èñëèòåëüíîãî íà÷àëüíóþ ëèíèþ ñëîâà idus, â êîíå÷íîì èòîãå íàñ÷èòàë èõ îäíó ëèøíþþ.
Íàøà ýïèòàôèÿ ïðèìå÷àòåëüíà è äðóãèì ìîìåíòîì:
Ïîñêîëüêó íàøà ýïèòàôèÿ óïîìèíàåò îáîèõ êîíñóëîâ, ìîæåò îêàçàòüñÿ ïîëåçíûì ïðîâåðèòü, ÿâëÿåòñÿ ëè ýïèòàôèÿ èç Ãàðëàòå åäèíñòâåííûì titulus ñ òàêîé îñîáåííîñòüþ èëè æå èìåþòñÿ è äðóãèå.
Ñðåäè íàäïèñåé, îäíîçíà÷íî îòíîñèìûõ ê 490 ãîäó, èñêëþ÷àÿ, ñëåäîâàòåëüíî, òå, êîòîðûå íåîïðåäåë¸ííîñòü óïîìèíàíèÿ ïðåïÿòñòâóåò îòíåñòè ñêîðåå ê Ôàóñòó, êîíñóëó 490 ãîäà, ÷åì ê êîíñóëó 483 ãîäà, Äå Ðîññè óïîìèíàë äëÿ Ðèìà titulus ñ.200 Ðîìå (Rome), óìåðøåé 9 ÿíâàðÿ39; titulus Ôîìû (Thomas) è Àãíåñû (Agnes) îò 1 ñåíòÿáðÿ40; è ôðàãìåíò áåç óêàçàíèÿ ìåñÿöà41; ê ýòèì ñâèäåòåëüñòâàì ñëåäóåò äîáàâèòü åù¸ îäíó ôðàãìåíòàðíóþ ðèìñêóþ ïëèòó Ñåïòèìèíà (Septimin(us)), òàêæå áåç óêàçàíèÿ ìåñÿöà42, è ïèñüìî, êîòîðîå ïàïà Ôåëèêñ àäðåñóåò 1 ìàÿ êîíñòàíòèíîïîëüñêîìó àðõèìàíäðèòó Òàëàñèþ (Thalasius)43.
Ðàñøèðÿÿ îáëàñòü íàøåãî èññëåäîâàíèÿ äî îñòàëüíîé Èòàëèè, ñëåäóåò óïîìÿíóòü ãåíóýçñêèé titulus Èîàííà (Iohannes) îò 28 ñåíòÿáðÿ44; ôðàãìåíòàðíûé titulus èç Âåð÷åëëè (Vercelli) êîíöà ñåíòÿáðÿ—
Íå ñ÷èòàÿ íàäïèñè Ïèåðèÿ, åäèíñòâåííàÿ íàéäåííàÿ íàìè íàäïèñü ñ óïîìèíàíèåì äâóõ êîíñóëîâ áûëà îáíàðóæåíà â áàçèëèêå ñâ. Àááîíäèÿ â Êîìî è óïîìèíàåò çàõîðîíåíèå Èîàííà (Iohannis), ïðîèçîøåäøåå 4 àâãóñòà50.
Êîíå÷íî, íå ÿâëÿåòñÿ ñëó÷àéíîñòüþ òî, ÷òî èçáðàíèå Ëîíãèíà, íåèçâåñòíîå èëè íàìåðåííî ïðîèãíîðèðîâàííîå, êàê êàæåòñÿ, â ðàçëè÷íûõ ÷àñòÿõ Èòàëèè — åù¸ â ñ.201 íà÷àëå ñåíòÿáðÿ â Ðèìå, â ñåíòÿáðå—
Ïèåðèé è åãî ìîãèëà
Èíôîðìàöèÿ, êîòîðîé ìû ðàñïîëàãàåì î Ïèåðèè, íåâåëèêà è îòíîñèòñÿ òîëüêî ê òð¸ì ïîñëåäíèì ãîäàì åãî æèçíè.  488 ãîäó îí óæå áûë êîìèòîì (comes) è óïîìèíàåòñÿ Åâãèïïèåì â òî âðåìÿ, êîãäà ðóêîâîäèë ýâàêóàöèåé ðèìñêîãî íàñåëåíèÿ ñ.202 Íîðèêà; ñèòóàöèÿ, âî âðåìÿ êîòîðîé áóäóò òàêæå ïåðåçàõîðîíåíû îñòàíêè ñâ. Ñåâåðèíà, ïåðåâåç¸ííûå íà ïîâîçêå äî Ôåëüòðå (Feltre)52.
Âïîñëåäñòâèè, 18 ìàðòà 489 ãîäà, Ïèåðèé îêàçûâàåòñÿ áåíåôèöèàðîì çíà÷èòåëüíîãî çåìåëüíîãî ïîæàëîâàíèÿ ñî ñòîðîíû Îäîàêðà, âîçìîæíî, âîçíàãðàæäåíèÿ çà óñïåøíîå âûïîëíåíèå ïîðó÷åíèÿ â Íîðèêå, â êîòîðîì îí ïî-äðóæåñêè íàçâàí «vir inlustris et magnificus frater»[15]. Èìóùåñòâî, êîòîðîå îáåñïå÷èâàëî ñîâîêóïíûé ãîäîâîé äîõîä â ðàçìåðå 690 ñîëèäîâ, âêëþ÷àëî Massa Pyramitana (450 ñîëèäîâ) è òðè íåáîëüøèõ ñîïðåäåëüíûõ ó÷àñòêà (40 ñîëèäîâ) íà òåððèòîðèè Ñèðàêóç, è îñòðîâ Ìåëåäà (200 ñîëèäîâ) â Äàëìàöèè53. Ýòîò îñòðîâ ñîõðàíèë îáøèðíûå àðõèòåêòóðíûå ñâèäåòåëüñòâà ïîçäíåàíòè÷íîãî äâîðöà, êîòîðûé ïðèïèñûâàëñÿ èíèöèàòèâå Ïèåðèÿ: îí âêëþ÷àåò ãëàâíûé êîðïóñ ñ âèäîì íà ìîðå è áîëüøîé çàë áàçèëèêè, øèðîêîå îãðàæäåíèå, à ÷óòü â ñòîðîíå — íåáîëüøîå çäàíèå, êîòîðîå, âîçìîæíî, ñëóæèëî ÷àñîâíåé54.
Î íàöèîíàëüíîñòè è ñåìåéíîì ïðîèñõîæäåíèè Ïèåðèÿ ìîæíî ëèøü äîãàäûâàòüñÿ. Ýòî èìÿ ãðå÷åñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ è ïðîèçâîäíî îò íàçâàíèÿ ãåîãðàôè÷åñêîé îáëàñòè55; â ýïèãðàôèêå ñåâåðíîé Èòàëèè îíî èíà÷å íå çàñâèäåòåëüñòâîâàíî56, îäíàêî èìåþòñÿ íåêîòîðûå ýïèãðàôè÷åñêèå ñâèäåòåëüñòâà â Ðèìå57. Ñðåäè ëèö ñ.203 ñ ýòèì èìåíåì, èìåâøèõ êàêîå-òî çíà÷åíèå, óïîìèíàþòñÿ: â êîíöå III âåêà ðîäñòâåííèê îäíîé âåñòàëêè; ÷èíîâíèê — äðóã Ëèáàíèÿ è æèòåëü âîñòîêà, îáâèíÿåìûé â ðàñòðàòå îêîëî 360 ãîäà; â êîíöå IV—
 ýïîõó Îäîàêðà äîëæíîñòè «illustres» îêàçûâàþòñÿ ðàñïðåäåë¸ííûìè ìåæäó ÷ëåíàìè ðèìñêèõ àðèñòîêðàòè÷åñêèõ ðîäîâ, ðàâåííñêîé äâîðöîâîé çíàòüþ è ãåðìàíñêèì âîåííûì ýëåìåíòîì; áåçóñëîâíî, ðèìñêèìè àðèñòîêðàòàìè ÿâëÿþòñÿ òðîå èç ÷åòûð¸õ çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ comites domesticorum ýòîé ýïîõè — äîëæíîñòü, êîòîðàÿ õîòÿ è ñîõðàíÿëà ðåàëüíîå âîåííîå çíà÷åíèå, îáû÷íî äîâåðÿëàñü íå ãåðìàíöàì, à ÷ëåíàì ñåìåé ñåíàòîðñêîãî ðàíãà: Ãëàáðèîíó Àíàñòàñèþ è Âåíàíöèþ Ñåâåðó Ôàóñòó, çàíèìàâøèì ýòó äîëæíîñòü äî 483 ãîäà, Òóðöèþ Ðóôèþ Àïðîíèàíó Àñòåðèþ — äî 493 ãîäà; äëÿ âñåõ òðîèõ çàðåçåðâèðîâàíû ìåñòà â Êîëèçåå è äëÿ äâóõ ïîñëåäíèõ ñâÿçü ñ Ðèìîì äîïîëíèòåëüíî óñòàíàâëèâàåòñÿ íàçíà÷åíèåì praefectus urbi59; ïî àíàëîãèè ìîæíî ñ÷èòàòü, ÷òî è íàø Ïèåðèé îòíîñèëñÿ ê ðèìñêîìó ñåíàòîðñêîìó ðîäó, âîçìîæíî, ê òîìó æå, ÷òî è ïðåôåêò ãîðîäà 440 ãîäà.
