Çàìå÷àíèÿ ïî ïðîáëåìàì ïîäëèííîñòè è äàòèðîâêè Charta Cornutiana, ñîõðàíèâøåéñÿ â Regestum Tiburtinum
© 2022 ã. Ïåðåâîä ñ èòàëüÿíñêîãî Â. Ã. Èçîñèíà.
ñ.49 Òàê íàçûâàåìóþ Charta Cornutiana ìîæíî ñ÷èòàòü «êîðîííûì» äîêóìåíòîì, îáóñëîâèâøèì òîïîãðàôè÷åñêèå, àðõåîëîãè÷åñêèå, îíîìàñòè÷åñêèå è õðîíîëîãè÷åñêèå òîëêîâàíèÿ ïðàêòè÷åñêè âñåõ ðàáîò, â êîòîðûõ ïðåäïðèíèìàëèñü ïîïûòêè ðåêîíñòðóèðîâàòü èñòîðèþ äîëèíû Àíüåíå (Val d’Aniene) â ñìóòíûé ïåðèîä, ïîñëåäîâàâøèé çà ïàäåíèåì Çàïàäíîé Ðèìñêîé èìïåðèè.
Êàê èçâåñòíî, ýòîò äîêóìåíò íà îñíîâàíèè ðÿäà âíóòðåííèõ äàííûõ, ïîäêðåïë¸ííûõ ñâèäåòåëüñòâàìè íåñêîëüêèõ ãóìàíèñòîâ, èìåþùèìè îòíîøåíèå ê íàçâàííîìó â ýòîì äîêóìåíòå èñòîðè÷åñêîìó ëèöó, áûë îòíåñ¸í ê 471 ãîäó í.ý. – äàòå, îáùåïðèíÿòîé àðõåîëîãàìè è èñòîðèêàìè.
 õîäå ñâîåãî èññëåäîâàíèÿ ïî ëèíãâèñòè÷åñêîìó àíàëèçó ýòîãî äîêóìåíòà ÿ èìåëà âîçìîæíîñòü ïðîâåñòè äèïëîìàòè÷åñêèå, àíòèêâàðíûå, ëåêñè÷åñêèå è ñòèëèñòè÷åñêèå èçûñêàíèÿ, â ðåçóëüòàòå êîòîðûõ ïîëíîñòüþ èñêëþ÷àþ, íàðÿäó ñ òðàäèöèîííîé äàòèðîâêîé ýòîãî àêòà, ñàìó ïîäëèííîñòü charta, áîëüøå ïîõîæåé íà îäíó èç òèïè÷íûõ «ñðåäíåâåêîâûõ ïîääåëîê», ñôàáðèêîâàííûõ ñ ïðèñóùåé òîé ýïîõå áåñïðèíöèïíîñòüþ äëÿ òîãî, ÷òîáû ïîääåðæàòü ñâåòñêèå ïðèòÿçàíèÿ öåðêâè1.
Ïî ýòîé ïðè÷èíå ìíå ïîêàçàëîñü öåëåñîîáðàçíûì ðàññìîòðåòü äîêóìåíò âî âñåé åãî ïîëíîòå è ïðèñòóïèòü ê ñèñòåìàòè÷åñêîìó è ñ.50 âñåñòîðîííåìó èññëåäîâàíèþ, íà÷àâ, ïðåæäå âñåãî, ñ íîâîãî êðèòè÷åñêîãî èçäàíèÿ. Íåêîòîðûå ñóùåñòâåííûå è õàðàêòåðèçóþùèå ýòîò actum ìîìåíòû ÿ èçëîæèëà íà êîíôåðåíöèè â Òèâîëè 11 äåêàáðÿ 1996 ã.2 âî âðåìÿ III êóðñà îáó÷åíèÿ â Öåíòðå ðîìàíî-âàðâàðñêèõ èññëåäîâàíèé, ïðîäåìîíñòðèðîâàâ íåñîñòîÿòåëüíîñòü àíòèêâàðíûõ ñâèäåòåëüñòâ î ãëàâíîì äåéñòâóþùåì ëèöå, çíàìåíèòîì ãîòå Âàëèëå, è óñòàíîâèâ òåì ñàìûì íàñòîÿùåå íàó÷íî îáîñíîâàííîå ïðåäóáåæäåíèå íå òîëüêî îòíîñèòåëüíî äàòèðîâêè, íî è îòíîñèòåëüíî ñàìèõ ðåàëèé (Realien), ëåæàùèõ â îñíîâå ðàçëè÷íûõ àðãóìåíòîâ, âûäâèãàåìûõ ñòîðîííèêàìè ïîäëèííîñòè.
Charta Cornutiana, õîòÿ è ïåðåïèñàíà ñ îñîáåííîñòÿìè exemplar’à[1], ïðåäñòàâëÿåòñÿ ÷ðåçâû÷àéíî ñëîæíîé íå òîëüêî â òîì, ÷òî êàñàåòñÿ äèïëîìàòè÷åñêîãî îôîðìëåíèÿ, íî îñîáåííî èç-çà íåäîñòàòî÷íîé ÿñíîñòè òîãî, ÷òî â íåé äîëæíî áûòü èçëîæåíî. Áåññïîðíî, â òåêñòå ÷åãî-òî íå õâàòàåò, ïîñêîëüêó çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü ñîäåðæàíèÿ íå âïîëíå ïîíÿòíà. Ïåðâûé ìîìåíò, íà êîòîðûé ñëåäóåò îáðàòèòü âíèìàíèå, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ñîñòàâèòåëü cartularium[2] íå ñîîáùàåò î êàêèõ-ëèáî íåïðàâèëüíîñòÿõ, êàê åñëè áû îí îãðàíè÷èëñÿ ïåðåïèñûâàíèåì ñ ïðîòîãðàôà ïî÷òè ôîòîãðàôè÷åñêèì ñïîñîáîì (äèïëîìàòè÷åñêàÿ òðàíñêðèïöèÿ). Óæå ãîâîðèëîñü î âåñüìà ìàëîé âåðîÿòíîñòè ñóùåñòâîâàíèè Âàëèëû è ñåé÷àñ ÿ ýòî ïðîäåìîíñòðèðóþ. Íî ïðåæäå âñåãî ñàìà ëàòûíü äîêóìåíòà íà÷èíåíà ëþáîïûòíûìè è íåîáúÿñíèìûìè ëåêñè÷åñêèìè è ñèíòàãìàòè÷åñêèìè ãàïàêñàìè (hapax[3]) è ðÿäîì òåðìèíîâ, âîøåäøèõ â îáîðîò â ýïîõó Êàðîëèíãîâ, êîòîðûå äåéñòâèòåëüíî òðóäíî îáúÿñíèòü, íå ãîâîðÿ óæå î ïðî÷èõ «ïðèäóìêàõ» âèçàíòèåïîäîáíûõ òåðìèíîâ, ïîìåù¸ííûõ íà ïîëÿõ, âîçìîæíî, áîëåå ïîçäíåé ðóêîé.
Ïðîáëåìà, êàê ìîæíî âèäåòü, î÷åíü ñëîæíà è çàñëóæèâàåò âíèìàòåëüíîãî êîëëåãèàëüíîãî èçó÷åíèÿ, îñíîâàííîãî íà êîíñóëüòàöèÿõ ñïåöèàëèñòîâ â ðàçëè÷íûõ îáëàñòÿõ, à íå îïèðàþùåãîñÿ íà íåíàä¸æíóþ è îñòàâëÿþùóþ æåëàòü ëó÷øåãî «èíòóèöèþ» îòäåëüíîãî ó÷¸íîãî.  îæèäàíèè – âîçìîæíî, äîëãîì – âîçìîæíîñòè îñóùåñòâèòü íîâîå èçäàíèå, ñîïðîâîæäàåìîå êîìïëåêñíûì ëåêñèêî-ñòèëèñòè÷åñêèì èññëåäîâàíèåì, è âî èçáåæàíèå òîãî, ÷òîáû ìåñòíàÿ èñòîðèîãðàôèÿ ïðîäîëæàëàñü íà îñíîâå íå äîêàçàííûõ íàó÷íî ïðåäïîëîæåíèé, ÿ èçëàãàþ çäåñü ïðîáëåìó âî âñåé å¸ ïîëíîòå, ñ.51 íà÷àâ ñ «ñóäüáû» êîäåêñà, ïðîäåìîíñòðèðîâàâ íåñóùåñòâîâàíèå Flavius Th. Valila, à òàêæå ïðåäñòàâèâ îáðàçåö (specimen) âîçìîæíîãî êðèòè÷åñêîãî èçäàíèÿ è ðàçëè÷íûõ ëåìì, ïîääàþùèõñÿ îáñóæäåíèþ.
ß èñêðåííå áëàãîäàðþ Òèáóðòèíñêîå îáùåñòâî èñòîðèè è èñêóññòâ â ëèöå åãî ïðåçèäåíòà ïðîô. Êàéðîëè Ôóëüâèî Äæóëèàíè (Cairoli Fulvio Giuliani), ïðîÿâèâøåãî ãîòîâíîñòü ïîìî÷ü è ðàçìåñòèòü â æóðíàëå “Atti e Memorie”, ñî çíàíèåì äåëà ðóêîâîäèìûì âèöå-ïðåçèäåíòîì Îáùåñòâà äîêòîðîì Âèí÷åíöî Ïà÷èôè÷è (Vincenzo G. Pacifici), èññëåäîâàíèå åù¸ íå çàâåðø¸ííîå, íî íåîáõîäèìîå äëÿ áîëåå òùàòåëüíûõ èçûñêàíèé. ß óæå ñåé÷àñ ãîòîâà ïðèíÿòü êðèòèêó è ïðåäëîæåíèÿ òåõ, êòî ïîæåëàåò áëàãîñêëîííî ñîòðóäíè÷àòü â îêîí÷àòåëüíîé ðåäàêöèè ýòîé ðàáîòû.
 1880 ãîäó âàðíàâèò[4] Ëóèäæè Áðóööà (Luigi Bruzza) ïî óêàçàíèþ îòöà-áåíåäèêòèíöà Ãðåãîðèî Ïàëüìèåðè (Gregorio Palmieri) îòðåäàêòèðîâàë ïîëíîå èçäàíèå ïåðãàìåíòíîãî êîäåêñà, ñîäåðæàùåãî îòíîñÿùèåñÿ ê öåðêâè Òèâîëè äîêóìåíòû, òàê íàçûâàåìîãî Ðåãåñòà, â íàñòîÿùåå âðåìÿ õðàíÿùåãîñÿ â Âàòèêàíñêîì àðõèâå ñ ñèãíàòóðîé A.A. I–XVIII 3658. Ðå÷ü, êàê èçâåñòíî3, èä¸ò î cartularium, êîòîðûé ìîæåò áûòü îòíåñ¸í ê íå îïðåäåëèìîìó òî÷íåå ïåðèîäó ìåæäó ñåðåäèíîé XI â. è ïåðâîé ïîëîâèíîé XII â., òèïè÷íîì ñðåäíåâåêîâîì ñáîðíèêå êîïèé ïóáëè÷íûõ è ÷àñòíûõ äîêóìåíòîâ, îáðàù¸ííûõ ê åäèíñòâåííîìó ó÷ðåæäåíèþ-ïîëó÷àòåëþ, îçàáîòèâøåìóñÿ åãî ñîñòàâëåíèåì êàê ñ öåëüþ îáåñïå÷åíèÿ âîçìîæíîñòè íàâåäåíèÿ ñïðàâîê, òàê è äëÿ çàùèòû ãðàìîò îò ïîâðåæäåíèé, êîòîðûå ìîãëè áûòü ïðè÷èíåíû èõ èñïîëüçîâàíèåì.
Äî ñèõ ïîð íå áûëî ïðîâåäåíî êîìïëåêñíîãî èññëåäîâàíèÿ âñåãî êîäåêñà â öåëîì, êàê â òîì, ÷òî êàñàåòñÿ óñëîâèé åãî «èçãîòîâëåíèÿ», òàê è â îòíîøåíèè åãî ñîäåðæàíèÿ, âåðîÿòíî, èç-çà òîãî, ÷òî ïðåäñòàâëÿåìûé èì èíòåðåñ îãðàíè÷åí îäíèì ëèøü òèáóðòèíñêèì äèîöåçîì. Ìû ìîæåì ïîäâåñòè êðàòêèé èòîã èññëåäîâàíèé Ïà÷èôè÷è, Ëåéõòà, Ìîñòè è Ïåðñèëè4, ñîîáùèâ, ÷òî âïåðâûå ýòîò êàðòóëÿðèé áûë óïîìÿíóò â ñáîðíèêå, ñîñòàâëåííîì êàðäèíàëîì Ãàðàìïè (Garampi), çàíèìàâøèì â 1700 ãîäó äîëæíîñòü êîàäúþòîðà â ðóêîâîäñòâå Âàòèêàíñêîãî àðõèâà[5], ãäå ñ.52 ïðèâîäèëñÿ ìåìîðèàë, àäðåñîâàííûé òèáóðòèíñêèì åïèñêîïîì Äæîâàííè Àíäðåà Êðî÷å (Giovanni Andrea Croce) (1554–1595) êàðäèíàëó Ðóñòèêó÷÷è (Rusticucci), õðàíèòåëþ Ñåêðåòíîãî àðõèâà Âàòèêàíà, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî òèáóðòèíñêàÿ öåðêîâü îòñòàèâàëà ñâî¸ ïðàâî íà âëàäåíèå ïðèñâîåííûìè â ïðîøëîì àêòèâàìè.  ýòèõ öåëÿõ öèòèðîâàëèñü èñòîðèêî-þðèäè÷åñêèå ñâèäåòåëüñòâà, ïðåäñòàâëÿåìûå íàøèì êîäåêñîì, õðàíèâøèìñÿ â òî âðåìÿ â òèáóðòèíñêîì åïèñêîïàëüíîì àðõèâå, â êîòîðîì áûëè ïåðåïèñàíû íàèáîëåå äðåâíèå äîêóìåíòû, èìåþùèå îòíîøåíèå ê ïàòðèìîíèàëüíîìó ñòàòóñó äèîöåçà Òèâîëè. Ïî ýòîé ïðè÷èíå êàðòóëÿðèé áûë ïåðåäàí â àðõèâ Çàìêà Ñâ. Àíãåëà; â ñâÿçè ñ ýòèì Äæóçåïïå Ìàðèÿ Ñóàðåñ (Giuseppe Maria Suarez), áóäóùèé åïèñêîï Âåçîíà, ñíÿë ñ íåãî êîïèþ, îäíàêî íåïîëíóþ, õðàíèâøóþñÿ â áèáëèîòåêå Áàðáåðèíè (cod. lat. 3047). Ïîçæå îïðåäåë¸ííîå ÷èñëî äîêóìåíòîâ áûëî ñêîïèðîâàíî Ìàðèíè (Pap. P. 229 è 231, 255, 316, 317)5. Ïîñëå ïåðåäà÷è â Âàòèêàíñêèé àðõèâ îêîí÷àòåëüíîé ñèãíàòóðå ïðåäøåñòâîâàëî îáîçíà÷åíèå Arm. XIII Caps. V n. 1.
Ñ ôîðìàëüíîé òî÷êè çðåíèÿ ìû ïðåæäå âñåãî çàìå÷àåì, ÷òî êîäåêñ íàïèñàí ðèìñêèì ìèíóñêóëîì òîãî òèïà, êîòîðûé èñïîëüçîâàëñÿ ãëàâíûì îáðàçîì â Ôàðôå, Ñóáüÿêî è äðóãèõ öåíòðàõ Ëàöèÿ. ׸òêî ðàçëè÷àþòñÿ ïÿòü ïî÷åðêîâ, êîòîðûå ðàñïðåäåëÿþòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: A – ff. 2r–17v è 39r–46v; B – ff. 18v–38v äî subscriptiones, ïðåäøåñòâóþùèõ ìèíèàòþðå ñ òèáóðòèíöàìè è ñâ. Ëàâðåíòèåì (l. 6); C – ff. 47r–v; 48r–v è 49r äî l. 5; D – îñòàâøàÿñÿ ÷àñòü f. 49r; E – ff. 50r–57v. Ê ýòèì ïî÷åðêàì äîáàâëÿþòñÿ äâà áîëåå ïîçäíèõ, êîòîðûìè âûïîëíåíû ïðèìå÷àíèÿ íà ïîëÿõ ðåãåñòà, è òðåòèé, êîòîðûì ñäåëàíû õðîíîëîãè÷åñêèå îáîçíà÷åíèÿ, çàïèñàííûå íà âåðõíèõ è íèæíèõ ïîëÿõ ff. 10v, 18r, 47r6. Êàðòóëÿðèé óêðàøåí ïÿòüþ ìèíèàòþðàìè ñ èñòîðèêî-äîêóìåíòàëüíûìè ñþæåòàìè, îòíîñÿùèìèñÿ ê òèáóðòèíñêèì ñîáûòèÿì; îíè ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé îáðàçû íåâçðà÷íûå è íàèâíûå êàê ïî ðèñóíêó, òàê è ïî öâåòîâîé ãàììå, âûïîëíåííûå, âåðîÿòíî, ñàìèì ïåðåïèñ÷èêîì áåç êàêèõ-ëèáî õóäîæåñòâåííûõ ïðèòÿçàíèé7.
Êîäåêñ ñîäåðæèò âîñåìíàäöàòü äîêóìåíòîâ îáùåãî (ïàïñêèå áóëëû, ïîäòâåðæäàþùèå âëàäåíèÿ öåðêâè Òèâîëè) è ÷àñòíîãî õàðàêòåðà: ïîæåðòâîâàíèÿ, àðåíäû, òÿæáû ñ ñóáüÿêñêèì àááàòñòâîì, ïàïñêóþ áóëëó, êàñàþùóþñÿ öåðêâè äèîöåçà. ñ.53 Ñèëüíî ïîâðåæä¸ííàÿ äåâÿòíàäöàòàÿ ãðàìîòà áûëà ïåðåïèñàíà íà âíåøíåé ñòîðîíå ëèñòà, èñïîëüçîâàííîãî äëÿ ïåðåïë¸òà «ðåãåñòà». Ïåðåïèñàííûå êîïèè íå ñëåäóþò õðîíîëîãè÷åñêîìó êðèòåðèþ âñëåäñòâèå íåðåãóëÿðíîãî ïîïîëíåíèÿ ýòèõ òèïè÷íûõ ñðåäíåâåêîâûõ ñáîðíèêîâ. Áîëåå òîãî, â íàøåì ñëó÷àå ìîæíî îáíàðóæèòü íàìåðåíèå ñëåäîâàòü ëîãèêå, îñíîâàííîé íà âàæíîñòè âêëþ÷¸ííûõ â ðåãåñò äîêóìåíòîâ.
Ñòàòñ-ñåêðåòàðü Ðóñòèêó÷÷è, ïîëó÷èâ îò åïèñêîïà Êðî÷å ñîîáùåíèå î ñóùåñòâîâàíèè â òèáóðòèíñêîì äèîöåçå äîêóìåíòà, èìåþùåãî îñîáåííîå çíà÷åíèå äëÿ ïàòðèìîíèÿ, âåëåë íåìåäëåííî ïåðåäàòü êàðòóëÿðèé â íàä¸æíî çàùèù¸ííîå ìåñòî, êîòîðîå ïîçæå ñòàíåò ïðèòÿçàòü íà òèòóë ãëàâíîãî ãàðàíòà â òîì, ÷òî êàñàåòñÿ ïîäëèííîñòè õðàíÿùèõñÿ â í¸ì ðàçëè÷íûõ ãðàìîò (chartae), ïàïñêèé àðõèâ òîãî ñàìîãî Çàìêà Ñâÿòîãî Àíãåëà. Èìåííî â ñâÿçè ñ ýòèì ñëó÷àåì Äæóçåïïå Ìàðèÿ Ñóàðåñ, áóäóùèé åïèñêîï Âåíîçà, ñíÿë ñ íåãî êîïèþ, îäíàêî íåïîëíóþ, õðàíèâøóþñÿ â áèáëèîòåêå Áàðáåðèíè (cod. lat. 3047). Ïîçæå îïðåäåë¸ííîå ÷èñëî äîêóìåíòîâ áûëî ñêîïèðîâàíî Ìàðèíè (Pap. P. 229 è 231, 255, 316, 317). Èç Çàìêà Ñâÿòîãî Àíãåëà êîäåêñ áûë âïîñëåäñòâèè ïåðåäàí â Âàòèêàíñêèé àðõèâ, ãäå ñíà÷àëà ïîëó÷èë ñèãíàòóðó Arm. XIII Caps. V n. 1, à âïîñëåäñòâèè – A.A. I–XVIII 3658.
Çàíèìàÿñü ðåäàêòèðîâàíèåì êîìïëåêñíîãî èçäàíèÿ êîäåêñà, ïàäðå Áðóööà ðàñïîëîæèë äîêóìåíòû ïðîèçâîëüíûì îáðàçîì, â ñîâåðøåííî ñóáúåêòèâíîì ïîðÿäêå. Ñ òåõ ïîð, çà èñêëþ÷åíèåì êðàòêèõ ñòàòåé ïî êîíêðåòíîé òåìå, íå ïðîâîäèëîñü ïîëíîãî ôèëîëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ âñåãî êîäåêñà â öåëîì è â íàñòîÿùåå âðåìÿ âîçìîæíîñòü ïîëüçîâàòüñÿ èì ñîïðÿæåíà ñ îñîáåííûìè òðóäíîñòÿìè.
Ïåðâîå çàìå÷àíèå, êîòîðîå íàäëåæèò ñäåëàòü – è êîòîðîå ñîñòàâëÿåò punctum dolens[6] òèáóðòèíñêîé èñòîðèîãðàôèè, ïîñêîëüêó íå ïîäâåðãàâøèåñÿ êðèòè÷åñêîé ïðîâåðêå äîêóìåíòû îïðåäåëÿþò, íàðÿäó ñ «òåððèòîðèàëüíûìè» ïðèòÿçàíèÿìè äèîöåçà, òîïîãðàôèþ è òîïîíèìèêó âñåé äîëèíû Àíüåíå ñ ïîçäíåàíòè÷íîãî ïåðèîäà è ïîçäíåå8 – çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ëþáîå ÷àñòè÷íîå èçó÷åíèå îòäåëüíûõ äîêóìåíòîâ âî âñÿêîì ñëó÷àå îêàçûâàåòñÿ íåóäîâëåòâîðèòåëüíûì èç-çà òîãî, ÷òî âñ¸ åù¸ îñòà¸òñÿ sub iudice[7] òèïîëîãèÿ êàðòóëÿðèÿ â öåëîì, â òîì ÷èñëå òî÷íûå ìåñòî è âðåìÿ ñîñòàâëåíèÿ ñ.54 ñáîðíèêà. Çàÿâëåííûå íà ýòó òåìó ðàáîòû Ò. Ôåäåðè÷è (T. Federici)9 íå áûëè îïóáëèêîâàíû, à «êðèòè÷åñêèé àïïàðàò èñòîðèêî-òîïîãðàôè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ», èçäàííûé Áðóööà â ïðèëîæåíèè ê åãî íà÷àëüíîé è íåçàâåðø¸ííîé ðåäàêöèè, â íàñòîÿùåå âðåìÿ, íà ÷òî â 1973–1974 ãã. îáðàòèë âíèìàíèå Ìîñòè10, âïîëíå ïðîÿâèë ñâîé íåçàâåðø¸ííûé è, âî ìíîãèõ ñëó÷àÿõ, ôàíòàñòè÷åñêèé õàðàêòåð, ÷òî íèêîèì îáðàçîì íå óìàëÿåò ÷åñòíîñòè èññëåäîâàíèé, ïðîâåä¸ííûõ áîëåå âåêà íàçàä ñ âåñüìà æàëêèì òåõíè÷åñêèì è áèáëèîãðàôè÷åñêèì èíñòðóìåíòàðèåì. Ñëåäóåò òàêæå îòìåòèòü, ÷òî âî âðåìÿ ðàçëè÷íûõ ïåðåìåùåíèé êîäåêñà èç òèáóðòèíñêîãî äèîöåçà äî îêîí÷àòåëüíîãî ðàçìåùåíèÿ â Âàòèêàíñêîì àðõèâå ïî êðàéíåé ìåðå îäèí äîêóìåíò áûë íåñêîëüêî ðàç ïåðåïèñàí è îïèñàí, ïîëíîñòüþ èëè ÷àñòè÷íî, ïÿòüþ ðàçíûìè èçäàòåëÿìè, ÷üè íå ñîãëàñíûå ìåæäó ñîáîé ÷òåíèÿ îïðàâäûâàþò íîâîå êðèòè÷åñêîå èçäàíèå, ïðîâåä¸ííîå íåïîñðåäñòâåííî ïî îðèãèíàëó.
Ãðàìîòà, êîòîðóþ Áðóööà â ñâî¸ì èçäàíèè ïðîèçâîëüíî ïîæåëàë ðàçìåñòèòü ïåðâîé (pp. 15–17), â äåéñòâèòåëüíîñòè çàíèìàåò â êîäåêñå ëèñòû ñ f. 33v ïî ïåðâûå øåñòü ñòðîê f. 36r. Ðå÷ü èä¸ò î òàê íàçûâàåìîé charta Cornutiana, ñîñòàâëåííîé â Òèâîëè 17 àïðåëÿ 471 ã., êîòîðàÿ, áóäü îíà ïîäëèííà, ñòàëà áû èñêëþ÷èòåëüíûì ïåðâûì instrumentum ÷àñòíîãî õàðàêòåðà, êàñàâøèìñÿ äàðåíèÿ, ïðèìåðíî íà ñòîëåòèå ïðåäøåñòâóþùèì èñòîðè÷åñêè çàñâèäåòåëüñòâîâàííîìó áëàãîäåÿíèþ äèàêîíà Ãðèãîðèÿ, ïîæàëîâàííîìó ìîíàñòûðþ ñâ. Àíäðåÿ in clivo Scauri.
Ãðàìîòîé 471 ãîäà ðîìàíèçîâàííûé ãîò, Fl. Valila qui et Theodovius, vir clarissimus et inlustris et comes et magister utriusque militiae, ïî ñëó÷àþ åãî ïðåäïîëàãàåìîãî îáðàùåíèÿ èç àðèàíñêîé âåðû â õðèñòèàíñòâî, ñîâåðø¸ííîãî ïîä âëèÿíèÿì ïàïû-òèáóðòèöà Ñèìïëèöèÿ11, âîçâ¸ë ñåëüñêóþ öåðêîâü Ñàíòà-Ìàðèÿ-èí-Êîðíóòà â îäíîèì¸ííîé massa Cornutiana, íàäåëèâ å¸ áîãàòåéøèì ïàòðèìîíèåì, íåäâèæèìûì è äâèæèìûì, à òàêæå èçðÿäíûì êîëè÷åñòâîì ïîäðîáíî îïèñàííîé ñâÿùåííîé óòâàðè. ñ.55 Ìåëî÷íîå îïèñàíèå – ëþáîïûòíûì îáðàçîì ñâÿçàííîå ñ ñåëüñêîé öåðêâóøêîé, íå ñòàâøåé â áóäóùåì ãëàâíûì ãåðîåì îñîáûõ èñòîðè÷åñêèõ óïîìèíàíèé, êðîìå íåçíà÷èòåëüíîãî óïîìèíàíèÿ î êàêîì-òî àïîñòîëè÷åñêîì âèçèòå, – ïðèîáðåòàåò õàðàêòåð íàèáîëåå äðåâíåé è ïîëíîé èíâåíòàðíîé îïèñè èìóùåñòâà, íàõîäÿùåãîñÿ âî âëàäåíèè öåðêâè.
Ñîñòàâëåíèå ãðàìîòû ïðîèñõîäèëî â ñîîòâåòñòâèè ñ òåõíèêîé ðèìñêîé òðàäèöèè, êîòîðàÿ óâåêîâå÷èâàåò ôîðìóëÿð äîêóìåíòà, ïðèáåãàÿ ê insinuatio â gesta municipalia[10], ÷òî ÿâëÿëîñü îáÿçàòåëüíûì óñëîâèåì äëÿ äîñòèæåíèÿ publica fides[11]. Åù¸ îäèí âûçûâàþùèé èíòåðåñ ýëåìåíò – óïîìèíàíèå íîòàðèÿ Ôåëèöèàíà (notarius Felicianus), îòíîñÿùåãîñÿ ê òîé æå familia ãîòà (notario meo), êîòîðîìó Âàëèëà äà¸ò ïîðó÷åíèå gestis allegari. Òàêæå è â ýòîì ñëó÷àå ðå÷ü ìîãëà áû èäòè î äðåâíåéøåé ôèãóðå ïîçäíåàíòè÷íîãî «íîòàðèóñà», îòâåòñòâåííîãî çà ñîñòàâëåíèå àêòîâ ïóò¸ì çàïèñè per notas.