Îòíîñèòåëüíî îáíàðóæåíèÿ íàäãðîáèÿ â ïðåäåëàõ öåðêîâíîãî êîìïëåêñà ñâ. Ñòåôàíà â Ãàðëàòå ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî õîòÿ ìû íå ðàñïîëàãàåì àðõèòåêòóðíûìè ñâèäåòåëüñòâàìè, êîòîðûå íàä¸æíî äîêóìåíòèðîâàëè áû ñóùåñòâîâàíèå ðàííåõðèñòèàíñêîãî ýòàïà ñòðîèòåëüñòâà, íåò íåäîñòàòêà â óêàçàíèÿõ, êîòîðûå äåëàþò ýòî âåñüìà âåðîÿòíûì.
Ñòàðåéøåå îïèñàíèå çäàíèÿ, êîòîðûì ìû ðàñïîëàãàåì, âîñõîäèò ê ïàñòûðñêîìó âèçèòó ñâ. Êàðëà â 1570 ãîäó è ïðåäñòàâëÿåò ñèëüíî ðàçðóøåííîå çäàíèå ñ òðåìÿ íåôàìè, êîòîðîå, âîçìîæíî, îòðàæàåò ðîìàíñêèé ýòàï ñòðîèòåëüñòâà60, íî öåðêîâü, ñ.204 ÷ü¸ íàçâàíèå ìîæåò óêàçûâàòü íà äðåâíåå îñíîâàíèå61 è âïåðâûå áûëî çàäîêóìåíòèðîâàíî â 985 ãîäó, êîãäà îíà îêàçàëàñü ïðèõîäñêîé ðåçèäåíöèåé62, âîññòàíîâèëà ðàçëè÷íûå ïîñòðîéêè V—
Êðîìå òîãî, â õîäå ðàáîò 1896 ãîäà ïîä ãëàâíûì àëòàð¸ì áûëà îáíàðóæåíà ÿìà äëÿ ðåëèêâèé, çàêðûòàÿ ïðÿìîóãîëüíîé ïëèòîé áåëîãî ìðàìîðà (
ñ.205 Ñåðåáðÿíûé ÿùè÷åê â ôîðìå ïàðàëëåëåïèïåäà è íåðàâíîìåðíî îáðàáîòàííûé, ê ñîæàëåíèþ, ñèëüíî ïîâðåæä¸ííûé âî âðåìÿ îáíàðóæåíèÿ, óêðàøåí ïî áîêàì áèáëåéñêèìè ñöåíàìè, ñèìâîëè÷åñêè èçîáðàæ¸ííûìè ïàðàìè ÿãíÿò, ìåæäó êîòîðûìè ÷¸òêî ðàñïîçíà¸òñÿ Ìîèñååâî ÷óäî ñ èñòî÷íèêîì, õðîíîëîãè÷åñêè ïîìåùàåòñÿ ìåæäó êîíöîì IV è íà÷àëîì V âåêà; ê V âåêó ñëåäóåò îòíåñòè òàêæå ñåðåáðÿíûå ïëàñòèíêè ñ èäåíòè÷íûì èçîáðàæåíèåì ñâÿòîãî êëèðèêà, îòòèñíóòûì ìàòðèöåé66.
 öåðêâè ñâ. Ñòåôàíà ñîõðàíèëèñü òàêæå òðè ìðàìîðíûå êîëîíêè ñ êîðèíôñêèìè êàïèòåëÿìè ñ ãëàäêèìè ëèñòüÿìè, îòíîñÿùèåñÿ ê àëòàðþ â òðàïåçíîé, êîòîðûå òàêæå ìîãóò îòíåñòè å¸ ê V—
Íåñìîòðÿ íà æóòêóþ ðèòîðèêó Ýííîäèÿ, ñ êîòîðîé îí óïîìèíàåò, ÷òî ïîñëå áèòâû ïðè Âåðîíå ïîëå ñâåðêàëî êîñòÿìè óáèòûõ âðàãîâ, è íà åãî ìàëîñîñòðàäàòåëüíîå ïîæåëàíèå, ÷òîáû ýòî çðåëèùå íèêîãäà íå èñ÷åçëî68, ïîãðåáåíèå ïàâøèõ áûëî ïðàêòèêîé, îáû÷íî ñîáëþäàåìîé àðìèÿìè òîãî âðåìåíè, êîòîðîé ñëåäîâàëè, íàñêîëüêî ýòî áûëî âîçìîæíî, äàæå àðìèè, ïîòåðïåâøèå ïîðàæåíèå, èëè î êîòîðîì ìîãëè òàêæå ïîçàáîòèòüñÿ ÷àñòíûå ãðàæäàíå; ïðåäñòàâëåííûå èñòî÷íèêàìè IV—
Ìíå êàæåòñÿ, ÷òî ïîãðåáåíèå Ïèåðèÿ â öåðêâè Ãàðëàòå íå íàõîäèò èíîãî îáúÿñíåíèÿ, ÷åì òî, ÷òî ñòîëêíîâåíèå ñ ñèëàìè Òåîäåðèõà è ñìåðòü ãåíåðàëà ïðîèçîøëè íà íåáîëüøîì ðàññòîÿíèè.  ñàìîì äåëå, êàæåòñÿ íåâåðîÿòíûì ñ÷èòàòü, ÷òî ìåæäó Ïèåðèåì è ýòèì ìåñòîì íà Àääå ñóùåñòâîâàëè îñîáûå îòíîøåíèÿ, íàïðèìåð, íàëè÷èå òàì ïîìåñòüÿ êîìèòà, ÷òî ìîòèâèðîâàëî áû ïåðåíîñ îñòàíêîâ ãåíåðàëà èç îòäàë¸ííîãî ìåñòà. Ýòî ïðåäïîëàãàåò ñëó÷àéíîå çàõîðîíåíèå, î êîòîðîì ïîçàáîòèëñÿ êòî-òî èç ìåñòíîé çíàòè èëè ñàìè òîâàðèùè ãåíåðàëà ïî îðóæèþ çàäåðæàëèñü, ÷òîáû ïî÷òèòü åãî ïîõîðîíû ïåðåä îòñòóïëåíèåì. Åñëè ïðîñòîòà ýïèòàôèè è áîëüøàÿ íåîïûòíîñòü êàìíåðåçà, êîòîðîìó áûëî ïîðó÷åíî çàâåðøèòü ðàáîòó, íå âîçäàâàëè îñîáîé ÷åñòè òîìó âîçâûøåííîìó ïîëîæåíèþ, êîòîðûì Ïèåðèé áûë îáëå÷¸í ïðè æèçíè, òî, ïî êðàéíåé ìåðå, ïîçàáîòèëèñü î òîì, ÷òîáû ïîõîðîíèòü â îñâÿù¸ííîì ìåñòå òîãî, êòî áûë íåêîòîðûì îáðàçîì ïðè÷àñòåí ê ïåðåíîñó îñòàíêîâ ñâ. Ñåâåðèíà èç Íîðèêà. Âîçìîæíî, áûëà âûáðàíà ïîãðåáàëüíàÿ íèøà ïîáëèçîñòè îò àëòàðÿ è õðàíèâøèõñÿ ïîä íèì ñâÿòûõ ðåëèêâèé; ìåñòî ïðèâèëåãèðîâàííîå è ÷àñòî èçáèðàåìîå òàêæå äëÿ ÷ëåíîâ êëèðà, êàê òîò ñâÿùåííèê, äëÿ ÷üåé ýïèòàôèè áûëà ïîâòîðíî èñïîëüçîâàíà ïëèòà êîìèòà.
Ãàðëàòå è Ìîíòå-Áàððî
Ãåîãðàôè÷åñêàÿ îáëàñòü, ê êîòîðîé îòíîñèòñÿ Ãàðëàòå, â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè õàðàêòåðèçóåòñÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, íàëè÷èåì Àääû, êîòîðàÿ, âûéäÿ èç Ëàðèî[23] è ïðåæäå ÷åì ïðèíÿòü ïîñòîÿííîå òå÷åíèå, ðàñøèðÿåòñÿ, îáðàçóÿ äâà íåáîëüøèõ îçåðà, Ãàðëàòå (Garlate) è Îëüäæèíàòå (Olginate), ñ äðóãîé — ãðÿäîé õîëìîâ, ïàðàëëåëüíûõ òå÷åíèþ ðåêè è îòíîñèòåëüíî âûñîêèõ, ïðåäñòàâëÿþùèõ îáðàù¸ííûé ê ðàâíèíå ãîðíûé îòðîã; ðå÷ü èä¸ò î Ìîíòå-Áàððî (Monte Barro), Ìîíòå-äåëëà-Ðåäæèíà (Monte della Regina) è äàëåå ê þãó Ìîíòå-Êðî÷å (Monte Croce) è Ñàí-Äæåíåçèî (S. Genesio).
ñ.207  ïîçäíåé àíòè÷íîñòè çíà÷åíèå ýòîé îáëàñòè áûëî îáóñëîâëåíî ïðîõîæäåíèåì äîðîãè, ñâÿçûâàâøåé Êîìî ñ Áåðãàìî è Áðåøèåé; ê ýòîìó ïóòè, èçîáðàæ¸ííîìó â Tabula Peutingeriana è óïîìÿíóòîìó òàêæå ó Ðàâåííñêîãî Àíîíèìà è ó Ãâèäî71, ìîæíî ñ óâåðåííîñòüþ îòíåñòè ïåðåõîä Àääû â Îëüäæèíàòå íà îñíîâàíèè îñòàòêîâ ðèìñêîãî ìîñòà, åù¸ ñåãîäíÿ ðàçëè÷èìûõ â ïåðèîäû ìåëêîâîäüÿ ðåêè72. Èç Áåðãàìî, ïðîõîäÿ ÷åðåç Àëüìåííî (Almenno) è äîëèíó ñâ. Ìàðòèíà (Val S. Martino), äîðîãà äîáèðàåòñÿ äî ìîñòà Îëüäæèíàòå, îòñþäà ïðîõîäèò ÷åðåç Ãàðëàòå è Ïðàïàéäî (Prapaido), ïðåîäîëåâàåò õîëìèñòûé ðåëüåô ÷åðåç ïåðåâàë Ãàëüáüÿòå (Galbiate) è, ñëåãêà êàñàÿñü þæíîãî è çàïàäíîãî ïîäíîæèé Ìîíòå-Áàððî, äîñòèãàåò Ñàëà-àëü-Áàððî (Sala al Barro); íà ýòîì îòðåçêå óïîìèíàþòñÿ òðè òîïîíèìà, çàñâèäåòåëüñòâîâàííûå â ïîçäíåñðåäíåâåêîâûõ äîêóìåíòàõ, îòíîñÿùèõñÿ ê äàííîìó äîðîæíîìó ìàðøðóòó: ad Carubium (èç quadrivium), ñåé÷àñ Êàðèááüî (Caribbio); ad Carubiolum è ad Miliarium, âîçìîæíî, ñîâïàäàþùèì ñ ëóãîì Ìèå (Mie) ó Ìèëüîðàòå (Migliorate)73; çà Ñàëîé äîðîãà äîñòèãàëà ×èâàòå (Civate) è, ñëåäóÿ ïðåäãîðíîé òðàññîé, ïðèáûâàëà â Êîìî74.
 îáëàñòè Ãàðëàòå òàêæå äîëæíû áûëè ñõîäèòüñÿ äâå äðóãèå äîðîãè: ïåðâàÿ, ïðåäïîëîæèòåëüíî èç Ïàññåðèíè (Passerini), ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïðîäîëæåíèå äîðîãè Ìèëàí—
Êðîìå ìàòåðèàëîâ, ïðîèñõîäÿùèõ èç öåðêâè ñâ. Ñòåôàíà, ýòà òåððèòîðèÿ âîçâðàòèëà äðóãèå ïîçäíåàíòè÷íûå ñâèäåòåëüñòâà: ÷óòü ê ñåâåðó îò Ãàðëàòå â ìåñòå÷êå Ôèäæèíà (Figina)77 áûë âîññòàíîâëåí íåêðîïîëü èç äåñÿòêà ìîãèë ñ ïðèíàäëåæíîñòÿìè, îòíîñèìûìè ê IV—
Î÷åíü âàæíûìè äëÿ íàøåãî âûñòóïëåíèÿ ÿâëÿþòñÿ íàõîäêè, ñäåëàííûå íà Ìîíòå-Áàððî, ìåñòå, êîòîðîå âñåãäà áûëî ïðåäìåòîì áîëåå èëè ìåíåå áàñíîñëîâíûõ äîãàäîê è êîòîðîå àðõåîëîãè÷åñêèå ðàñêîïêè, íà÷àòûå â 1986 ã. è ïðîäîëæàþùèåñÿ äî ñèõ ïîð, ïðèçíàëè ìåñòîì ïîñåëåíèÿ ãîòñêîé ýïîõè79.
Èññëåäîâàíèÿ âûÿâèëè äîâîëüíî ñëîæíóþ ñèñòåìó óêðåïëåíèé, îõâàòûâàþùóþ îáøèðíóþ ïëîùàäü ðåëüåôà: ïîñåðåäèíå þãî-âîñòî÷íîãî ñêëîíà áûëà èññëåäîâàíà ÷àñòü îêðóæíîé êðåïîñòíîé ñòåíû ñ êâàäðàòíûìè áàøíÿìè, à íà çàïàäíîì ñêëîíå, â Ïüÿíè-äè-Áàððà (Piani di Barra), áûë îïîçíàí æèëîé äîì, ñîñòîÿùèé èç òð¸õ äâóõýòàæíûõ êîðïóñîâ, ïîñòðîåííûõ âîêðóã áîëüøîãî öåíòðàëüíîãî äâîðà (
Ïåðâîíà÷àëüíîå óñòðîéñòâî çíàåò è âòîðîé ýòàï, îáóñëîâèâøèé ïåðåóñòðîéñòâî íåêîòîðûõ ïîìåùåíèé, à òàêæå, â áîëüøîì ïîìåùåíèè âîñòî÷íîãî êðûëà, ñîçäàíèå ïåðåãîðîäîê èç íåäîëãîâå÷íîãî ìàòåðèàëà è íåñêîëüêèõ î÷àãîâ. Ïåðâîîòêðûâàòåëÿìè áûëî îòìå÷åíî îïðåäåë¸ííîå òåõíîëîãè÷åñêîå íåñîîòâåòñòâèå ìåæäó õàðàêòåðèñòèêàìè çäàíèÿ è ðåæèìîì åãî èñïîëüçîâàíèÿ, ÷òî äåëàåò «ïðàâäîïîäîáíûì ðàçëè÷èå â ìàòåðèàëüíîé êóëüòóðå òåõ, êòî ïîñòðîèë ýòî çäàíèå, è òåõ, êòî èì ïîëüçîâàëñÿ»80.
Õðîíîëîãèÿ çäàíèÿ è åãî èñïîëüçîâàíèÿ îñíîâûâàåòñÿ íà äàòèðîâêå êåðàìè÷åñêèõ ìàòåðèàëîâ è íà îáíàðóæåíèè èçðÿäíîãî êîëè÷åñòâà ìîíåò è ïîìåùàåòñÿ ìåæäó âòîðîé ÷åòâåðòüþ V è ñåðåäèíîé VI ââ. Êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ìîíåòíûå ñâèäåòåëüñòâà äîêóìåíòèðóþò ïîñåùàåìîñòü ýòîãî ìåñòà â ñðåäèííûå äåñÿòèëåòèÿ V âåêà (7 ìîíåò ìåæäó 410—
Áèòâà íà Àääå
Òðè èñòî÷íèêà, óïîìèíàþùèå î ñðàæåíèè íà Àääå, äîâîëüíî-òàêè êðàòêè â îïèñàíèè ýòîãî ñîáûòèÿ; ÷óâñòâóåòñÿ, â ÷àñòíîñòè, îòñóòñòâèå ñâèäåòåëüñòâà îá ýòîì ôàêòå Ýííîäèÿ, êîòîðûé, íåñìîòðÿ íà íåÿñíîñòü ÿçûêà, âî âñÿêîì ñëó÷àå ïðåäñòàâëÿåò èíòåðåñíûå è ïîä÷àñ îðèãèíàëüíûå ïîäðîáíîñòè äðóãèõ ýïèçîäîâ ýòîé êàìïàíèè.