Èñêëþ÷èòåëüíûé õàðàêòåð äîêóìåíòà, åãî äðåâíîñòü, óïîìÿíóòûå â í¸ì ïåðñîíàæè, áåçóïðå÷íàÿ êîìïîíîâêà âíóòðåííèõ ýëåìåíòîâ ãðàìîòû, ñêðóïóë¸çíîå ïåðå÷èñëåíèå çåìåëü è óòâàðè ïðÿìî ñòàâÿò ðÿä èñòîðè÷åñêèõ, àðõåîëîãè÷åñêèõ è þðèäè÷åñêèõ âîïðîñîâ, êîòîðûì öåëåñîîáðàçíî ïðèäàòü îïðåäåë¸ííûé ïîðÿäîê. Ñëåäóåò òàêæå äîáàâèòü, ÷òî ëàòèíñêèé ÿçûê äîêóìåíòà – â òîì âèäå, â êàêîì îí ïåðåäàí, òî åñòü áåç ñîîòâåòñòâóþùåãî ôèëîëîãè÷åñêîãî àíàëèçà – ïðåäñòàâëÿåò îñîáûå ïðîáëåìû, êîòîðûå, îäíàêî, íå ìîãóò áûòü öåëèêîì îòíåñåíû ê V âåêó í.ý., è ÷òî ýòîò ôîðìóëÿð ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòíûì òîëüêî ïóò¸ì òùàòåëüíîãî ñîïîñòàâëåíèÿ ñ äèïëîìàòè÷åñêèìè äîêóìåíòàìè, êàñàþùèìèñÿ ñïåöèôèêè ïðàâ âëàäåíèÿ, ÷àñòî ñîñòàâëÿâøèìèñÿ äëÿ ïðàêòè÷åñêîãî èñïîëüçîâàíèÿ òåìè, êòî áûë çàèíòåðåñîâàí â èõ ñîõðàíåíèè; ýòè ýëåìåíòû íèêîèì îáðàçîì íå ìîãóò ñ÷èòàòüñÿ óñòàíîâëåííûìè â V–VI ââ., ðàçâå ÷òî – ïðè÷¸ì äðóãèìè ñïîñîáàìè, îïðåäåë¸ííî íå êàíîíèçèðîâàííûìè êàêîé-ëèáî àâòîðèòåòíîé ôîðìîé – â îòíîøåíèè êðóïíûõ áàçèëèê, òîëüêî ÷òî çàïîëó÷åííûõ îò ÿçû÷åñêîãî êóëüòà12, è äàæå â ýòèõ ñàìûõ ïåðâûõ ñëó÷àÿõ âñ¸ åù¸ îïèðàÿñü íà òåðìèíîëîãèþ, â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè çàèìñòâîâàííóþ ó êëàññè÷åñêèõ àâòîðîâ13.
ñ.56 Ïîäâîäÿ èòîã ñêàçàííîìó âî ââåäåíèè: ïðàâèëüíîå ïðî÷òåíèå äîêóìåíòà äîëæíî ðàçðåøèòü òðè îñíîâíûõ ïðîáëåìû: 1) íàìåòèòü ïîäõîäû ê íîâîìó êðèòè÷åñêîìó èçäàíèþ; 2) òî÷íî îõàðàêòåðèçîâàòü ôèãóðó Âàëèëû è çàòåì âåðíóòüñÿ ê ïðîáëåìå äàòèðîâêè àêòà; 3) èñïîëüçóÿ ñðàâíèòåëüíûé ìåòîä, òùàòåëüíî èññëåäîâàòü ëåêñè÷åñêèå è ñòðóêòóðíûå îñîáåííîñòè ò¸ìíîé è âî ìíîãîì íåîáúÿñíèìîé ëàòûíè.
Ëþáîå èññëåäîâàíèå, íå ïðèíèìàþùåå â ðàñ÷¸ò ýòè ýëåìåíòû, áóäåò ñ÷èòàòüñÿ ÷èñòî ôàíòàñòè÷åñêèì, ïðîâåä¸ííûì áåç èñïîëüçîâàíèÿ íàó÷íûõ ìåòîäîâ è, ñëåäîâàòåëüíî, ñîâåðøåííî íåíàä¸æíûì14.
ñ.57 Êðèòè÷åñêîå èçäàíèå
Ìû òîëüêî ÷òî íàáëþäàëè, êàê â õîäå ïåðåäà÷è èç òèáóðòèíñêîãî äèîöåçà â Âàòèêàíñêèé àðõèâ êàðòóëÿðèé ïðèâë¸ê âíèìàíèå ðàçëè÷íûõ ó÷¸íûõ, êîòîðûå ìàëî-ïîìàëó ïîçàáîòèëèñü î åãî ïåðåïèñûâàíèè, ñîêðàù¸ííîì èçëîæåíèè è èçäàíèè. Ýòè ñîáûòèÿ óæå áûëè ñ òî÷íîñòüþ îïèñàíû â ïðåäèñëîâèè Áðóööà, êîòîðûé, îäíàêî, íå çàäóìàëñÿ î ïðîâåäåíèè êàêîé-ëèáî ôèëîëîãè÷åñêîé ñâåðêè îïóáëèêîâàííûõ ëåìì. Ïîýòîìó â êà÷åñòâå ïåðâîíà÷àëüíîãî ïðèìåðà ìû ìîæåì ïðåäñòàâèòü îáðàçåö (specimen) êðèòè÷åñêîãî èçäàíèÿ, êîòîðîå ïðîâîäèòñÿ ïî ñëåäóþùèì ðàáîòàì:
V = Arch. Vat. A.A. I–XVIII 3658 ex Arm. XIII Caps. V n. 1 codex membr. saec. XI ex. – XII in., ff. 33v–36r.
Suar. = Barb. Lat. 3047, saec. XVII, Io. M. Suarez ed. (I – 1630 ã. â: Ex libris Tertulliani de execrandis gentium dιis, fragm. etc.)15, 86 s.
Mab. = J. Mabillon, De re diplomatica, Luteciae Parisiorum 1709, l. VI n. 1, p. 462, ed. ex Suarezio[13]16.
Spang. = E. Spangenberg, Iuris Romani tabulae negotiorum solemnium, Lipsiae 1822, pp. 158-164 ed.[15]17
Bruzza = L. Bruzza, Il Regesto della Chiesa di Tivoli, Studi e Documenti di Storia e Diritto, Roma 1880.[17]
Duch. = Liber Pontificalis. Texte, introduction et commentaire, ed. L. Duchesne, Paris I 1886, II 1892.[18]
ñ.58
( ) = ðàñøèôðîâêà ñîêðàùåíèé
[ ] = ïðåäëàãàåòñÿ èñêëþ÷èòü
< > = ïðåäëàãàåòñÿ äîïîëíèòü
êóðñèâ = ïðåäëàãàåòñÿ èñïðàâèòü èñêàæ¸ííûå áóêâû
1 Exemplar authent
1 authentica Suar, authenticae Mab, authenticum Duch, chartae Mab Duch,
2 ut Suar Mab Duch = a ms[19] Bru colligere ego[20]
3 illud ms. Duch Bru: illico Suar, ilico Mab Spang luminaribus Suar Mab Spang Duch
1 – 4 exemplar – substantiam del. Spang (cuius haec sunt verba: “Quae quidem verba apud Mabillonium textui male adhaerere videntur. Donatio facta est a Theodovio, sive Theodosio, ecclesiae Cornutianae, quam forte ipse fundavit, adsignandaque est anno 471 p. C. n. Initium instrumenti deesse, inconcinna styli ratio docet)[21]
Insinuatio[22] ïðîòîêîëà â cartularium ïðåäñòàâëÿåò ïåðâóþ ïðîáëåìó, åñëè óæå Øïàíãåíáåðã âûäâèíóë ïðåäëîæåíèå î åãî èçúÿòèè èç-çà äèïëîìàòè÷åñêîãî âîïðîñà, êîòîðûé ñòàâèò ïîíÿòèå exemplar è êîòîðûé ÿ ðåçþìèðóþ ñëîâàìè Ðàáèêàóñêàñà (Rabikauskas): “quaeritur, utrum registratio ex originalibus, an ex minutis facta sit. R. v. Heckel18 opinatus est documenta, quae desiderio curiae registrata sunt, ex minutis, documenta autem, quae petentibus destinatariis inserebantur, ex originalibus in registra transcripta fuisse. F. Kempf19 admittit registrationem partim ex minutis, partim ñ.59 ex originalibus factam esse, sed negat talem regularem cum commodo curiae vel commodo destinatarii cohaerentiam. Ideoque potius dicendum est registrationem documentorum pontificiorum per totum saec. XIII secundum criteria cuique vicecancellario, immo interdum singulis registratoribus propria peractam esse. Registratio autem documentorum sollicitatione destinatarii vel eius procuratoris confectorum arbitrio sollicitantis relicta fuisse videtur”[23]20
Ïðîäîëæàÿ ïîä÷¸ðêèâàòü íåðåø¸ííîñòü ïðåäñòàâëÿåìûõ íàøèì äîêóìåíòîì ïðîáëåì, ÿ îñòàíîâëþñü çäåñü, è î÷åíü ïîäðîáíî, íà êëþ÷åâîì ìîìåíòå ýòîãî âîïðîñà – íà ñàìîì èíèöèàòîðå äàðåíèÿ.
Âàëèëà
Èíèöèàòîðîì äàðåíèÿ, ïî-âèäèìîìó, ÿâëÿåòñÿ Flavius Valila, ÷ü¸ èìÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé õàðàêòåðíîå ñìåøåíèå ãåíòèëèöèÿ, ïðèíÿòîãî â ïàìÿòü îá èìïåðàòîðå, è âàðâàðñêîãî ãåíòèëèöèÿ ñ ñóôôèêñàöèåé íà -ila, òèïè÷íîé äëÿ ãîòñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ21. Åãî çâàíèå magister utriusque militiae ïîçâîëÿåò âûñêàçàòü íåêîòîðûå ñîîáðàæåíèÿ.
Êàê èçâåñòíî, íà÷èíàÿ ñ III–IV ââ. ðèìñêàÿ àðìèÿ â âåñüìà çíà÷èòåëüíîé ìåðå ñîñòîÿëà èç ãåðóëîâ, ñêèðîâ, òóðêèëèíãîâ, ðóãîâ, ãîòîâ. Ñëóæáà â ðèìñêîé àðìèè, ïîä÷¸ðêèâàåò Á. Ñêàðäèëüè, «áûëà âåñüìà æåëàííà äëÿ ãîòñêîé ìîëîä¸æè, êàê èç-çà ïëàòû, òàê è ðàäè âîåííîé äîáû÷è»22, è óæå ñî âðåìåíè Êîíñòàíòèíà ãîòàì ïðèñâàèâàþòñÿ âûñîêèå âîèíñêèå çâàíèÿ23, è çíàìåíèòûé foedus, çàêëþ÷¸ííûé â 382 ãîäó Ôåîäîñèåì ñ.60 ñ âèçèãîòàìè24, áëàãîäàðÿ êîòîðîìó îíè ñòàíîâèëèñü ãðàæäàíàìè èìïåðèè, õîòÿ è áåç ïðèîáðåòåíèÿ ðèìñêîãî ãðàæäàíñòâà, ìîæåò áûòü ïîíÿò êàê ïðèçíàê èõ âëèÿòåëüíîñòè â ñèñòåìå îðãàíîâ èìïåðèè. Íî òàêæå èçâåñòíî, ÷òî î íàñòîÿùåì èòàëèéñêîì âòîðæåíèè ñî ñòîðîíû ãîòîâ ìîæíî ãîâîðèòü òîëüêî âî âðåìåíà Òåîäåðèõà, êîòîðûé â 474 ãîäó[24] â êà÷åñòâå èìïåðñêîãî ïàòðèöèÿ áûë ïîñëàí Çåíîíîì ïðîòèâ Îäîàêðà; ëèøü â 489 ãîäó ïðèìåðíî òðèñòà òûñÿ÷ îñòðîãîòîâ äåéñòâèòåëüíî ïåðåñåëèëèñü â Èòàëèþ. Ïîýòîìó ÿ îòìå÷àþ, ÷òî òèòóë, êîòîðûé â íàøåì äîêóìåíòå íîñèò Âàëèëà, èìååò îñîáåííîñòü â âèäå ñî÷åòàíèÿ äâóõ ãëàâíûõ êîìàíäîâàíèé àðìèè.  õîäå îñóùåñòâë¸ííîé Êîíñòàíòèíîì ðåîðãàíèçàöèè âîåííàÿ âëàñòü, ðàíåå îáúåäèí¸ííàÿ â ëèöå ïðåôåêòà ïðåòîðèÿ, áûëà ðàçäåëåíà ìåæäó äâóìÿ magistri militum – îäíèì äëÿ ïåõîòû, äðóãèì äëÿ êàâàëåðèè. Êîãäà îáà êîìàíäîâàíèÿ áûëè âíîâü îáúåäèíåíû â îäíîì ëèöå, åãî çâàíèåì ñòàëî magister utriusque militia25.
Òàêèì îáðàçîì, âîïðîñ çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ïðàâîìåðíî ëè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî äîëæíîñòü ñ òàêîé îñîáåííîñòüþ äåéñòâèòåëüíî áûëà çàíÿòà âàðâàðîì, ïóñòü äàæå ðîìàíèçîâàííûì, â ïåðèîä, äîâîëüíî îòäàë¸ííûé îò âòîðæåíèÿ ãîòîâ, êîòîðûå ê òîìó æå çàâîþþò ôàêòè÷åñêóþ âëàñòü òîëüêî ïîñëå ïîáåäû íàä Îäîàêðîì. Ìíå êàæåòñÿ ñóùåñòâåííûì ìîë÷àíèå ïî ýòîìó ïîâîäó Notitia Dignitatum, âîñõîäÿùåãî ê íà÷àëó V âåêà îôèöèàëüíîãî äîêóìåíòà èìïåðàòîðñêîé êàíöåëÿðèè, êîòîðûé ñîäåðæèò òî÷íûé è îáíîâë¸ííûé ïåðå÷åíü âñåõ ãðàæäàíñêèõ è âîåííûõ äîëæíîñòíûõ ëèö òîãî âðåìåíè äëÿ Âîñòîêà è Çàïàäà ñ.61 è íå ïðèïèñûâàåò íè îäíîìó ãîòó ÷åñòü òàêîé äîëæíîñòè êàê äåéñòâèòåëüíîé, íî òîëüêî â êà÷åñòâå ïî÷¸òíîãî òèòóëà26.
Âòîðîå è ïîñëåäíåå èçâåñòèå î Âàëèëå èñõîäèò èç íåêîòîðûõ – óæå âûðàæàþùèõ íåóâåðåííîñòü – çàìåòîê Äþøåíà, ñîïðîâîæäàþùèõ Vita ïàïû Ñèìïëèöèÿ â Liber Pontificalis, êîììåíòàðèåâ, ÿâëÿþùèõñÿ ÷àñòüþ îáøèðíîãî èññëåäîâàíèÿ îðãàíèçàöèè çåìåëüíîé ñîáñòâåííîñòè, ñîçäàâàåìîé â òå âåêà öåðêîâüþ27.