Àíîíèì Âàëåçèÿ, óïîòðåáëÿþùèé âûðàæåíèå «ceciderunt populi ab utraque parte»[24], èñïîëüçîâàííîå òàêæå â îòíîøåíèè ñðàæåíèé ïðè Âåðîíå è ïðè Ïèíåòå â Ðàâåííå83, è Auctarium Hauniense ñî ñâîåé ññûëêîé íà desperate[25], ïðèìåí¸ííîé òàêæå â îòíîøåíèè ñîáûòèé â Âåðîíå84, ñîãëàñíû â ïðåäñòàâëåíèè ÿðîñòè ñòîëêíîâåíèÿ íà Àääå, èìåâøåãî â ñìåðòè Ïèåðèÿ ñâîé ñ.210 êóëüìèíàöèîííûé è, âîçìîæíî, ðåøàþùèé ìîìåíò. Ïðèñóòñòâèå âèçèãîòîâ çàñâèäåòåëüñòâîâàíî òîëüêî Àíîíèìîì Âàëåçèÿ, ïðèñóòñòâèå Òåîäåðèõà — Êàññèîäîðîì è Auctarium Hauniense.
Âî âñÿêîì ñëó÷àå, ñòîëêíîâåíèÿ 489/491 ãã. èìåþò îáùèå ÷åðòû è ïîýòîìó âåñüìà âåðîÿòíî, ÷òî òàêòè÷åñêèå äåòàëè, îïèñàííûå äëÿ áèòâ ïðè Èçîíöî, Âåðîíå è Ïèíåòå â Ðàâåííå, ìîãóò ïðîÿñíèòü è îñîáåííîñòè áèòâû íà Àääå. È õîòÿ Îäîàêð ïîñòîÿííî îêàçûâàåòñÿ ïðîèãðàâøèì, îí âñ¸ æå èìååò âîçìîæíîñòü âûáèðàòü ìåñòà ñðàæåíèé è ñîîòâåòñòâåííî ïîäãîòîâèòü ìåñòíîñòü: ðå÷ü âñåãäà èä¸ò îá îáÿçàòåëüíîì ïåðåõîäå ãëàâíûõ ïóòåé ñîîáùåíèÿ ÷åðåç åñòåñòâåííîå ïðåïÿòñòâèå, ïðåäñòàâëåííîå ðåêîé, ïåðåñå÷åíèþ êîòîðîé íóæíî âîñïðåïÿòñòâîâàòü. Âîæäü ñêèðîâ îáû÷íî ðàçâ¸ðòûâàåò ñâîè âîéñêà íà ïîçèöèÿõ, áëàãîïðèÿòíûõ ïî õàðàêòåðó ìåñòíîñòè, óñèëèâàÿ èõ îáîðîíèòåëüíûå âîçìîæíîñòè ñòðîèòåëüñòâîì ïîëåâûõ óêðåïëåíèé, ñîñòîÿùèõ, âåðîÿòíî, èçî ðâîâ, âàëîâ è ÷àñòîêîëîâ85; â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ çàìåòåí ëîãèñòè÷åñêèé âêëàä, âíîñèìûé ãîðîäîì èëè áëèçëåæàùèì óêðåïë¸ííûì ïóíêòîì.
 áèòâå ïðè Pons Sonti, ëîêàëèçóåìîì â Ìàéíèööå (Mainizza) íà Èçîíöî, íà äîðîãå, âåäóùåé èç Ýìîíû (Emona) â Âåíåöèþ (Venetiae)86, âîéñêà Îäîàêðà èñïîëüçóþò çàãðàæäåíèÿ, âîçâåä¸ííûå äëÿ ýòîé öåëè, íî òàêæå, âåðîÿòíî, ðàíåå ñóùåñòâîâàâøèå óêðåïë¸ííûå ïóíêòû.  Auctarium Hauniense è â Fasti Vindobonenses ãîâîðèòñÿ î ðâå (fossatum), ÷åðåç êîòîðûé ïðîðûâàþòñÿ ãîòû; Ýííîäèé óïîìèíàåò âàë (vallum), âîçâåä¸ííûé ëþäüìè Îäîàêðà, è «castra longo munita tempore»[26], êîòîðûå, íå èñêëþ÷åíî, âîñõîäèëè êî âðåìåíàì ïîçäíåé èìïåðèè è îòíîñèëèñü ê Claustra Alpium Iuliarum; íàïðîòèâ, Èîðäàí è Ïàâåë Äèàêîí óïîìèíàþò ëàãåðÿ Òåîäåðèõà.  ýòîì ñëó÷àå íå áûëî îæåñòî÷¸ííîãî áîÿ, íî áèòâà áûëà ðåøåíà óìåëûì îáõîäíûì ìàí¸âðîì Òåîäåðèõà, êîòîðûé, ïåðåéäÿ âáðîä ðåêó â äðóãîì ïóíêòå ñâîåãî ïóòè, âíåçàïíî àòàêîâàë ïðîòèâíèêà è âûíóäèë åãî ê áåãñòâó87.
ñ.211  ñëó÷àå ñðàæåíèÿ, ïðîèçîøåäøåãî áëèç Àäèäæå (Adige), Âåðîíà ñëóæèò îïåðàòèâíîé áàçîé, èç êîòîðîé Îäîàêð âûõîäèò, ÷òîáû ïîäãîòîâèòü áèòâó â îòêðûòîì ïîëå, ïðåäïî÷èòàÿ å¸ îñàäå. Òàêæå â ýòîì ñëó÷àå ìåñòíîñòü áûëà ïîäãîòîâëåíà óñòðîéñòâîì çàãðàäèòåëüíûõ óêðåïëåíèé, êîòîðûå óïîìèíàåò Àíîíèì Âàëåçèÿ, ãîâîðÿ î fossatum. Ñðàæåíèå, âåðîÿòíî, ïðîèñõîäèëî ó Ñàí-Ìàðòèíî-Áóîíàëüáåðãî (S. Martino Buonalbergo), ìåñòå÷êå â 8 êì îò ãîðîäà, ðàñïîëîæåííîì íà äîðîãå èç Âè÷åíöû (Vicenza) íàïðîòèâ ñóæåíèÿ øèðèíîé ïðèìåðíî â êèëîìåòð ìåæäó ïîñëåäíèìè ñêëîíàìè õîëìîâ, ëåæàùèìè íèæå Ëåññèíè (Lessini), è ðóñëîì Àäèäæå, êîòîðàÿ â äðåâíîñòè ïðîòåêàëà ñåâåðíåå. Ãîòàì ïðèøëîñü ïðîðûâàòüñÿ ÷åðåç âðàæåñêèå ïîçèöèè â öåíòðå è íà ñåâåðå áëîêèðîâàòü âðàãîâ, îòñòóïàþùèõ ê Âåðîíå, âûíóæäàÿ ìíîãèõ èç íèõ ê îò÷àÿííîé è ãèáåëüíîé ïåðåïðàâå ÷åðåç ðåêó88.
ñ.212 Äàæå ñîáûòèÿ 490/491 ãã. â ñîñíîâîé ðîùå (Pineta) Ðàâåííû èìåþò ïðèçíàêè, ñõîäíûå ñ ïðåäûäóùèìè: Îäîàêð äîëæåí áûë ïîäãîòîâèòü óêðåïë¸ííóþ ïîçèöèþ, ñ.213 âûäâèíóòóþ ê pons Candidianus, ïîçâîëÿâøåìó via Popilia ïåðåñå÷ü âîäíûé ïîòîê ïðèìåðíî â 4,5 êì ê þãó îò ãîðîäà89; èìåííî ýòèì ïîçèöèÿì Òåîäåðèõ ïðîòèâîïîñòàâèë ñâîè òðàíøåè â Pineta, áëîêèðîâàâøèå ñîîáùåíèå ñ ×åçåíîé (Cesena) è Ðèìèíè (Rimini), îñòàâøèìèñÿ âåðíûìè âîæäþ ñêèðîâ. Íà ýòîò ðàç èíèöèàòèâà íàñòóïëåíèÿ ïðèíàäëåæàëà Îäîàêðó, êîòîðûé â èþëå 491 ãîäà ïîïûòàëñÿ ïðîðâàòü îñàäó âûëàçêîé, ñòîèâøåé åìó åù¸ îäíîãî ïîðàæåíèÿ è ñìåðòè magister militum Ëåâèëû, óòîíóâøåãî â Áèäåíòå (Bidente) âî âðåìÿ îòñòóïëåíèÿ90.
Êàê áûëî ñêàçàíî âûøå, Ãàðëàòå íàõîäèòñÿ áëèçêî ê ìîñòó Îëüäæèíàòå, îäíîìó èç íåìíîãèõ ïåðåõîäîâ íà Àääå, íà åãî òåððèòîðèè ñîåäèíÿþòñÿ äîðîãà Êîìî—
Îñòà¸òñÿ, îäíàêî, íåîáõîäèìûì âûÿñíèòü òå ïðè÷èíû, êîòîðûå ïîáóäèëè áû äâå àðìèè ñðàçèòüñÿ äðóã ñ äðóãîì íà âåðõíåé Àääå, è ëþáàÿ ïîïûòêà â ýòîì íàïðàâëåíèè îêàçûâàåòñÿ âåñüìà çàòðóäíèòåëüíîé òàêæå è ïîòîìó, ÷òî äàííûå, ïðåäîñòàâëåííûå íåìíîãèìè èñòî÷íèêàìè, äîâîëüíî ñêóäíû è îñòàâëÿþò ìíîãî íåèçâåñòíûõ äëÿ òåõ, êòî ïûòàåòñÿ óïîðÿäî÷èòü äåòàëè; ïîýòîìó íàøà ðåêîíñòðóêöèÿ äîëæíà ñ÷èòàòüñÿ ïîëíîñòüþ ãèïîòåòè÷åñêîé, äàæå åñëè ìû ñ÷èòàåì å¸ â öåëîì ðàçóìíîé è ïðàâäîïîäîáíîé.
Ïîñëå áèòâû ïðè Âåðîíå 27 ñåíòÿáðÿ 489 ãîäà è ïîñëåäóþùåé èçìåíû magister militum Òóôû, êîòîðûé ïåðåø¸ë íà ñòîðîíó ãîòîâ, ñäàâ Ìèëàí, Òåîäåðèõ ñòàë ôàêòè÷åñêèì õîçÿèíîì ñåâåðíîé Èòàëèè92. Îäíàêî ãîòñêèé êîðîëü äîëæåí áûë äåðæàòü êîíòèíãåíò èç ñîñòàâà ñâîèõ ñèë, âîçìîæíî äàæå, áî́ëüøóþ èõ ÷àñòü, â Âåíåöèè è îñîáåííî â Âåðîíå — ïóíêòå, îêàçàâøåìñÿ êëþ÷åâûì äëÿ êîíòðîëÿ íàä îáëàñòüþ è ïîçâîëÿâøåì ïåðåêðûòü äîëèíó Àäèäæå, ïîäâåðãàâøóþñÿ îïàñíîñòè íàáåãîâ ñî ñòîðîíû äðóãèõ ãåðìàíñêèõ íàðîäîâ93.
Ñèòóàöèÿ, îäíàêî, âñêîðå ðàäèêàëüíî èçìåíèëàñü: Òóôà, îòïðàâëåííûé ïðîòèâ Îäîàêðà â Ôàýíöó, âíîâü èçìåíèë, ïðèìèðèâøèñü ñ âîæä¸ì ñêèðîâ; â ñëåäóþùåì ãîäó, âåðîÿòíî, âåñíîé, Îäîàêð, âûñòóïèâ èç Êðåìîíû, íà÷èíàåò íàñòóïëåíèå, íàöåëåííîå íà îòâîåâàíèå Ìèëàíà. Òåîäåðèõ, êîòîðûé íèêîãäà íå êîëåáàëñÿ ïðîòèâîñòîÿòü ñèëàì Îäîàêðà, âåðîÿòíî, çàñòèãíóòûé âðàñïëîõ è íå èìåâøèé âîçìîæíîñòè èñïîëüçîâàòü âñ¸ ñâî¸ âîéñêî, ðàçáðîñàííîå ìåæäó Âåíåöèåé è Ëèãóðèåé, áûë âûíóæäåí îñòàâèòü ëèãóðèéñêóþ ñòîëèöó è çàïåðåòüñÿ â ëó÷øå çàùèù¸ííîé civitacula Ïàâèè.  òî âðåìÿ êàê Ìèëàí ïîäâåðãñÿ îñîáåííî æåñòîêîé îêêóïàöèè è Îäîàêð îñàäèë ñ.215 Ïàâèþ, âìåøèâàþòñÿ âèçèãîòû, íåçàìåäëèòåëüíî ïðèçâàííûå íà ïîìîùü Òåîäåðèõîì94.
Èìåííî â òàêîé ñèòóàöèè íàçðåâàåò ñðàæåíèå íà Àääå, îïðåäåëÿåìîå íåâîçìîæíîñòüþ äëÿ Îäîàêðà óäåðæàòü Ìèëàí è åãî ïîïûòêîé âîñïðåïÿòñòâîâàòü ïðèáûòèþ âèçèãîòñêîãî êîíòèíãåíòà íà áîëåå ïðî÷íûõ ïîçèöèÿõ. Ñîãëàñíî òðàäèöèîííîé èíòåðïðåòàöèè, Îäîàêð íàìåðåâàëñÿ èçáåæàòü îòñå÷åíèÿ îò ñâîèõ ïîçèöèé â Ýìèëèè è îòñòóïèë íà þãî-âîñòîê, âäîëü Ýìèëèåâîé äîðîãè, îðãàíèçîâàâ ñîïðîòèâëåíèå íà ìîñòó ÷åðåç Àääó â îêðåñòíîñòÿõ Ïèööèãåòòîíå (Pizzighettone)95. Ëîêàëèçóÿ æå áèòâó â îêðåñòíîñòÿõ Ãàðëàòå, â ñîòíå êèëîìåòðîâ îò Ïèööèãåòòîíå, Îäîàêð ïðîäâèãàëñÿ áû íà ñåâåðî-âîñòîê, ñëåäîâàòåëüíî, óäàëÿÿñü îò ñâîèõ áàç â Ýìèëèè è ðèñêóÿ îñòàòüñÿ èçîëèðîâàííûì.
Êàçàëîñü áû, òàêîé ïîñòóïîê íåîïðàâäàí; ñëåäóåò, îäíàêî, ïîìíèòü, ÷òî â òå÷åíèå âñåé âîéíû Îäîàêð, íàñêîëüêî ýòî âîçìîæíî, ïûòàåòñÿ íå îñòàâèòü îêîí÷àòåëüíî ñåâåðíóþ Èòàëèþ Òåîäåðèõó. Åñëè â íà÷àëå 490 ãîäà îí áðîñèëñÿ èç Êðåìîíû íà îòâîåâàíèå Ëèãóðèè, äàæå ïîñëå áèòâû íà Àääå, õîòÿ è çàïåðòûé â Ðàâåííå, îí, êàæåòñÿ, íåïðåðûâíî äåéñòâóåò, ÷òîáû ñîçäàòü âòîðîé ôðîíò íà ñåâåðå, êîòîðûé ìîã áû îñëàáèòü äàâëåíèå íà àäðèàòè÷åñêèé ãîðîä è ðàññòðîèòü òûë ñâîåãî ïðîòèâíèêà, êîòîðûé äåéñòâèòåëüíî â àâãóñòå 491 ãîäà áûë âûíóæäåí âåðíóòüñÿ â Ïàâèþ96.