Ýòîò ïàïà òèáóðòèíñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ – Simplicius natione Tiburtinus ex patre Castorio – êàê â àãèîãðàôè÷åñêîé ôîðìå ïåðåäà¸ò Äþøåí, ïðîÿâëÿë ïîñòîÿííîå âíèìàíèå ê ïðîáëåìå îáðàùåíèÿ âàðâàðîâ è ê íîâîìó èñïîëüçîâàíèþ íàèáîëåå çíàìåíèòûõ çäàíèé, ñâèäåòåëüñòâóþùèõ î áûëîì èìïåðñêîì âåëèêîëåïèè, äëÿ õðèñòèàíñêîãî êóëüòà.  ýòîì êîíòåêñòå áûëî îðãàíèçîâàíî ïðåîáðàçîâàíèå áàçèëèêè Áàññîâ íà Ýñêâèëèíå â öåðêîâü ñâ. Àíäðåÿ, ê êîòîðîé áóäåò ïðèñòðîåí ìîíàñòûðü, ïîëó÷èâøèé ëþáîïûòíîå íàçâàíèå “Sant’Andrea in Catabarbara Patricia”28.  àïñèäå öåðêâè ìîçàèêîé áûëà âûëîæåíà ñòèõîòâîðíàÿ íàäïèñü èç ïÿòè ñòðîê, òåêñò êîòîðîé Äþøåí ïðèâîäèò òàêèì îáðàçîì:
Haec tibi mens Valilae decrevit praedia, Christe, / cui testator opes detulit ipse suas; / Simplicius quae Papa, sacris coelestibus aptans, / effecit vove muneris esse tui ... [26]
Ñîãëàñíî èçäàòåëþ Liber Pontificalis, ïåðâàÿ ñòðîêà carmen ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé âòîðîå è ïîñëåäíåå ñâèäåòåëüñòâî î ãîòå Âàëèëå. Íà ñî÷åòàíèè ýòîãî ìîçàè÷íîãî ýïèãðàôà è charta Cornutiana îñíîâàíà ðåêîíñòðóêöèÿ èñòîðèè ïåðåäà÷è âëàäåíèé, ñîâåðø¸ííîé ãîòîì â ñâÿçè ñ åãî îáðàùåíèåì â õðèñòèàíñòâî ïî ïîáóæäåíèþ ïàïû-òèáóðòèíöà Ñèìïëèöèÿ, ñîãëàñíî íåêðèòè÷åñêè âîñïðèíÿòûì ýëåìåíòàì, â èòîãå îáóñëîâèâøèì, íà ÷òî ìû óæå îáðàòèëè âíèìàíèå, ìåñòíóþ ñ.62 ñ.63 èñòîðèîãðàôèþ, âêëþ÷àÿ îíîìàñòèêó è òîïîíèìèêó âñåé Äîëèíû Àíüåíå.
Àïîñòîëüñêàÿ áèáëèîòåêà Âàòèêàíà. Vat. Lat. 5407, f. 73. Ðèñóíîê ×àêêîíèî |
 1988 ãîäó èññëåäîâàíèå Ìàðãàðèòû ×åêêåëëè âïåðâûå ïîñòàâèëî âîïðîñ î ðåàëüíîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ Âàëèëû, îäíîâðåìåííî ðåêîíñòðóèðîâàâ èñòîðèþ ìîçàè÷íîé íàäïèñè â öåðêâè ñâ. Àíäðåÿ íà Ýñêâèëèíå29. Áóäåò óìåñòíî âêðàòöå íàïîìíèòü ïðèâåä¸ííûå ñîîáðàæåíèÿ, êîòîðûå, ïîìèìî âíåñåíèÿ ñåðü¸çíûõ îãðàíè÷åíèé îáùåïðèíÿòîé òðàäèöèè, ïðåäëàãàþò âàæíûå ýëåìåíòû, íåîáõîäèìûå äëÿ ïðàâèëüíîãî ïðî÷òåíèÿ äîêóìåíòà â êîíòåêñòå îêðóæàþùåé åãî ðåàëüíîñòè.
Èìÿ Valila
Âòîðîå ñâèäåòåëüñòâî, êîòîðîå äîëæíî áûòü äîáàâëåíî ê ñâèäåòåëüñòâó, ïðåäñòàâëåííîìó charta Cornutiana, áûëî ïðåäëîæåíî â êîíöå ïðîøëîãî âåêà â ðàìêàõ èññëåäîâàíèÿ àðõåîëîãî-àíòèêâàðíîãî õàðàêòåðà.
Çàíèìàÿñü áàçèëèêîé ñâ. Àíäðåÿ íà Ýñêâèëèíå, èñòîðèê Õþëüçåí îïóáëèêîâàë ýïèãðàôè÷åñêóþ íàäïèñü èç Êîëèçåÿ, îäíó èç ñåðèè íàäïèñåé, âûñå÷åííûõ â êà÷åñòâå «êàðòî÷êè-çàìåñòèòåëÿ» âûñîêîïîñòàâëåííûõ ëèö íà ìðàìîðíîì êàðíèçå ïîäèóìà, ìåñòå, òðàäèöèîííî çàðåçåðâèðîâàííîì äëÿ äåÿòåëåé òîãî âðåìåíè30. Ýòà íàäïèñü: Fl(avius) Theodobius v. c. et inl. com. et mag(ister) utriusque milit(iae), íàðÿäó ñ íåñêîëüêèìè äðóãèìè óæå áûëà îòíåñåíà àðõåîëîãîì Ëàí÷àíè ê IV âåêó, íî Õþëüçåí, ïîëàãàÿ, ÷òî â Fl. Theodobius îïîçíà¸òñÿ Valila òèáóðòèíñêîãî äîêóìåíòà, âûñêàçàë âîçðàæåíèå, ÷òî ýòà íàäïèñü äîëæíà áûòü îòíåñåíà ê ÷èñëó òåõ, êîòîðûå ïîÿâèëèñü ïîñëå ðåñòàâðàöèè, ïðåäïðèíÿòîé ïîñëå çåìëåòðÿñåíèÿ 442 ãîäà31, ïîñ÷èòàâ òàêæå íåîáõîäèìûì èçìåíèòü õðîíîëîãèþ ðÿäà äðóãèõ ïåðñîíàæåé32.
ñ.64 Èòàê, îí îçâó÷èë íîâîå ïðåäëîæåíèå î âîñïîëíåíèè: Flavius Theodobius qui et Valila33 etc., ïðåäóïðåæäàÿ, îäíàêî, ÷òî, âåðîÿòíî, â ôîðìå èìåíè Theodobius – äðóãèõ ïðèìåðîâ êîòîðîãî íå îáíàðóæåíî – äîëæåí áûòü ÷èòàåì ãîòñêèé êîðåíü *thiud, ïðåîáðàçîâàííûé ïî ïîäîáèþ ãðå÷åñêîãî θεο, êàê ýòî ïðîèñõîäèëî ñ Theodahatus, Theodoranda è äð.  ýòîé ñâÿçè ïîëåçíî ñîîáùèòü, ÷òî ïèñàë Ý. Øð¸äåð, öèòèðóåìûé â ïðèìå÷àíèè ñàìèì Õþëüçåíîì34: «Ôîðìà Theodovius èìååò àíàëîãèþ â Αλαβιχος (ãîò. Alawih); âòîðîé ýëåìåíò -vius ñîîòâåòñòâóåò ãîòñêîìó -wi(h)us (êàñàòåëüíî âñòàâíîãî çàäíåÿçû÷íîãî ñîãëàñíîãî ñð. ôðàíêñêîå Chlodoveus, Chlodovechus). Òàêèì îáðàçîì, åãî èìåíåì äîëæíî áûëî áûòü Thiudawi(h), ðÿäîì ñ êîòîðûì Valila, äåìèíóòèâ îò Wallia, ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü êàê υποκοριστικόν [óìåíüøèòåëüíîå], êîòîðîå, îäíàêî, êàê ýòî íåðåäêî ñëó÷àëîñü â ïîçäíèé ïåðèîä, âñ¸ ÷àùå èñïîëüçîâàëîñü êàê ñîáñòâåííîå è îôèöèàëüíîå èìÿ»35. Ì. ×åêêåëëè îòìå÷àåò, ÷òî, äàæå îòâëåêàÿñü îò íåñîâìåñòèìîñòè îáëàäàíèÿ ïðåäïîëàãàåìûì Âàëèëîé òèòóëîì comes è magister utriusque militiae, ïîëíîñòüþ ñîâïàäàþùèì ñ òèòóëîì Ðèöèìåðà, ÷òî äîâîëüíî çàòðóäíèòåëüíî ïðèíÿòü â ñòîëü ñïåöèôè÷åñêèé ïåðèîä, â íàäïèñè ïîäèóìà Êîëèçåÿ ïðèñóòñòâóåò èìÿ Theodobius, íî íå Valila, êîòîðîå, òàêèì îáðàçîì, äîëæíî áûëî áûòü óíèêàëüíûì «âàðâàðñêèì» èìåíåì. Êðîìå òîãî, êàê ìû âèäåëè, äëÿ îòîæäåñòâëåíèÿ ëþáîé öåíîé ýòîãî Flavius Theodobius ñ Valila èç charta Cornutiana Õþëüçåí áûë âûíóæäåí èçìåíèòü õðîíîëîãèþ âñåãî ìðàìîðíîãî êàðíèçà ïîäèóìà, ïîëàãàÿ, ÷òî èìåíà áûëè âûðåçàíû íå ìåæäó IV è VI ââ., íî íà÷èíàÿ ñ ðåñòàâðàöèè ïîñëå çåìëåòðÿñåíèÿ 442 ãîäà, áåç ïîäòâåðæäåíèÿ êàêèì-ëèáî àíòèêâàðíûì ñâèäåòåëüñòâîì!
ñ.65 Óïîìèíàíèå íîòàðèÿ Ôåëèöèàíà
Óïîìèíàíèå ïîäïèñûâàþùåãîñÿ ðèìñêèì èìåíåì íîòàðèÿ ââåëî â çàáëóæäåíèå îòíîñèòåëüíî äðåâíîñòè è ïîäëèííîñòè ãðàìîòû. Ýòîò àðãóìåíò íèêîèì îáðàçîì íå ÿâëÿåòñÿ âåñêèì, åñëè ó÷åñòü, ÷òî, íà÷èíàÿ ñ ñàìûõ ðàííèõ äîêóìåíòîâ, íàïðèìåð, ëàíãîáàðäñêèõ ãðàìîò, íàðÿäó ñ íîñèâøèìè «ðèìñêèå» èìåíà ïèñöàìè (Uitalis â Ïüÿ÷åíöå36, Leonacis â Ëóêêå37, Lazarius â Êàìïèîíå38) áûëè âïèñàíû ñ ðèìñêèìè èìåíàìè âñå ëèöà, ïðèíèìàâøèå ó÷àñòèå â àêòå (Maurus, Servandus, Iohannes, Iulianus39 etc.). Êàê îòìå÷àåò Ïåòðàêêî Ñèêàðäè, «íè â îäíîé ãðàìîòå VIII âåêà ïèñàðü íå äà¸ò ñåáå ýòíè÷åñêîãî îïðåäåëåíèÿ, îãðàíè÷èâàÿñü îáúÿâëåíèåì ñâîåãî þðèäè÷åñêîãî è ïðîôåññèîíàëüíîãî ïîëîæåíèÿ è äîáàâëÿÿ ê èìåíè àïåëëÿòèâû notarius, presbiter, diaconus, subdiaconus, exceptor, vir religiosus, clericus ... îòíþäü íå ôàêò, ÷òî íåêòî, íîñèâøèé ðèìñêîå èìÿ, áûë ðèìñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ»40.
Ïðåîáðàçîâàíèå áàçèëèêè Áàññîâ
Ïåðâûé âîïðîñ, êîòîðûé ñëåäóåò çàäàòü â îòíîøåíèè ýòîãî îáúåêòà (âñåãäà ñ÷èòàâøåãîñÿ âåñüìà óáåäèòåëüíûì â òîì, ÷òî êàñàåòñÿ çíà÷èìîñòè ó÷àñòèÿ ïàïû-òèáóðòèíöà â õðèñòèàíèçàöèè ãîòîâ!) – íà êàêîì îñíîâàíèè ïðåäïîëàãàåìûé Âàëèëà ìîã âëàäåòü ýòèì çàëîì. Ïåðâûé ñëó÷àé ðåàëüíîé àäàïòàöèè ÿçû÷åñêîãî ïàìÿòíèêà ê õðèñòèàíñêîé öåðêâè çàôèêñèðîâàí â Ðèìå ñ ïðåîáðàçîâàíèåì äðåâíåãî çäàíèÿ áèáëèîòåêè, templum sacrae Urbis, è çäàíèÿ templum Romuli, ïðåâðàùåííûõ â öåðêîâü ñââ. Êîñüìû è Äàìèàíà ïðè ïðîòåêòîðàòå Àìàëàñóíòû è ïî æåëàíèþ ïàïû Ôåëèêñà IV (526–530). Îäíàêî åäèíñòâåííîå èìåþùååñÿ ó íàñ èñòîðè÷åñêîå ñâèäåòåëüñòâî, ñâÿçàííîå ñ çàëîì íà Ýñêâèëèíå, ãîâîðèò èñêëþ÷èòåëüíî î åãî àðõèòåêòóðíîì âåëèêîëåïèè; çíàìåíèòûì ïîëèõðîìíûì èíêðóñòàöèÿì, åãî óêðàøàâøèì, ñ.66 óäåëÿåò îñîáîå âíèìàíèå Äæóëèàíî äà Ñàíãàëëî41, òîãäà êàê â âîïðîñå î ïðåäïîëàãàåìîì ñòðîèòåëüñòâå ìîíàñòûðÿ ñâ. Àíäðåÿ â Êàòàáàðáàðå ìû ìîæåì îïèðàòüñÿ òîëüêî íà øàòêèå ïðåäïîëîæåíèÿ Äþøåíà, îòíîñÿùèåñÿ, âïðî÷åì, íå ê V, à ê IX âåêó. Äîáàâëþ òàêæå, ÷òî ñîâðåìåííàÿ êðèòèêà îòâåðãëà õàðàêòåð èñïîëüçîâàíèÿ èëè, âåðíåå, íàçíà÷åíèÿ çäàíèÿ: óïîìÿíó î Ëþëüè (Lugli), â 1932 ãîäó ïèñàâøåì î í¸ì êàê î schola domestica, è î ñîìíåíèÿõ, êîòîðûå ïî ïîâîäó ïðèñòðîåííîãî ìîíàñòûðÿ âûñêàçàë Ôåððàðè (Ferrari) â ñâî¸ì èññëåäîâàíèè 1957 ãîäà. Êðîìå òîãî, ðàññêàçûâàÿ î ïàïå Ñèìïëèöèè Liber Pontificalis óêàçûâàåò â êà÷åñòâå ïîñâÿòèòåëÿ áàçèëèêè ñâ. Àíäðåÿ ëèøü îäíîãî ïîíòèôèêà (p. 249); «åñëè áû ñóùåñòâîâàëè äàðèòåëè, îñòàâèâøèå ñóùåñòâåííûå çàâåùàòåëüíûå îòêàçû, èëè çíà÷èòåëüíûå âêëàäû äðóãîãî ëèöà, îíè áûëè áû ïîêàçàíû ñî âñåé äîëæíîé î÷åâèäíîñòüþ» – çàìå÷àåò ×åêêåëëè42. Äåéñòâèòåëüíî, â òî âðåìÿ êàê â Liber ïðè óïîìèíàíèè î ïîñòðîéêàõ, âîçâåä¸ííûõ ïàïàìè V âåêà, íàçâàíû âñå ñâÿçàííûå ñ íèìè çíàòíûå ëè÷íîñòè, î êàêîì-ëèáî ó÷àñòèè Âàëèëû óìàë÷èâàåòñÿ, ÷òî âåñüìà ñòðàííî, ïîñêîëüêó ðå÷ü øëà áû î comes è patricius, íå ãîâîðÿ óæå î òîì, ÷òî îñâÿùåíèå çäàíèÿ äëÿ õðèñòèàíñêîãî áîãîñëóæåíèÿ ïðîèçîøëî òîëüêî ïîñëå åãî ñìåðòè ìåæäó 471 è 483 ãã.