Ñ ýòîé öåëüþ Îäîàêð ìîã ðàññ÷èòûâàòü íà ðåçóëüòàòû äåÿòåëüíîñòè Òóôû, îñòàâøåãîñÿ íà ñåâåðå è ïðîÿâëÿâøåãî âîåííóþ àêòèâíîñòü äî êîíöà 492 ãîäà, êîãäà îí áûë óáèò ìåæäó ñ.216 Âåðîíîé è Òðåíòî ðóãàìè Ôðåäåðèõà97; íà âìåøàòåëüñòâî äðóãèõ âàðâàðñêèõ íàðîäîâ, êîòîðûå åãî óìåëàÿ äèïëîìàòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, ïîõîæå, âîçáóäèëà ïðîòèâ ãîòîâ: áóðãóíäîâ, ñïóñòèâøèõñÿ â Èòàëèþ, âåðîÿòíî, â 491 ãîäó, ðàçãðàáèâ â ïåðâóþ î÷åðåäü Ïüåìîíò98 è, âîçìîæíî, íîâûõ êîíòèíãåíòîâ ãåðóëîâ, ñïóñòèâøèõñÿ ÷åðåç äîëèíó Àäèäæå â 492/493 ãã.99; íà äåçåðòèðñòâî â ñîáñòâåííîì âîéñêå Òåîäåðèõà, êàê â ñëó÷àå ñ ðóãàìè Ôðåäåðèõà, ïðèøåäøèìè ê ñîãëàøåíèþ ñ Òóôîé100; â Ëèãóðèè åìó îñòàâàëàñü âåðíîé òàêæå ÷àñòü ðèìñêîãî ïðàâÿùåãî êëàññà, êîòîðîé, ïîñëå îêîí÷àòåëüíîé ïîáåäû, ãðîçèë íàêàçàíèÿìè Òåîäåðèõ101.
Ïîýòîìó âïîëíå âåðîÿòíî, ÷òî ëåòîì 490 ãîäà Îäîàêð íå ñîáèðàëñÿ ñðàçó îòêàçàòüñÿ îò êîíòðîëÿ íàä ýòèì ðåãèîíîì, ïðåäïî÷èòàÿ óêðåïèòüñÿ íà òâ¸ðäûõ ïîçèöèÿõ è îæèäàòü ðàçâèòèÿ ñîáûòèé; âîçìîæíî, îí íåäîîöåíèë ñèëó âèçèãîòñêîãî êîíòèíãåíòà èëè íàäåÿëñÿ, ÷òî îí íå îñòàíåòñÿ íàäîëãî; âîçìîæíî, óæå âåäóùèåñÿ ïåðåãîâîðû ñ Ãóíäîáàäîì ïîçâîëÿëè åìó íàäåÿòüñÿ íà ñêîðîå áóðãóíäñêîå âìåøàòåëüñòâî.
Ïðåäàëüïèéñêèé ó÷àñòîê ìåæäó óêðåïë¸ííûìè ãîðîäàìè Êîìî è Áåðãàìî, ñ óêðåïë¸ííûìè ïóíêòàìè íà ïðåäãîðíîé äîðîãå, ñîåäèíÿâøåé äâà êðóïíûõ öåíòðà, ñ.217 ìîã ïðåäñòàâëÿòü õîðîøóþ îáîðîíèòåëüíóþ ëèíèþ: íà ñåâåðå ïóòè ÷åðåç Ëàðèî ñîåäèíÿëè å¸ ñ ãåðìàíñêèìè íàðîäàìè, ó êîòîðûõ áûëî âîçìîæíî íàéòè íîâûõ ñîþçíèêîâ, ñ ñåâåðà êîíòðîëèðîâàëàñü ðàâíèíà è Ìèëàí, óãðîæàÿ Òåîäåðèõó è íå ïîçâîëÿÿ åìó äâèãàòüñÿ â íàïðàâëåíèè Ýìèëèè èëè âîññîåäèíèòüñÿ ñî ñâîèìè âîéñêàìè â Âåíåòî.
Ñòðàòåãè÷åñêîå çíà÷åíèå ïðåäàëüïèéñêèõ êðåïîñòåé, êîòîðûå â ãîòñêóþ ýïîõó ñîñòàâëÿëè ïîãðàíè÷íóþ îáîðîíèòåëüíóþ ëèíèþ102, áóäåò ïðèçíàíî âàæíûì äëÿ êîíòðîëÿ íàä ðåãèîíîì òàêæå âèçàíòèéñêèì êîìàíäèðîì Ìóíäèëîé, êîòîðûé â 539 ãîäó, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ðàñïîëàãàë âåñüìà îãðàíè÷åííûì ÷èñëîì ñîëäàò, ïðåäïî÷¸ë ðàññðåäîòî÷èòü èõ äëÿ çàíÿòèÿ Íîâàðû, Êîìî, Áåðãàìî è äðóãèõ êðåïîñòåé ýòîé îáëàñòè103; íî ïëàí Îäîàêðà, â íàøåé ðåêîíñòðóêöèè, áûë áû ïî ñóùåñòâó î÷åíü ïîõîæ íà ïëàí, ðåàëèçîâàííûé 80 ëåò ñïóñòÿ âèçàíòèéñêèì magister militum Ôðàíêèîíîì, êîòîðûé â 569 ãîäó, ïî ïðèáûòèè ëàíãîáàðäîâ, îòñòóïèë íà îñòðîâ Êîìà÷èíà (Comacina), ñîçäàâ âèçàíòèéñêèé àíêëàâ, ñîïðîòèâëÿâøèéñÿ äî 588 ãîäà104, êîòîðûé äîëæåí áûë îõâàòûâàòü âåñü áàññåéí Ëàðèî è áûòü çàùèù¸ííûì ñ þãà ðàñïîëîæåííûìè â ïðåäãîðüÿõ êðåïîñòÿìè105.
ñ.218
ÈÑÒÎ×ÍÈÊÈ
Agnelli Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis, in MGH, Script. rerum Langobardicarum et Italicarum, saecc. VI—
Anonymi Valesiani pars posterior, in MGH, AA, IX, ed. Th. Mommsen, Berlino, 1892, p. 306—
Ammianus Marcellinus with an engl. trans, by
Auctarium Prosperi Hauniensis, in MGH, AA, IX, ed. Th. Mommsen, Berlino, 1892, p. 304—
Epistolae Romanorum pontificum genuinae, rec. et ed. A. Thiel, I, Brunsberg, 1867 (rist. anast. 1974).
Eugippi Vita Severini, in MGH, Script. rerum Germ. in usum scholarum, 26, rec. Th. Mommsen, Berlino, 1898.
Fasti Vindobonenses priores, in MGH, AA, IX, ed. Th. Mommsen, Berlino, 1892, p. 274—
Gregorio di Tours, La storia dei Franchi, a c. di M. Oldoni (Fondazione Valla), Milano, 1981.
Jordanis Getica, in MGH, AA, V, 1, rec. Th. Mommsen, Berlino, 1882, p. 53—
Magni Aurelii Cassiodori Chronica, in MGH, AA, XI, ed. Th. Mommsen, Berlino, 1894, p. 120—
Magni Felicis Ennodii Panegyricus dictus clementissimo regi Theoderico, in MGH, AA, VII, rec. F. Vogel, Berlino, 1885, p. 203—
Magni Felicis Ennodii Vita Epiphani, in MGH, AA, VII, rec. F. Vogel, Berlino, 1885, p. 84—
Pauli Diaconi Historia Romana, a c. di A. Crivellucci (Fonti per la storia d’Italia, 51), Roma, 1914.
Pauli Diaconi Historia Langobardorum, in MGH, Script. rerum Langobardicarum et Italicarum, saecc. VI—
Procopii Caesariensis opera omnia, ed. J. Haury (Bibliotheca Script. Graec. et Roman. Teubneriana), Lipsia, 1963—
ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÈÅ ÑÎÊÐÀÙÅÍÈß
Adams J. N., 1976, The text and language of a vulgar latin chronichle (Anonymus Valesianus II) (Bulletin of the Institute of Classical Studies, Suppl. 36), Londra.
Allegranza G., 1773, De sepulchris Christianis in aedibus sacris, Milano.
Archeologia a Monte Barro, 1991, I, Il grande edifìcio e le torri, a c. di L. Castelletti,
Arslan E. A., Bolla M., Brogiolo G. P., Castelletti L., De Marchi
Baserga G., 1903, Due lapidi cristiane in Garlate e l’introduzione del Cristianesimo in Brianza, in RAComo, fasc. 47, p. 22—
Baserga G., 1904, Antiche cappelle liturgiche in Brianza, in RAComo, fasc. 48—
ñ.219 Caramel L., 1976, Dalle testimonianze paleocristiane al 1000, in Storia di Monta e della Brianza, IV, t. 1, Milano, p. 83—
Cessi R., 1913—
Chastagnol A., 1966, Le Sénat romain sous le Règne d’Odoacre. Recherches sur l’Épigraphie du Colisée au Ve siècle, Bonn.