×òî êàñàåòñÿ íàäïèñè â íèøå àïñèäû öåðêâè ñâ. Àíäðåÿ, èçëîæåííîé â äâå ñòðîêè äâóñòèøèÿìè, ðàçäåë¸ííûìè hedera distinguens[31], è âîçìîæíîñòè å¸ ïðî÷òåíèÿ, ìû äîëæíû ó÷èòûâàòü, ÷òî óæå â XV âåêå ýòà ïîëóðàçðóøåííàÿ öåðêîâü áûëà ïðåâðàùåíà â êóðÿòíèê. Èçâåñòíûìè ñâèäåòåëÿìè ýòîãî áûëè Äæîâàííè Ðó÷åëëàè (Giovanni Rucellai)43 â 1450 ãîäó è Áàðòîëîìåî Ïëàòèíà (Bartolomeo Platina)44. Âîññòàíîâëåííàÿ îêîëî 1510 ãîäà, îíà îêîí÷àòåëüíî ðàçðóøèëàñü è òîëüêî â
Îáçîð äîêóìåíòàëüíûõ ñâèäåòåëüñòâ: ðå÷ü èä¸ò î ðàçëè÷íûõ òðàíñêðèïöèÿõ ýïèãðàôà, ÷àñòî ñîïðîâîæäàåìûõ ïðèìå÷àíèÿìè, âûïîëíåííûõ Ïëàòèíîé, Ïüåòðî Ñàáèíî, Ïàíâèíèî è Óãîíèî, î âîñïðîèçâåäåíèè â öåëîì âñåãî ñ.67 äåêîðà àïñèäû ñ ñîîòâåòñòâóþùåé íàäïèñüþ â å¸ îñíîâàíèè (ðèñóíêè èç ñîáðàíèÿ Äàëü Ïîööî (Dal Pozzo) â Âèíäçîðå45). ×àêêîíèî (Ciacconio) è ×àìïèíè (Ciampini) ìû îáÿçàíû åù¸ áîëåå ïîëíûìè óêàçàíèÿìè, êàñàþùèìèñÿ êàê äåêîðà àïñèäû ñ ñîîòâåòñòâóþùåé íàäïèñüþ, òàê è óòî÷í¸ííîãî òåêñòà ñ êîììåíòàðèåì, ïðåäñòàâëÿþùèì íîâóþ òðàíñêðèïöèþ ýïèãðàôà, êîòîðàÿ äà¸ò âàðèàíòû òåêñòà, î÷åíü äàë¸êèå îò òåõ, ÷òî áûëè ïåðåäàíû …
Ñàìûå ðàííèå ñâåäåíèÿ îá óêðàøàâøåé àïñèäó ìîçàèêå áûëè ïðèâåäåíû Áàðòîëîìåî Ïëàòèíîé – êîòîðûé áûë ïîñëåäíèì, êòî âèäåë âñþ íàäïèñü öåëèêîì – â de vita Christi ac omnium Pontificum, íî óæå âî âðåìåíà ýòîãî ó÷¸íîãî ãóìàíèñòà (1421–1481) áóêâû ðàçðóøàëèñü, òàê êàê áîëüøàÿ ÷àñòü ñìàëüòû áûëà óòðà÷åíà. Ïåðâàÿ ñòðîêà ýïèãðàôà, ïðî÷èòàííàÿ Ïëàòèíîé, íà ñàìîì äåëå çâó÷àëà èíà÷å:
haec tibi mens valide decrevit praedia Christe cui testator opes detulit ille suas Simpliciusq(ue) Papa sacris caelestibus aptans effecit vere muneris esse tui ........ |
÷òåíèå, ïîâòîðåííîå ñ íåêîòîðûìè âàðèàöèÿìè â êîïèÿõ, êîòîðûå ïîçæå Ïüåòðî Ñàáèíî è Óãîíèî ñäåëàëè ñ ðóêîïèñè Ïëàòèíû; â õðàíÿùåìñÿ â Âåíåöèè êîäåêñå46 Ñàáèíî ïðåäñòàâëÿåò, ñðåäè ïðî÷åãî, îòêëîíåíèÿ valilae–valide, à òàêæå devovit–decrevit. Ñàáèíî áûë âèíîâíèêîì ìíîãèõ äðóãèõ íåñîîáðàçíîñòåé è ïðåæäå âñåãî òîé, ÷òî íå ðàñïîçíàë ïîä ýòèì ýïèãðàôîì èñêàæ¸ííóþ ïîñâÿòèòåëüíóþ íàäïèñü ÿçû÷åñêîé áàçèëèêè, êîòîðàÿ äîíåñëà äî íàñ èìÿ Þíèÿ Áàññà, íûíå èçâåñòíóþ öåëèêîì, ïîñêîëüêó îíà áûëà ñêîïèðîâàíà â ñèåíñêîì êîäåêñå XIV âåêà47. Äå Âèíãå (De Winghe) áûë òåì, êòî îêîëî 1590 ãîäà âí¸ñ ñóùåñòâåííóþ ïîïðàâêó, çàìåíèâ áóêâîé -l- áóêâó -d-, ïåðåäàííóþ ãóìàíèñòîì, êîòîðûé, ÿ ïîâòîðÿþ, âî âñÿêîì ñëó÷àå ëè÷íî ÷èòàë ýïèãðàô; â ëþáîì ñëó÷àå ñòðàííî, ÷òî âñåãî äâóìÿ ãîäàìè ïîçæå äðóãîé ñâèäåòåëü, ×àêêîíèî, âåðí¸òñÿ ê ÷òåíèþ ‘valida’, îòíîñèâøåìóñÿ ê mens48. Êîíúåêòóðà Äå Âèíãå ñ.68 áûëà áåç ñîìíåíèé ïðèíÿòà Êàðëîì Áîêîì è âíîâü ïîäõâà÷åíà Äæ. Á. Äå Ðîññè, èìåâøèì íàìåðåíèå ïîñðåäñòâîì petitio principii «ñêîíñòðóèðîâàòü» îáðàç îáðàù¸ííîãî â õðèñòèàíñòâî âëèÿòåëüíîãî ãîòà.
Çäåñü ÿ ïðèâîæó ñóòü ìíåíèÿ Äå Ðîññè, êîòîðîå – óâû! – íåêðèòè÷åñêè êîïèðîâàëîñü ïîñëåäóþùèìè ó÷¸íûìè. Ïðèíÿâ èñïðàâëåíèå valide íà Valilae – ÷òî ëþáîïûòíî, â äàííîì ïóíêòå Äå Âèíãå íå çàìåíÿåò êîíå÷íîå -e äèôòîíãîì, êîòîðûé òàêæå èñïîëüçîâàëñÿ â ôîðìå óñëîâíîãî ñîêðàùåíèÿ â ìîçàè÷íûõ ýïèãðàôàõ, – àðõåîëîã XIX âåêà äîáàâëÿåò, ÷òî ðå÷ü èä¸ò î äåìèíóòèâå îò Wallia («êîðîëå ãîòîâ, çàñâèäåòåëüñòâîâàííîì Ïðîêîïèåì»), òîãäà êàê mens ñëåäóåò ïîíèìàòü â ñìûñëå «çàâåùàòåëüíîé âîëè»!?! Íî â instrumentum èç àðõèâà Ñâ. Ïðàêñåäû òà æå ñàìàÿ öåðêîâü ñâ. Àíäðåÿ â Êàòàáàðáàðå áûëà íàçâàíà massa Iuliana. Òàê èëè èíà÷å, Äå Ðîññè âûäâèãàåò ãèïîòåçó, ÷òî òåðìèíîì massa îáîçíà÷àëàñü ñîâîêóïíîñòü fundi, praedia «ïðåæäå ïðèíàäëåæàâøèõ Âàëèëå íà Ýñêâèëèíå»!?! (ñîâåðøåííî ôàíòàñòè÷åñêîå ñîîáùåíèå). Ñàìî ñîáîé ðàçóìååòñÿ, ÷òî íå ñóùåñòâóåò êàêèõ-ëèáî äîêóìåíòàëüíûõ ñëåäîâ ýòèõ ïðåäïîëàãàåìûõ fundi, êàê è èìåíè Valila / Wallia! Áîê, çà êîòîðûì ñëåäóåò Äå Ðîññè, – îáà, ÿ ïîâòîðÿþ, íåêðèòè÷åñêè âîñïðèíÿòû âñåìè ïîñëåäóþùèìè ó÷¸íûìè – îïèðàåòñÿ â ýòîì ïóíêòå íà ñâèäåòåëüñòâî charta Cornutiana, ñîçäàâàÿ áåëëåòðèçîâàííóþ áèîãðàôèþ âûñîêîîáðàçîâàííîãî àðèàíèíà, îáðàù¸ííîãî â õðèñòèàíñòâî âäîõíîâåíèåì ïàïû-òèáóðòèíöà Ñèìïëèöèÿ, è ïîääåðæèâàåò ãèïîòåçó îá îáðàùåíèè, ñîïîñòàâëÿÿ åãî ñ îáðàùåíèåì íåêîåãî Herila comes, óìåðøåãî â 452 ãîäó â Ðèìå in pace fidei catholicae[32] – êîòîðîãî, òàêèì îáðàçîì, îáúåäèíÿåò ñ íàøèì Âàëèëîé íå òîëüêî ïåðåõîä â êàòîëè÷åñêóþ âåðó, íî è ñóôôèêñ -ila â èìåíè (!?!). Áîëåå òîãî, äèêîâèííûé ýïèòåò catabarbara Patricia, äàííûé â IX âåêå ïðèñòðîåííîìó ê öåðêâè ìîíàñòûðþ, Äå Ðîññè îáúÿñíÿë ñëåäóþùèì îáðàçîì: «Âûñîêîå äîëæíîñòíîå ïîëîæåíèå magister utriusque militiae îáû÷íî ñî÷åòàëîñü ñ äîñòîèíñòâîì ïàòðèöèÿ; îòñþäà âîçíèêàåò íåâîëüíîå ïîäîçðåíèå, ÷òî îáîçíà÷åíèå catabarbara patricia, äàííîå â IX âåêå ñâÿùåííîìó çäàíèþ, îòíîñèâøåìóñÿ ê ïàòðèìîíèþ ýòîãî âàðâàðñêîãî magister militum, áûëî èñïîð÷åííûì ïðîñòîíàðîäíûì cata barbarum patricium èëè cata barbara patricii.  äðóãîì ìåñòå ÿ óæå îòìå÷àë èñïîëüçîâàíèå ãðå÷åñêîãî cata â ëàòèíñêèõ òîïîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèÿõ VI, VII, VIII ââ.49 Òàê êàê cata Pauli áûëà ñ.69 ñ.70 íàçâàíà öåðêîâü ñâ. Ñèëüâåñòðà in capite, ïîñêîëüêó áûëà ïîñòðîåíà â domo Pauli, òî åñòü ïàïû Ïàâëà I, Óãîíèî â ñâîèõ ðóêîïèñíûõ çàìåòêàõ ïðåäïîëîæèë (íî ÿ äîáàâëþ: «íàôàíòàçèðîâàë»), ÷òî Áàðáàðà, çíàòíàÿ íåàïîëèòàíñêàÿ ìàòðîíà50, ìåæäó 492 è 496 ãã. äîáèâøàÿñÿ ïåðåíåñåíèÿ â Íåàïîëü òåëà ñâ. Ñåâåðèíà, ìîãëà èìåòü êàêîå-òî îòíîøåíèå ê ýñêâèëèíñêîé áàçèëèêå è äàòü åé ñâî¸ èìÿ. Îäíàêî íè â charta Cornutiana, íè â ñòèõîòâîðíîé íàäïèñè íåò íèêàêèõ óêàçàíèé íà òî, ÷òî ýòà èëè êàêàÿ-ëèáî äðóãàÿ ìàòðîíà ðàçäåëÿëà ñ Âàëèëîé êàêèå-ëèáî ïðàâà íà èìóùåñòâî, ÷àñòü êîòîðîãî îí ùåäðî ïåðåäàë öåðêâè» (p. 25) (sic!).
Àïîñòîëüñêàÿ áèáëèîòåêà Âàòèêàíà. Vat. Lat. 5407, f. 73. Ðèñóíîê ×àêêîíèî |
Ïîñëå èññëåäîâàíèé Äå Ðîññè – êîòîðûé îñíîâûâàë ñâîè àðãóìåíòû èñêëþ÷èòåëüíî íà òðàíñêðèïöèè Äå Âèíãå – öåðêîâü ñâ. Àíäðåÿ íåèçìåííî ðàññìàòðèâàëàñü êàê íåñîìíåííîå ïîæåðòâîâàíèå «êàòîëè÷íåéøåãî ãîòà» ïàïå-òèáóðòèíöó Ñèìïëèöèþ. È ýòî áåç ïîäòâåðæäåíèÿ êàêèìè-ëèáî äîêóìåíòàìè ïî äàííîìó âîïðîñó. È íàðÿäó ñ òåì ñîîáðàæåíèåì, ÷òî â ýòîì ðàéîíå Ðèìà ïðî÷íî óêîðåíèëîñü àðèàíñòâî ãîòîâ, åñëè ìû âñïîìíèì î öåðêâè iuxta domum Merulanam, ñâ. Àãàòû íà Ýñêâèëèíå, è áëèçëåæàùåé Ñàíòà-Àãàòà-äåè-Ãîòè â Ñóáóððå, ×åêêåëëè îòìå÷àåò, ÷òî «íàçâàíèå, äàííîå ïðè ó÷ðåæäåíèè ìîíàñòûðÿ, â ðàâíîé ñòåïåíè âäîõíîâëÿëîñü áû «âàðâàðñêèì» èìåíåì Valila, à íå – êàê êàæåòñÿ áîëåå âåðîÿòíûì – èìåíåì ìàòðîíû Barbara patricia, ïîêðîâèòåëüñòâîâàâøåé åãî îñíîâàíèþ, àíàëîãè÷íî òîìó, êàê ýòî ïðîèçîøëî ñ îäíèì èç âàòèêàíñêèõ ìîíàñòûðåé, íàçâàííûì â ÷åñòü îñíîâàòåëüíèöû cata Galla patricia»51. Ìû óæå ðàññìîòðåëè ñòðàííîå îòñóòñòâèå óïîìèíàíèÿ Âàëèëû â Liber Pontificalis â ñâÿçè ñ îñíîâàíèåì öåðêâè ñâ. Àíäðåÿ, ïðèïèñûâàåìûì èñêëþ÷èòåëüíî òðóäàì ïàïû Ñèìïëèöèÿ. Äåÿòåëè ðàíãà Âàëèëû âåëè ñåáÿ ñîâåðøåííî èíà÷å, åñëè ìû âñïîìíèì î Ôåëèêñå è Ïàäóñèè â Ëàòåðàíå èëè î Ðèöèìåðå â Ñàíòà-Àãàòà-äåè-Ãîòè. Íàêîíåö, ïîñêîëüêó çäåñü ïðèñóòñòâóåò ÿâíûé íàì¸ê íà äîâîëüíî çíà÷èòåëüíîå íàñëåäñòâî, íå ïîíÿòíà ïðè÷èíà, ïî êîòîðîé, õîòÿ áû ïî àíàëîãèè ñ äðóãèìè ïîäîáíûìè ñëó÷àÿìè, íå áûë ó÷ðåæä¸í titulus ïî ïîäîáèþ titulus Vestinae (Ñàí-Âèòàëå), à èìåííî titulus Valilae.