Demougeot É., 1979, La formation de l’Europe et les invasions barbares, 2, De l’avénement de Dioclétien (284) à l’occupation germanique de l’Empire romain d’Occident (début du VIe siècle), Parigi.
De Rossi G. B., 1861, Inscriptiones Christianae Urbis Romae septimo saeculo antiquiores, I, Roma.
Ennslin W., 1947, Theoderich der Grosse, Monaco di B.
Gabotto F., 1911, Storia dell’Italia occidentale nel Medio Evo (395—
Grossi Gondi F., 1968, Trattato di epigrafia cristiana latina e greca del mondo romano occidentale, Roma (rist. anast.).
ICI = Inscriptiones Christianae Italiae septimo saeculo antiquiores, Bari, 1985 ss.
ICUR = Inscriptiones Christianae Urbis Romae septimo saeculo antiquiores, n. s., vv. I—
ILCV = E. Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae veteres, Berlino, 1924—
MEC = Monumenta epigraphica Christiana, II, fasc. 2, Comum, a c. di A. Silvagni, Città del Vaticano, 1943.
Milano capitale dell’impero romano (286—
Mirabella Roberti M., 1976, Itinerari per la Brianza romana, in Storia di Monza e della Brianza, IV, t. 1, Milano, p. 17—
Mommsen Th., 1898, Index V, Consules, in MGH, AA, 13, Chronica minora (III), Berlino, p. 497—
Monneret de Villard U., 1912, Iscrizioni cristiane della provincia di Como anteriori al secolo XI, in RAComo, fasc. 65—
G. Passerini, Il territorio insubre in età romana, in Storia di Milano I, Milano, 1953, p. 150.
PLRE = The prosopography of the later Roman empire, I,
RICG = Recueil des Inscriptions Chrétiennes de la Gaule, XV, Viennoise du Nord, par F. Descombes, Parigi, 1985.
Schmidt L., 1941, Geschichte der deutschen Staemme. Die Ostgermanen, Monaco di Baviera.
Simeoni L., 1945—
Stein, E., 1949, Histoire du Bas-Empire, t. II, De la disparition de l’Empire à la mort de Justinien (476—
Tjaeder J. O., ed., 1955, Die nichtliterarischen lateinischen Papyri Italiens aus der Zeit 445—
Toennies B., 1989, Die Amalertradition in der Quellen zur Geschichte der Ostgoten, Hildesheim.
Wolfram H., 1985, Storia dei Goti, Roma.
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß
…REQUI …T IN PAC …TVS PRE …R QVI VIX …CVLO ANN |
êîòîðàÿ áûëà âîñïîëíåíà è ðàñ÷ëåíåíà: (Hic) requi(esci)t in pac(e) …tus pre(sbite)r qui vix(it in se)culo ann(os)…[2]; â Monneret de Villard 1912, n. 153:
hic REQVI sceT IN PACe …TVS PREsbi teR QVI VIXet in seCVLO ANN + |
M …QIESCIT …CEPIERIUS …V SIRIS …XIT IN SECV …OS PL’M’L …D IIII IDVS ACVS …GINO BESEIEAVS …C’ CONSVL |
êîòîðàÿ áûëà âîñïîëíåíà è ðàñ÷ëåíåíà: (Bonae) M(emoriae) (Hic re)quiescit (in pa)ce Pierius v(ir) si(ngula)ris (qui vi)xit in secu(lo ann)os pl(us) m(inus) L (depositus) d(ie) quarta idus augus(ti Lon)gino bis et Faust(ino) v(iris) c(larissimis) consul(ibus)[5].
 Monneret de Villard 1912, n. 154:
M hic QVIESCIT in paCE PIERIVS …VSIRIS qui viXIT IN SECVlo annOS PL M L dep s. D III IDVS ACVSti LonGINO BES ET FAVStino vv. c. C CONSVL |
«Olibrio iuniore v. c. cons. Odoachar rex ab Ravenna Mediolanium rediit atque contractis copiis cum Theudorico bellum init super fluvio Adda: sed ut rei desperatae magis adimi quam augeri vires solent, Odoachar terga vertens interfecto Pierio comite, qui bellicis rebus praeerat, Ravennam iterum aufugit»[11] (Auct. Haun., p. 319).
Èçáðàíèå íà Âîñòîêå Òðîêóíäà â 482 ãîäó èãíîðèðóåòñÿ ïî÷òè âñåìè çàïàäíûìè ôàñòàìè è ïåðåïèñêîé ïàïû Ñèìïëèöèÿ (Simplicii epp. 14 îò 29 ìàÿ, 17 è 18 îò 15 èþëÿ, 20 îò 6 íîÿáðÿ), íî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî â Auct. Haun., â îäíîé ðåäàêöèè Cont. cycli Vict. è â äâóõ ðèìñêèõ ýïèãðàôàõ (De Rossi 1961, 877, îò 19 îêòÿáðÿ; CIL, VI, 37741, ILCV, 451a, áåç óêàçàíèÿ ìåñÿöà).
 489 ãîäó âîñòî÷íûé êîíñóë Åâñåâèé ïðîèãíîðèðîâàí â èòàëèéñêèõ ýïèòàôèÿõ, à òàêæå â àêòå äàðåíèÿ Îäîàêðà Ïèåðèþ îò 18 ìàðòà (ñì. ïðèì. 53); îí, íàïðîòèâ, óïîìÿíóò â ýïèòàôèè èç Ìàðñåëÿ (CIL, XII, 487; ILCV 446, áåç óêàçàíèÿ ìåñÿöà) è â çàïàäíûõ ôàñòàõ, çà èñêëþ÷åíèåì Paschale campanum, îäíîé ðåäàêöèè Cont. cycli Vict., Fasti Augustani.
491 ãîä, íå èìåþùèé êîíñóëîâ, íàçíà÷åííûõ íà Çàïàäå, îáû÷íî äàòèðóåòñÿ post consulatum Ôàóñòà è Ëîíãèíà (ñì. ïðèì. 37), êîíñóëàòîì îäíîãî Ôàóñòà â ýïèòàôèè èç Ýêëàíî (Eclano), ïðîâèíöèÿ Àâåëëèíî (CIL, IX, 1376; ILCV 3028), è â ðàâåííñêîì ïàïèðóñå (Tjaeder 1955, P. 12, p. 299); óïîìèíàíèå âîñòî÷íîãî êîíñóëà Îëèáðèÿ èìååòñÿ íà titulus â îêðåñòíîñòÿõ Âüåííà îò 28 íîÿáðÿ (CIL, XII, 2384; ILCV 1734; RICG, XV, 257) è â ôàñòàõ.  492 ãîäó ýïèòàôèè è ôàñòû óïîìèíàþò êîíñóëüñòâî èìïåðàòîðà Àíàñòàñèÿ, îäíîãî èëè ñ êîëëåãîé Ðóôîì, òàêæå âîñòî÷íîãî íàçíà÷åíèÿ.
Ïî äàííîìó âîïðîñó ñì. òàêæå Chastagnol 1966, p. 55, n. 123, êîòîðûé íàçûâàåò ñëó÷àéíûå óïîìèíàíèÿ âîñòî÷íûõ êîíñóëîâ â èòàëèéñêèõ ýïèòàôèÿõ (äëÿ 482 ãîäà: De Rossi 1861, 877, äëÿ 490 ãîäà: CIL, V, 5417) è çàêëþ÷àåò óòâåðæäåíèåì, ÷òî Îäîàêð «reconnaît volontiers les consuls orientaux»[13].
Âîñïîëíåíèå ñòðîêè 10, êîòîðîå ïðèâîäèò ê ñîâïàäåíèþ ññûëêè íà êîíñóëüñêèé ãîä ñ óêàçàíèåì èíäèêòà, ïðèíàäëåæèò Äå Ðîññè (De Rossi 1861, p. 488); ó÷èòûâàÿ, ÷òî ñ ñåíòÿáðÿ ýòîãî ãîäà íà÷èíàåòñÿ òðåòèé ãîä èíäèêòà, ïåðâûå äâå íàäïèñè, äàòèðîâàííûå âòîðûì ãîäîì èíäèêòà, ìåñÿöàìè ÿíâàð¸ì è ìàåì, âåðîÿòíî, îòíîñÿòñÿ ê òîìó æå ãîäó.
«Cui Odovacar ad Isontium pugnam parans victus cum tota gente fugatus est»[27] (Cass. Chron., 1320; p. 159).
«Cui occurrit venienti Odoacar ad fluvium Sontium et ibi pugnans cum eodem victus fugit»[28] (An. Val., 50, p. 316).
«Ingressus est rex Theodericus in fossato pontis Sontis V Kl. Septembres et fugit Odoacar rex de fossato et abiit in Beronam»[29] (Fasti Vind., 639; p. 316).
«Hoc consule Theudoricus rex Gothorum ingressus est fossatum ponte Sontis adversum Odoachar regem, quem cum ingenti copia hostium munitum et insolentis animi cerneret non posse eum vi superare timore perculsus aufugit ac se Veronensi oppido cum exercitu recepit»[30] (Auct. Haun., p. 317).
«…Venetiarum fines ingressus, ad pontem Sontium nuncupatum castra metatus est. Cumque ibi ad reficienda corpora hominum iumentorumque, tempore resedisset, Odovacer armatus contra eum direxit exercitum»[31] (Jord. Get., LXII, 292; p. 133).
«Adhuc tuorum dexterae de praecedenti tabe titubant, nec peragebat votivos impetus membrorum imbecillitas: sufficit tamen unum velle pro viribus et indiscretum consilium de inimicis loco roboris attulit ultionem. Non te castra longo munita tempore, non fluminis profunda tenuerunt: datum est hostibus tuis vallum construere, non tueri. Repente aequora fugacium discursus obnubit, per quae superandam domesticam tempestatem abeuntibus indixisti: interea acies tuae aspectu consummant proelia non labore. Illic ubi fores reseravit felicitas, manifesto detegens quod qui primore loco cesserant secunda eos luctamina non manerent»[32] (Enn. Pan., VIII, 37; p. 207).
«…primum ad Sontium flumen, qui non longe ad Aquileia labitur, castra componens dum uberrimis, quae eo loco habentur, pascuis fatigata aliquantulum ex itineris longitudine iumenta reficeret, ibi mox cum grandi exercitu, totisque Odovacar Italiae viribus occurrit, quem Theodoricus alacriter suscipiens magno superato proelio postremo in fuga convertit»[33] (Pauli Diac. Hist. Rom., 15; p. 219—
Îá îïèñàíèè áèòâû ñì. Simeoni 1945—
«Eodem anno repetito conflicto Veronae vincitur Odovacar»[34] (Cass. Chron., 1321, p. 159).
«abiit in Veronam et fìxit fossatum in campo minore Veronense V Kalendas Octobres ibique persecutus est eum Theodericus et pugna facta ceciderunt populi ab utraque parte; tamen superatus Odoacar fugit Ravennam pridie Kal. Octobres»[35] (An. Val., 50, p. 316).
«…quem cum Odoachar adventasse ad sui obsidionem cerneret, taedio victus collectis bellatorum copiis sese in campo Veronensi minore obvium obiecit, ubi cum magnae strages ab utroque exercitu fierent, dum unum desperatae rei necessitas cogeret, alterum, ne coeptae victoriae gloriam fuga macularet, diu utrisque pugnantibus tandem victus Odoachar fugit et Ravennam cum exercitu fugiens pervenit»[36] (Auct. Haun., p. 317).
«Quem ille ad campos Veronenses occurrens, magna strage delevit, castraque soluta finibus Italiae cum potiore audacia intrat»[37] (Jord. Get., LVII, 293; p. 133).
«Sed instruxit rursus in deceptione sui mens vaga conflictum, dum apud Veronam tuam apparatu nobili laxis manibus pugna instruebatur impendiis. Nihil fortius adversariis tuis ante aciem, sed cum bellicum cecinerunt classica, nihil infirmius. Maxima in luctaminis promissione virtus et, si sufficeret lingua pro dexteris, copia summa verborum. Electus est locorum situs, non tam congressui utilis quam pavori, providentes ne ascriberetur casui prima et discessio perfugarum. Et tamen candida reipublicae fortuna perurguebat, ne coepto desisteres. Itineris tui permensus intervalla conspexisti ignes hostium astrorum more rutilantes, ut si aliquando tibi fuisset nota formido, in abruptum te pendere didicisses. (…) Sed dum indulsisti adfatibus, inimica legiones tuae premebantur instantia. Dedisti inertibus fìduciam, dum moraris, et hoc credo provisione caelicolum, ne deberetur multitudini quod vicisti. Protinus adventum tuum indicavit hostibus populus occisorum: executorem prodidit caedis enormitas. Sed nec illis remedia defuere consueta. Continuo alas, quas tribuit formido sumpserunt, cursu praepeti interitum metu mortis eligentes. Qui me veritati nescit obsecutum, Atesis undas videat, tua vice opulentas extitisse cadaveribus, et dum tumefaceres gurgites de cruore, in parte alia sistebatur impetus fluentorum. Itaque ne ensibus non sufficeres, pro te et limpha militavit. Salve fluviorum splendidissime, qui ex maiore parte sordes Italiae diluisti, mundi faecem suscipiens sine dispendio puritatis»[38] (Enn. Pan., VIII, 39; p. 208).
«Iterum adversus eum Odovacar non minori quam prius belli sese apparatu opponit, contra quem Theodoricus haut procul a Veronensi urbe confligens nimia eius exercitum caede contrivit ipsumque pariter et omnem illius multitudinem dare terga coegit qui dum fugae metu se praecipites in Adesim fluvium mergunt, ex magna parte rapidissimis eius gurgitibus implicati soffocantur»[39] (Pauli Diac. Hist. Rom., 15; p. 220).
Î ðåêîíñòðóêöèè è ëîêàëèçàöèè áèòâû â òåñíèíå ñâ. Ìàðòèíà ñì. Simeoni 1945—
«Hoc cons. Odovacar cum Herulis egressus Ravenna nocturnis horis ad pontem Candidiani a dn. nostro rege Theoderico memorabili certamine superatur»[40] (Cass. Chron., 1326, p. 159).
«Et fugit Odoacrem Ravennam et mox subsecutus est eum patricius Theodericus veniens in Pinetam et fìxit fossatum obsidens Odoacrem clausum per triennium Ravenna… Olybrio v. c. cons. Hoc consule exiit Odoacar rex de Ravenna nocte cum Herulis ingressus in Pinetam in fossatum patrici Theoderici, et ceciderunt ab utraque parte exercitus, et fugiens Levila, magister militum Odoacris, occisus est in fluvio Bedente: et victus Odoacar fugit Ravennam id. iul.»[41] (An Val., 53; p. 316 è 11, 54; p. 318).
«Eo anno ingressus est Odoacar rex in fossatum Erulis in pinita et occisus est Libila magister militum et ceciderunt populi ab utraque parte et clausit se Ravennam Odoacar rex VI idus Iul. et regressus est Theodericus in Ticino XI Kal. Septemb.»[42] (Fasti Vind., 640; p. 318).
«Theodoricus intra parvi temporis spatium Ravennam cum totius robore exercitus pervenit. Fossato ac munitione late patente in Pineta exercitum vallavit, quem cum securum intra fossatum sedere Odoachar conspiceret, clam noctu cum Erulis intra fossatum in Pineta erupit ubi cum diu pugnatum esset et utriusque exercitus magnae copiae cecidissent, interfecto Libilanae magistro militiae intra Ravennam sese rex Odoachar reclusit»[43] (Auct. Haun., p. 319).
«Transactoque Pado amne ad Ravennam regiam urbem castra componit, tertio fere milliario ad urbe locus qui appellatur Pineta»[44] (Jord. Get., LVII, 293, p. 133—
«Cum … iuxta Strovilia Peucodis non longe ab urbe Ravenna applicitus Theodoricus fuisset cum hostibus suis in campo qui vocatur Candiani … tunc exiit Odovacar ad praedictum campum cum exercitu suo et superatus est tertio et ante faciem Theodorici terga dedit et infra civitatem se clausit»[45] (Agn. Liber, 39, p. 303).
Î ðåêîíñòðóêöèè áèòâû ñì. C. Errera, Lineamenti geografici di Ravenna antica, â Bollettino della R. Società geografica italiana, s. VI, v. VI, 1929, p. 668—