ñ.71 Ïîìèìî ñîìíåíèé â äåéñòâèòåëüíîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ comes Valila, ñîçäàíèå è íàäåëåíèå èìóùåñòâîì Êîðíóòñêîé öåðêâè äîëæíû áûòü îòíåñåíû ê ïåðèîäó ïðèìåðíî çà äâàäöàòü ëåò äî äåêðåòà Ãåëàñèÿ, èçäàííîãî â 494 ãîäó, êîòîðûé, êàê ìû ìîæåì ïðåäïîëàãàòü, èìåë ïðèìåíåíèå íà ïðàêòèêå, ïî êðàéíåé ìåðå, â òå÷åíèå ïîñëåäóþùåãî äåñÿòèëåòèÿ, íî óæ íèêàê íå ðàíüøå.
Îòðàæ¸ííûå â ãðàìîòå ìåëêèå äåòàëè ïîæåðòâîâàíèÿ êàê îòíîñèòåëüíî fundi, èç êîòîðûõ ñîñòîèò massa, òàê è îñîáåííî â îòíîøåíèè óòâàðè, òùàòåëüíîå îïèñàíèå êîòîðîé ñõîäíî òîëüêî ñ îïèñàíèåì, ïðèâåä¸ííûì äëÿ Ëàòåðàíñêîé áàçèëèêè, è ãäå îáðàùàþò íà ñåáÿ âíèìàíèå ìíîãî÷èñëåííûå ãðå÷åñêèå íàçâàíèÿ, ïîçâîëÿåò îñóùåñòâèòü ïåðâîå ñìåùåíèå, ïî ìåíüøåé ìåðå íà ïÿòüäåñÿò ëåò, êîãäà áûëà â ñàìîì ðàçãàðå ãîòñêî-âèçàíòèéñêàÿ âîéíà è Òèâîëè ïðèíÿë íà ñåáÿ ðîëü ñàìîé íàñòîÿùåé ãðå÷åñêîé êðåïîñòè52. Òåì ñàìûì ïðèîáðåëà áû áîëüøèé ñìûñë ãèïîòåçà î ñâÿçè óïîìÿíóòîãî â ãðàìîòå fundum Camarti ñ âèçàíòèéñêîé camarda, ïîíèìàåìîé êàê «âîåííûé øàò¸ð» (õîòÿ ýòèìîëîãèÿ ñîìíèòåëüíà)53 … è â ëþáîì ñëó÷àå ê òîìó âðåìåíè òèáóðòèíñêèé ïàïà Ñèìïëèöèé óæå äàâíî ñêîí÷àëñÿ …
Åñëè â ýòîì äîêóìåíòå óïîìèíàåòñÿ ñîáûòèå, äåéñòâèòåëüíî ïðîèçîøåäøåå â 471 ãîäó, ó íàñ áóäåò óíèêàëüíîå ïåðâîå ïîäòâåðæäåíèå íåñêîëüêèõ ïðåäâàðèòåëüíûõ ïîäîçðåíèé: èñòîðè÷åñêèå ýïèçîäû, íîòàðèè, êîòîðûå ñîâåðøàþò àêòû ïî÷òè â áåçóêîðèçíåííîì ñîîòâåòñòâèè ñ áóäóùèìè ôîðìóëÿðàìè, êîòîðûå ìû óâèäèì ñ.72 òîëüêî â ïîñëåäóþùèå ñòîëåòèÿ, – âñ¸ ýòî âñòàâëåíî â òåêñò, ñ òî÷êè çðåíèÿ ÿñíîñòè òîëêîâàíèÿ îñòàâëÿþùèé æåëàòü ëó÷øåãî54 … ñòîëü æå ïîäîçðèòåëüíî, ÷òî ïîñëåäóþùèå ïðîøåíèÿ åïèñêîïîâ è òà æå liber diurnus[36] íå äàþò íèêàêèõ ñâåäåíèé î ñòîëü çíà÷èòåëüíîì ïîæåðòâîâàíèè, ñîâåðø¸ííîì òàêèì ïåðñîíàæåì ñ öåëüþ ïðîñëàâèòü ñîáñòâåííîå îáðàùåíèå!
Ïðèâåä¸ííûå àðãóìåíòû ïîçâîëÿþò ñäâèíóòü ñîñòàâëåíèå ïðåäïîëàãàåìîãî äîêóìåíòà êàê ìèíèìóì íà ïÿòüäåñÿò ëåò. Èç ñëåäóþùåãî íèæå specimen[37] ëèíãâèñòè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ ìû óâèäèì, ÷òî ãðàìîòà íå ìîæåò áûòü îòíåñåíà ê ïåðèîäó, ïî êðàéíåé ìåðå, áîëåå ðàííåìó, ÷åì VII–VIII ââ.
Ëàòûíü äîêóìåíòà55
Äîêóìåíòàëüíûå èñòî÷íèêè íå ïîçâîëÿþò ñ òî÷íîñòüþ óñòàíîâèòü ïåðèîä ñîñòàâëåíèÿ ãðàìîòû, ïîýòîìó äëÿ òîãî, ÷òîáû ïîïûòàòüñÿ ïîëó÷èòü êàêóþ-òî õðîíîëîãè÷åñêóþ ïðèâÿçêó, áóäåò ïîëåçíî ïðîâåñòè èññëåäîâàíèå å¸ ÿçûêà è ñòèëÿ.
Àêò äàðåíèÿ îôîðìëåí êàê òèïè÷íûé ÷àñòíûé äîêóìåíò, ñòðóêòóðèðîâàííûé â ñîîòâåòñòâèè ñ õàðàêòåðíîé äëÿ íåãî ôîðìóëîé. Ëèø¸ííûé â íàøåì ñëó÷àå íà÷àëüíîé ÷àñòè, òàê íàçûâàåìîãî protocollum, îí ñîñòîèò èç àðåíãè[38] è îáñòîÿòåëüíîé dispositio[39]. Ïðîñòàÿ subscriptio[40] Âàëèëû, êîòîðàÿ äîëæíà ñëåäîâàòü â ýòîì ìåñòå, çàìåíåíà óêàçàíèåì íà èñïîëüçîâàííóþ äëÿ ñîñòàâëåíèÿ ïðîöåäóðó:
hanc autem scripturam donationis Feliciano notario meo scribendum dictavi eique relectae a me sine dolo malo manu propria subscripsi et gestis allegari propria voluntate mandavi, et stipulantibus que venerabili viro presbitero diaconibus universisque clericis memoratae ecclesiae de omnibus supradictis spopondi, sub die XV Kal. Majarum[41] (III 22–26).
 ïîñëåäíèõ ñòðîêàõ ôîðìóëîé consensi et subscripsi ïîâòîðÿþòñÿ óñëîâèÿ äàðåíèÿ è ïîäòâåðæäàåòñÿ ïðèâèëåãèÿ óçóôðóêòà.
Ðå÷ü, òàêèì îáðàçîì, èä¸ò î äàðåíèè, â ñâÿçè ñ ÷åì íåîáõîäèìî íàïîìíèòü íåêîòîðûå ïðàâèëà. Çåíîí â èçäàííîé íà Âîñòîêå êîíñòèòóöèè, êîòîðóþ Êîäåêñ Þñòèíèàíà (I, 12, 15[42]) ïîìåùàåò ñ.73 ìåæäó 470 è 477 ãã., íàïîìèíàåò îá îáÿçàííîñòè òåõ, êòî ñîâåðøàåò ýòè äàðåíèÿ, ñîñòàâëÿòü äîêóìåíòû î íèõ â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîííûìè ôîðìóëàìè. Ïðåæäå âñåãî íåîáõîäèìî, ÷òîáû îíè áûëè ñäàíû íà õðàíåíèå â êàíöåëÿðèþ (insinuatio); åïèñêîïû óïîëíîìî÷åíû ïðèâîäèòü èõ â èñïîëíåíèå. Èìïåðàòîð îñîáî îòìå÷àåò äàðåíèÿ äâèæèìîãî è íåäâèæèìîãî èìóùåñòâà, ïðåäíàçíà÷åííûå äëÿ ñòðîèòåëüñòâà ÷àñîâåí «â ÷åñòü ìó÷åíèêîâ, àïîñòîëîâ, ïðîðîêîâ èëè ñâÿòûõ àíãåëîâ», à òàêæå òå, ÷üåé öåëüþ áûëî ñòðîèòåëüñòâî ãîñòèíèö äëÿ ïóòåøåñòâåííèêîâ è ïðèþòîâ äëÿ áîëüíûõ è áåäíûõ. Äàðåíèÿ ÷àñòî ñîïðîâîæäàëèñü ñèìâîëè÷åñêèì îáìåíîì è Çåíîí óêàçûâàåò íà îáÿçàòåëüíîñòü åãî ñîáëþäåíèÿ; òàêæå âåðîÿòíî, ÷òî ïî îáû÷àþ Ïîçäíåé èìïåðèè äàðåíèÿ ÷àñòî ñîïðîâîæäàëèñü ñîõðàíåíèåì óçóôðóêòà.
Îñîáóþ ðàçíîâèäíîñòü äàðåíèÿ ïðåäñòàâëÿåò ïðèäàííûé åìó èíâåíòàðü (â òåêñòàõ òîãî âðåìåíè ãîâîðèòñÿ î dos[43]), êîòîðûé äîëæåí áûë ïðåäîñòàâèòü òîò, êòî ðåøèë âîçâåñòè íîâóþ öåðêîâü èëè ÷àñîâíþ. Äåéñòâèòåëüíî, îñíîâàòåëþ áûëî íåîáõîäèìî îáåñïå÷èòü ñóáñèäèðîâàíèå îòïðàâëåíèÿ êóëüòà è ïîòðåáíîñòåé êóðàòîðà. Òàêîå ïðèäàííîå èìóùåñòâî ÷àùå âñåãî ñîñòîÿëî èç çåìåëü, äîõîä îò êîòîðûõ ø¸ë íà íóæäû öåðêâè. Ýòà ïðàêòèêà, êîòîðîé, ïî-âèäèìîìó, îáû÷íî ñëåäîâàëè, áûëà ââåäåíà â Èòàëèè ïàïîé Ãåëàñèåì (êîòîðûé áûë ïîíòèôèêîì ñ 492 ïî 496 ãã.), è åãî çàêîíîäàòåëüñòâî áóäåò äåéñòâîâàòü ïî êðàéíåé ìåðå äî íà÷àëà VIII âåêà.
Èìåííî Ãåëàñèé, êîòîðîìó äîâîäèëîñü íàáëþäàòü òå þðèäè÷åñêèå è àäìèíèñòðàòèâíûå çàòðóäíåíèÿ, ñ êîòîðûìè ñòàëêèâàëèñü ÷àñòíûå öåðêâè è âîîáùå ðåëèãèîçíûå çäàíèÿ, è óñòàíîâèë ñòðîãèé êîíòðîëü íàä èõ îñíîâàíèåì â ñâîèõ äåêðåòàëèÿõ îò 11 ìàðòà 494 ãîäà (íàïîìíèì çäåñü, ÷òî òèáóðòèíåö Ñèìïëèöèé áûë ïîíòèôèêîì ñ 468 ïî 483 ãã.). Ðàçðåøåíèå ïî çàïðîñó (petitio) äîëæíî áûëî äàâàòüñÿ ïîñëå îäîáðåíèÿ ïðîåêòà, è åïèñêîïó áûëî ïðåäîñòàâëåíî ïðàâî îñâÿùàòü öåðêîâü ïîñðåäñòâîì praescriptio. Òàêæå â petitio ïî ïðîñüáå åïèñêîïà îñíîâàòåëü îòêàçûâàëñÿ îò êàêèõ-ëèáî îñîáûõ ïðèòÿçàíèé íà íîâóþ öåðêîâü â öåëÿõ îáåñïå÷åíèÿ êóëüòà è íóæä åãî ïðàêòèêóþùèõ. Êàê îòìå÷àåò Ãîäìå (Gaudemet), òðóäíî òî÷íî îïðåäåëèòü òåððèòîðèè, íà êîòîðûõ ïðèìåíÿëàñü ýòà ïðîöåäóðà, è óæ òî÷íî ðå÷ü íå ìîãëà èäòè îáî âñåé ñîâîêóïíîñòè õðèñòèàíñêèõ îáëàñòåé. Îòíîøåíèÿ ñ Ðèìîì áûëè íà ñàìîì äåëå ñëèøêîì ñëîæíûìè, ÷òîáû ïîñòàâèòü ñîçäàíèå êàæäîé ÷àñîâíè â çàâèñèìîñòü îò ïàïñêîãî ðàçðåøåíèÿ; ñ äðóãîé ñòîðîíû, íåñîìíåííî, ÷òî ýòîò ðåæèì áûë ïðèìåíèì ê ïîëóîñòðîâíîé Èòàëèè è ê Ñèöèëèè56.
ñ.74 Ñëåäóåò îáðàòèòü âíèìàíèå íà îäíó äåòàëü, îòðàæ¸ííóþ â charta Cornutiana, ãäå äàðèòåëü óòî÷íÿåò, ÷òî ñîõðàíÿåòñÿ óçóôðóêò íà çåìëè (â ýñõàòîêîëëå[44]: salvo scilicet mihi usufructu suprascriptorum agrorum, quod supra eadem mihi scriptura servavi[45]). Èçâåñòíî, ÷òî îñóùåñòâëÿåìûé â ýòîì îòíîøåíèè êîíòðîëü áûë ïðåæäå âñåãî ôèñêàëüíûì è ïàïà Ãåëàñèé õîòåë êîäèôèöèðîâàòü ÷¸òêèé ïîðÿäîê â îòíîøåíèè âîçìîæíûõ áóäóùèõ ïðèòÿçàíèé (ep. XIV; Thiel 364). Âî èçáåæàíèå çàòðóäíåíèé áûëî îáíàðîäîâàíî êàòåãîðè÷åñêîå ïðåäïèñàíèå, â ñîîòâåòñòâèè ñ êîòîðûì îñíîâàòåëü äîëæåí áûë îòêàçàòüñÿ îò êàêèõ-ëèáî îñîáûõ ïðèòÿçàíèé íà íîâóþ öåðêîâü è îò ïîëó÷åíèÿ äîõîäà îò ïðèäàííîãî åé èìóùåñòâà äëÿ ñåáÿ è ñâîèõ ïîòîìêîâ57; îòðàæ¸ííîå â íàøåì äîêóìåíòå ñîõðàíåíèå óçóôðóêòà íå ìîæåò áûòü îáúÿñíåíî è çàêëþ÷àåò â ñåáå ïðèìå÷àòåëüíîå íåñîîòâåòñòâèå, åñëè çàèíòåðåñîâàííîå ëèöî íàìåðåâàëîñü äîáðîñîâåñòíî ñëåäîâàòü îáû÷àÿì, óñòàíîâëåííûì ðèìñêîé öåðêîâíîé êîäèôèêàöèåé.
Êàê è â áîëüøèíñòâå íîòàðèàëüíûõ äîêóìåíòîâ, òåêñò íàøåé ãðàìîòû ñîñòîèò èç ôîðìóë, îïðåäåë¸ííûõ ôðàç, êîòîðûå ïèñåö (scriba) îáû÷íî çíàåò íàèçóñòü è êîòîðûå ñëåäóþò çàðàíåå óñòàíîâëåííîìó ïîðÿäêó. Òàêæå â ýòîì äàðåíèè ìåæäó äàòîé è ôîðìóëÿðîì ïîìåùåíû îáùèå ïðèíöèïû, ñâÿçàííûå ñ ìîòèâàöèåé àêòà. Ïåòðàêêî Ñèêàðäè îòìå÷àåò, ÷òî «òåêñò ýòîãî òèïà äîêóìåíòîâ íå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé – ðàçâå ÷òî â íåçíà÷èòåëüíîé ÷àñòè – òâîð÷åñòâî íîòàðèÿ è îòíþäü íå ÿâëÿåòñÿ åäèíûì ñ ëèíãâèñòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ… Ñêîðåå, ÷åì î ÿçûêå, ñëåäóåò ãîâîðèòü î ìåòàÿçûêå, â êîòîðîì ñîñóùåñòâóþò ýëåìåíòû, ïðîèñõîäÿùèå èç ðàçíûõ èñòî÷íèêîâ è îòíîñÿùèåñÿ ê ðàçíûì õðîíîëîãè÷åñêèì ñòðàòàì … àíàëèç ôîðìóëÿðà ìîæåò äàòü èíòåðåñíóþ èíôîðìàöèþ î ñòàäèè ëàòèíñêîãî ÿçûêà (â ÷àñòíîñòè, òåõíè÷åñêîé è þðèäè÷åñêîé ëàòûíè), ïðåäøåñòâóþùåé ýïîõå áóìàã, î êîòîðîé, èç-çà îòñóòñòâèÿ ïðÿìîé äîêóìåíòàöèè (çà èñêëþ÷åíèåì íåñêîëüêèõ ïàïèðóñîâ VI–VII ââ.) ìû çíàåì î÷åíü ìàëî. Èçó÷åíèå ôîðìóë ñòàâèò âîïðîñ îá èõ ïåðåäà÷å: êàê íîòàðèè èõ çàó÷èâàëè è âîñïðîèçâîäèëè, áóäü òî áëàãîäàðÿ óñòíîé èëè ïèñüìåííîé òðàäèöèè»58.
ß íå ñòàíó îñòàíàâëèâàòüñÿ çäåñü íà ñ.75 äèïëîìàòè÷åñêîé òåðìèíîëîãèè, òî åñòü íà ïîíÿòèÿõ exemplar, authenta59, subscriptio, gestis allegari, pagina60 è ò.ä., îòíîñÿùèõñÿ ê èñêëþ÷èòåëüíîé êîìïåòåíöèè ñïåöèàëèñòà ïî äèïëîìàòèêå; ïóñòü ñïåöèàëèñòû âûñîêîé êâàëèôèêàöèè äîâåäóò äî ñîâåðøåíñòâà îêîí÷àòåëüíîå èçäàíèå ãðàìîòû, ñîïðîâîäèâ åãî áîëåå íàä¸æíûìè ñîîáðàæåíèÿìè, ÷åì ýòî ìîãëà áû ñäåëàòü ìîÿ ïðèõîòëèâàÿ – è, âî âñÿêîì ñëó÷àå, íå âïîëíå ðåëåâàíòíàÿ – divinatio![52]
ß æå, èìåÿ â âèäó ôîðìó â öåëîì, îòìå÷ó, ÷òî ìû èìååì äåëî ñ äîêóìåíòîì îïðåäåë¸ííîé âåëè÷àâîñòè, âåñüìà äàë¸êèì, íàïðèìåð, îò ïî÷òè ñîâðåìåííîé åìó carta Nartia61. Àêò îáíàðóæèâàåò íåóêëîííîå ñòðåìëåíèå ê ïûøíîñòè, ïî÷òè concinnitas[53]. Îá ýòîì ñâèäåòåëüñòâóåò åãî ðàçâèòèå ïî ôîðìóëÿðó – êà÷åñòâåííûé ïðèçíàê íåñîìíåííî ïðîôåññèîíàëüíîãî íîòàðèÿ: illud quoque decorum putamus, ut[54] (ñ ïðîëåïñèñîì[55] â I 3); servata et in perpetuum custodita[56] (III 30); massae iuris nostrae[57] (I 8). Íî â îñîáåííîñòè ñòðåìëåíèå ê ôîðìàëüíîìó óêðàøàòåëüñòâó âûäà¸òñÿ íàëè÷èåì ìíîãî÷èñëåííûõ ïàðàëëåëèçìîâ. Ìîæíî îòìåòèòü èõ êîíöåíòðàöèþ â äîâîëüíî âåëåðå÷èâîì îòðûâêå â íà÷àëå: dei favore et iubamine constitute atque fundate[58] – êîòîðîìó ïðåäøåñòâóåò ïñåâäîêëàññè÷åñêîå qua consideratione permotus[59] (I 9); retinuimus atque retinemus[60] (I 12); pure ac directe[61] (I 13); legem et condicionem[62] (II 5).
×òî êàñàåòñÿ ñîáñòâåííî õðèñòèàíñêèõ âûðàæåíèé, òî ñ.76 ñàì òèï äîêóìåíòà – ïîæåðòâîâàíèå èìóùåñòâà ÷àñòíûì ëèöîì öåðêâè – óñòàíàâëèâàåò î÷åâèäíóþ ñâÿçü ñ êóëüòóðîé ÿðêî âûðàæåííîé ðåëèãèîçíîé íàïðàâëåííîñòè. Âûäåëåííàÿ èç íåãî ëèíãâèñòè÷åñêàÿ ñîñòàâëÿþùàÿ òàêæå óêàçûâàåò íà ïðèçíàêè, êîòîðûå äîëæíû áûòü ñâÿçàíû ñ ïîëèòè÷åñêèì è ýêîíîìè÷åñêèì ñîäåðæàíèåì ïîäîáíûõ ïîæåðòâîâàíèé. Äàðèòåëü, êîòîðûé, êàê ìû âèäåëè, ñîõðàíÿåò óçóôðóêò íà èìóùåñòâî, ñâÿçûâàåò ñâîþ ñåìüþ ñ òàêèì ìîãóùåñòâåííûì èíñòèòóòîì êàê öåðêîâü, ïîëó÷àÿ âçàìåí çàùèòó îò ïðîèçâîëà ôåîäàòàðèåâ è èì ïîäîáíûõ62.
Âñòóïàÿ â áîëåå êîíêðåòíóþ ÿçûêîâóþ îáëàñòü, îãðàíè÷åííóþ ýòèìè ïåðâè÷íûìè ñâåäåíèÿìè î íåïîäëèííîñòè äîêóìåíòà, ÿ ñíà÷àëà ïðåäñòàâëþ ðÿä ñîçäàííûõ äëÿ ýòîãî ñëó÷àÿ ëåêñè÷åñêèõ è ñèíòàãìàòè÷åñêèõ ãàïàêñîâ, ïîâîäû äëÿ ïîÿâëåíèÿ êîòîðûõ áóäåò îïðàâäàííî èññëåäîâàòü, ïîñêîëüêó ðå÷ü èä¸ò â îñíîâíîì î ñèíîíèìàõ ëåìì è ñèíòàãì, çàñâèäåòåëüñòâîâàííûõ â äðóãèõ ìåñòàõ è â äðóãèõ ôîðìóëèðîâêàõ. Ðÿäîì ñ ãàïàêñàìè ñîîáùàåòñÿ î ïåðâûõ ñâèäåòåëüñòâàõ, êîòîðûå óäàëîñü îáíàðóæèòü è êîòîðûå â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ î÷åíü áëèçêè ê êàðîëèíãñêîìó ïåðèîäó. Ëåêñèêà äîêóìåíòà â îòíîñÿùèõñÿ ê óòâàðè ïåðå÷íÿõ ïîäîçðèòåëüíûì îáðàçîì ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êàëüêó èíâåíòàðíûõ îïèñåé çíàìåíèòûõ áàçèëèê, íà÷èíàÿ ñ ëàòåðàíñêîé.
I 4 luminaribus
îò ïîçäíèõ ôîðì luminare, -is (die leuchtei[64], Sleumer) è luminaria (éclairage[65], Niemeyer) «æåëåçíûé ñâåòèëüíèê», «òèï áîëüøîãî ïîäñâå÷íèêà». Ýòî çíà÷åíèå, ïðåäñòàâëåííîå óæå â Âóëüãàòå («ñâåòèëî» â Áûò. 1:16; Èñõ. 23:6[66]; Ïñ. 135:7; Èåç. 32:8), áûëî âîñïðèíÿòî Ãðèãîðèåì Âåëèêèì, òàêæå èñïîëüçîâàâøèì ôîðìóëó sartis tectis et luminaribus[67] (ep. II 9; IV 19; V 48), ãäå ïîÿâëÿåòñÿ sartus tectus, ïðèñóòñòâóþùåå è â íàøåé charta. Åù¸ îäíî ñâèäåòåëüñòâî VI âåêà – â äåÿíèÿõ Êàðïåíòîðàêñêîãî ñîáîðà (concilium Carpentoratense) (6 íîÿáðÿ 527 ã.): hic tantum, quod clericis vel sarchetictis rationabiliter sufficat, reservetur[68], à â ñëåäóþùåì âåêå – â äåÿíèÿõ Ïàðèæñêîãî ñîáîðà (10 îêòÿáðÿ 614 ã.)63: quaecumque pro sarcetecta ecclesiis fuerint adlegata[69].
ñ.77 Îáà ýòèõ òåðìèíà, luminaria – «æåëåçíûé ñâåòèëüíèê», è sartatecta – áóêâàëüíî «ïî÷èíêà êðûøè» (sartatecta íåðåäêî ÿâëÿåòñÿ ñëèòíûì (iunctura): Sleumer ïåðåâîäèò êàê “ausgebessert”[70]), – áóäóò ÷àñòî èñïîëüçîâàòüñÿ â þðèäè÷åñêèõ ôîðìóëèðîâêàõ è öåðêîâíûõ äåêðåòàõ, îñîáåííî â êàðîëèíãñêóþ ýïîõó. Luminaria çàñâèäåòåëüñòâîâàíî â Lex Visigotorum XII 1, 3: fragmentum testamenti Erminethrudis, quo legata plurima ecclesiis et personis scribit (700 ã.[71]) luminaria tantum in ecclesia Bonisiaca ministrare stodeat[72]64; â ïèñüìàõ ïàïû Àäðèàíà I (ep. îò 781 ã.)65, â Pippini capit. Ital. 801–810 ãã.66 è â îáëàñòè Áåíåâåíòî â òî÷íî íå îïðåäåë¸ííîå âðåìÿ, íî îêîëî 1000 ã. (per unumquoque corpusculu in ecclesia luminaria persolbere[73] 67).  äåÿíèÿõ Ïàðèæñêîãî ñîáîðà 614 ãîäà ïðèñóòñòâóåò òåðìèí sartatecta (quaecumque pro sarcetecta ecclesiis fuerint adlegata[74]68), êàê è â Memorie Modenesi 796 ãîäà: id est in sartatectis templi reficiendis in clericis congregandis, in schola habenda, et pueris edocendis[75]69, â êàðîëèíãñêèõ Capitularia 845 ãîäà70, â Capitula Âàëüòåðèÿ Îðëåàíñêîãî 871 ãîäà71, â Decretum Ãóãîíà 938 ãîäà72.
I 9 dei favore et iubamine constitute atque fundate[78]
çäåñü ïðåäñòàâëåíû äâå ïàðàëëåëè, ñîñòîÿùèå èç ïðàêòè÷åñêè ñèíîíèìè÷íûõ ïàð. Ó êëàññè÷åñêèõ àâòîðîâ ïîâòîðåíèå äâóõ ãëàãîëîâ constituo è fundo çàñâèäåòåëüñòâîâàíî íà÷èíàÿ ñ Ïëàâòà73, îíè âíîâü èñïîëüçóþòñÿ â ïîçäíþþ ýïîõó â X Panegiricus74.  êà÷åñòâå ïðèìåðà èñïîëüçîâàíèÿ constituo ïàðàëëåëüíî ñ ñèíîíèìîì ìîæíî ïðèâåñòè Öèöåðîíà: defensionis fundamenta ñ.78 ... posita et constituta[81]75.  áîëåå ïîçäíèé ïåðèîä Áåíåäèêò ïðåäñòàâëÿåò âûðàæåíèå monasterium constituere[82]76.
Îòäåëüíûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ëåììà iubamen, ïðèñóòñòâóþùàÿ çäåñü êàê ãàïàêñ. Îíà îáðàçîâàíà òèïè÷íûì ñóôôèêñîì íà -men ñ èíñòðóìåíòàëüíûì îòãëàãîëüíûì çíà÷åíèåì, îáîçíà÷àþùèì ïðîäóêò èëè ðåçóëüòàò äåéñòâèÿ77. Íè îäèí ñðåäíåâåêîâûé ëåêñèêîí íå ïðèâîäèò áîëåå ïîçäíèõ ñâèäåòåëüñòâ.
Ñèíòàãìà dei favore èìååò çíà÷åíèå, êîíòåêñòóàëüíî áëèçêîå ê òîìó, ÷òî âûðàæàåò íàøà ãðàìîòà, â Sacramentarium Leonianum, ñîñòàâëåííîì â êîíöå VI – íà÷àëå VII ââ.78, â Libellus orationum Gothico-Hispanus VIII âåêà79. Òàêèì îáðàçîì, âûðàæåíèå dei favore, ïî-âèäèìîìó, íå áûëî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî ðàíåå è äàæå ñîîòâåòñòâóþùåå ñåìàíòè÷åñêîå çíà÷åíèå favor âñòðå÷àåòñÿ äîâîëüíî ðåäêî. Ïîêàçàòåëüíî çíà÷åíèå, ïðèîáðåò¸ííîå â ñðåäíèå âåêà; Äþêàíæ äà¸ò ñëåäóþùåå òîëêîâàíèå: ipse consensis[86] Domini pro alienando feudo[87], lautimium[88], è ïðèâîäèò ñâèäåòåëüñòâî Tabularium Augeriacense, fol. 58: edit[89] tertiam partem totius terrae de Curionio, favore et consilio illorum a quibus habebat illud beneficium, scilicet favore Alberto de Koifec[90] [91], â êîòîðîì favor òàêæå ñîñòàâëÿåò íàïîìèíàþùåå ôîðìóëó âûðàæåíèå, ñîåäèíÿÿñü çäåñü ñ consilium.
II 14 è II 18 stantareum
“stantarium pro statarius, candelabrum maius, quod per se stat”[92] (Äþêàíæ), ãàïàêñ â charta Cornutiana. Ïîñëå ýòîãî ñëåäóþùåå ñâèäåòåëüñòâî îáíàðóæèâàåòñÿ â Vita S. Desiderii Episcopi Cadurcensis, c. 9: adstant et statarii cereorum corporibus aptati[93]80 (630–655 ãã.).
Îñîáûé ðàçäåë ïîñâÿù¸í òåêñòèëüíûì èçäåëèÿì; çäåñü ìû íàõîäèì ïî÷òè èñêëþ÷èòåëüíî ãðå÷åñêèå çàèìñòâîâàíèÿ, ïîñêîëüêó ýòà ñåìàíòè÷åñêàÿ ñôåðà èìååò îòíîøåíèå ê ìèðó ðåì¸ñåë è ê îñîáåííîñòÿì òîðãîâëè. Èç íèõ ìîæíî âûäåëèòü ñ.79 ñìåøàííûå ñ ñîáñòâåííûìè ôîðìàìè ïîçäíåé ëàòûíè, ïðåæäå âñåãî â ÷àñòè îáîçíà÷åíèÿ öâåòîâûõ îòòåíêîâ.
II 18 holosericum (òàêæå II 24, 26, 27, 29); (ñð. II 21 molosiricum)
ὀλοσηρικός âïåðâûå çàñâèäåòåëüñòâîâàíî ó ãðåêîâ ëåêñèêîãðàôîì V–VI ââ. Ãåçèõèåì, ÷åé ãëîññàðèé äîø¸ë äî íàñ çíà÷èòåëüíî ðàñøèðåííûì – èç ðàñ÷¸òà îäíà ãëîññà èç òð¸õ – ìàòåðèàëàìè, ïðîèñõîäÿùèìè èç ïàðåìèîãðàôè÷åñêèõ ñáîðíèêîâ, áèáëåéñêèõ ëåêñèêîíîâ è òàê íàçûâàåìîãî Ãëîññàðèÿ Êèðèëëà81.
Íà çàïàäå – îò àðõàè÷åñêîãî *helus = æåëòîâàòûé – ïåðâîå ñâèäåòåëüñòâî holosericus (pallae holosericae) íàõîäèòñÿ â Regula ad monachos åïèñêîïà VI âåêà Àâðåëèàíà Àðåëàòñêîãî82 è çàèìñòâîâàíî îäíèì ëèøü åãî çåìëÿêîì Öåçàðèåì, óìåðøèì â 543 ãîäó, êîòîðûé èñïîëüçóåò òîò æå îáðàç â Regula ad virgins83. Òðåòüå óïîìèíàíèå ïðèøëîñü îæèäàòü ïî÷òè ñòîëåòèå, äî Âòîðîãî Ñåâèëüñêîãî ñîáîðà 619 ãîäà84, – ïðèçíàê òîãî, ÷òî ýòî ïðèëàãàòåëüíîå áûëî êðàéíå ìàëî ðàñïðîñòðàí¸ííûì. Èç êàêîãî äàðñòâåííîãî òåêñòà èëè èç êàêîãî êàíöåëÿðñêîãî ôîðìóëÿðà ìîãëà åãî ïîçàèìñòâîâàòü â ïðåäïîëàãàåìîì 471 ãîäó charta Cornutiana?
 äàííîé ñâÿçè îäíî çàìå÷àíèå. Òåêñò II 17 äà¸ò: vela tramosirica prasinopurpura; II 20: vela olosirica coccoprasina duo; II 26: vela olosirica blattea II; II 27: vela apoplacia coccuprasina cancillata rosulata II è ò.ä.  ïàïèðóñå, ïîÿâèâøåìñÿ ïîçæå íàøåé ãðàìîòû ïðèìåðíî íà ñòîëåòèå (564 ã.), ÿ íàõîæó ñëåäóþùåå âûðàæåíèå êàñàòåëüíî «áîãàòî óêðàøåííîé ðóáàøêè»: camisia tramosirica in cocco et prasino valente solidos tres[96]85. Êðîìå òîãî, ðå÷ü èä¸ò î ôîðìóëüíûõ ïðèëàãàòåëüíûõ, êîòîðûå áóäóò èñïîëüçîâàòüñÿ ëèøü ñ XII âåêà è ïîçæå86, è ïðè ýòîì òîëüêî â îáëàñòè Ýìèëèè. Äàííûå îáñòîÿòåëüñòâà ñåðü¸çíî âðåäÿò äàòèðîâêå ñ.80 äîêóìåíòà è åãî ñîñòàâèòåëþ, íå èñêëþ÷àÿ, âïðî÷åì, âîçìîæíîñòè òîãî, ÷òî òåêñò äàæå íå ÿâëÿåòñÿ åäèíûì.
II 20 mafortem (ãðå÷. μαφόρτης[97])
òåðìèí ñåìèòñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ ñ äâîéíûì çíà÷åíèåì:
a) ïîêðîâ (ñð. ãðå÷. ὠμοφόριον), êîðîòêàÿ íàêèäêà, ïðèêðûâàâøàÿ øåþ è ïëå÷è (mavortis ó Ñåðâèÿ);
b) êîðîòêèé ïëàù, ïîêðûâàëî, ïîêàÿííîå ïîêðûâàëî (ñð. ãðå÷. ὠμοφόριον – îìîôîð, ðîä íàêèäêè íà ïëå÷è, åïèñêîïñêîå îáëà÷åíèå).
Íå âïîëíå ÿñíî çíà÷åíèå, ïðèìåí¸ííîå â íàøåé ãðàìîòå.  ñàìîì äåëå, èìåþòñÿ ñëåäóþùèå ïåðâûå ñâèäåòåëüñòâà:
1) maforium: ìîíàøåñêîå îäåÿíèå ñ êàïþøîíîì (< ïîêðîâ) ó Èîàííà, ìîíàõà èç Àìàëüôè, X âåêà: straverunt maforia suα[98]87;
2) maforte: ïîêðûâàëî; mafortem olosyricum ... muneris causa concesserit[99] (indic. Pictav. anno 590)88.
3) «ïîêðûâàëî, ïðèêðûâàþùåå ñîñóä ñ åëååì»: accepit [ò.å. accipit] ... ampullas cum balsamo involuta[s] cum mafortio sirico[100] (Ordo Rom. XXX B, c. 17)89 êîíöà VIII âåêà;
4) «àëòàðíàÿ ñêàòåðòü»: maphortem sericum ... obtulit, deprecans quotiescumque missa ad eius altare celebraretur, ipsi mensae sacratae ob memoriam sui superponeretur[101] (Mirac. Gibriani, â Ðåéìñå â 1145 ã.)90;
5) mafortem «çàâåñà íà ìîãèëå ñâÿòîãî» ó Âåíàíöèÿ Ôîðòóíàòà, äî 573 ã.91;
6) ïðèñóòñòâóåò â îïèñè îäåæäû – âåðîÿòíî, êàê «äîáàâî÷íîå ïîêðûâàëî» – â De laudibus virginum Àëüäõåëüìà â VII âåêå92.
ñ.81
II 21 teleocoporphyro < τελικός (?) + πόρφυρ («îêàéìë¸ííûé ïóðïóðîì»?)
ëèáî < τελειοπόρφυρος
÷òåíèå êîäåêñà íåñîìíåííî ÿâëÿåòñÿ èñêàæåíèåì ïðåäïîëàãàåìîãî teleutoporphyrus. Ñåëëà ïîíèìàåò åãî êàê «ñ ïóðïóðíîé êàéìîé»93.
II 24 auroclavus – ãàïàêñ, áîëüøå íå èñïîëüçóåòñÿ.
III 3 rosulata – ãàïàêñ, ïîâòîðÿåòñÿ òàêæå â ñòðîêå 4 “vela linea rosulate”.
Îò ïîçäíåãî rosula (Drac. Hex. 597; Carm. I 717) çàñâèäåòåëüñòâîâàíî òîëüêî rosulentus (Prud., Peristephanon, III 199).
III 5 comite
 ïåðå÷íå ïðèäàííîãî öåðêâè èìóùåñòâà ïîñëå çàâåñ, óêðàøàâøèõ âõîäíóþ àðêó â ðèçíèöó, óïîìèíàþòñÿ ñâÿùåííûå òåêñòû, ïðåäñòàâëåííûå ñëåäóþùèì îáðàçîì: item codices euangelia . IIII . Apostolorum . psalterium . et comite . ß íå çàäåðæèâàþñü íà ñèíòàêñè÷åñêîé ñæàòîñòè, ñâÿçàííîé ñ ãåíåòèâîì Apostolorum, ïîíèìàåìûì êðèòèêîé êàê ýëëèïñèñ[103] òåðìèíà Acta[104]94.  äåéñòâèòåëüíîñòè, íà÷èíàÿ ñ òåêñòà Ordines Romani XIII A, ñîñòàâëåííîãî ìåæäó 790 è 814/818 ãã., êîòîðûé, êàê èçâåñòíî, âêëþ÷àåò ëèòóðãè÷åñêèå ÷òåíèÿ â òå÷åíèå ãîäà, – ñîõðàíèâøåãîñÿ áëàãîäàðÿ äàëüíîâèäíîé ðåëèãèîçíîé ïîëèòèêå êàðîëèíãñêèõ ïðàâèòåëåé – Apostolus ïðÿìî íàçûâàåòñÿ ëèòóðãè÷åñêàÿ êíèãà, ñîäåðæàùàÿ ïîñëàíèÿ ñâ. Ïàâëà è ïîðÿäîê èõ ÷òåíèÿ âî âðåìÿ ñëóæáû95. Ýòîò ðèòóàë, íå ïðåäíàçíà÷åííûé äëÿ ïðèìåíåíèÿ â äðóãèõ öåëÿõ, ïî-âèäèìîìó, ïîëüçîâàëñÿ îïðåäåë¸ííûì óñïåõîì, åñëè â IX âåêå ðåéìññêèé àðõèåïèñêîï Ãèíêìàð ïðåäïèñûâàë ÷òåíèå statim post apostolum, id est post epistolam[106]96.  ãåíäèàäèñå[107] æå «Äåÿíèÿ àïîñòîëîâ» ïåðâîå ñ.82 ñâèäåòåëüñòâî îáíàðóæèâàåòñÿ òîëüêî â Sacramentarium Gregorianum, òåêñòå X âåêà, â êîòîðîì èíîãäà ïðèâîäÿòñÿ áîëåå äðåâíèå ôîðìóëû97.
 îòíîøåíèè ñëåäóþùåãî óïîìèíàíèÿ “comite” (comes, comis, liber comitis ...) ÿ îòìå÷àþ, ÷òî ïåðâûì, êòî îáðàòèë íà íåãî âíèìàíèå, áûë Ìàáèëüîí, óêàçàâøèé, ÷òî in multis observatu dignis non leviter praeterire licet id quod legitur de libro ‘comite’, qui Hieronymo adscribitur ante annos octingentos; certe auctorem Hieronymi aequalem aut supparem habet, ex hac charta[108] (p. 463), ó êîòîðîãî çàèìñòâîâàë Øïàíãåíáåðã, äàâøèé òîëêîâàíèå “Liber S. Hieronymo adscriptus”[109]. Ýòà îòäåëüíàÿ êíèãà, èñïîëüçîâàâøàÿñÿ â ðèìñêîé ëèòóðãèè, áûëà âñïîìîãàòåëüíûì «ëåêöèîíàðèåì» â òå÷åíèå âñåãî ãîäà; å¸ ñîñòàâëåíèå ïðèïèñûâàåòñÿ Ïñåâäî-Èåðîíèìó â îòðûâêå, äî ñèõ ïîð âûçûâàþùåìó ñïîðû98, ïîñêîëüêó îíà óïîìèíàåòñÿ òîëüêî â çàãîëîâêå îäíîãî ïèñüìà, àäðåñîâàííîãî òåì, êòî ïðèíèìàåò ìîíàøåñêèé îáðàç æèçíè (è ïîýòîìó íå äîëæíà èñïîëüçîâàòüñÿ â îáû÷íîé ëèòóðãè÷åñêîé ïðàêòèêå). Ýòî íàçâàíèå èñ÷åçàåò èç âñåõ äîêóìåíòîâ è âïîñëåäñòâèè âïåðâûå óïîìèíàåòñÿ â IX âåêå Âàëàôðèäîì Ñòðàáîíîì: volumen quod comitis fertur nomine, perdiderat[111]99, è òàêæå â IX âåêå Ñìàðàãäîì Ñåí-Ìèøåëüñêèì, êîòîðûé îïðåäåëÿåò liber comitis êàê íåáîëüøóþ ïàòðèñòè÷åñêóþ àíòîëîãèþ100. Ìåíåå ñêóïîé, ÷åì êîñâåííàÿ òðàäèöèÿ, ÿâëÿåòñÿ òðàäèöèÿ ðóêîïèñíàÿ, êîòîðàÿ äà¸ò íàì íåñêîëüêî äðåâíèõ êîäåêñîâ, íî â ëþáîì ñëó÷àå ãîðàçäî áîëåå ïîçäíèõ, ÷åì ïðåäïîëàãàåìàÿ charta Cornutiana. Ïåðâûé îòíîñèòñÿ ê VII âåêó, íàïèñàí îñòðîâíûì ïîøèáîì[112] è ñ÷èòàåòñÿ äðåâíåéøèì êàïèòóëÿðèåì ðèìñêîé öåðêâè101. Çàòåì ñëåäóþò ïÿòü òåêñòîâ, êîòîðûå, êàê áûëî ìíîé ïîêàçàíî â èññëåäîâàíèè î ïðîèçâîäñòâå êîäåêñîâ â ïåðèîä äî IX âåêà, áûëè ñîçäàíû â Èòàëèè102: ôðàãìåíòû ñ.83 Comes Duplex â óíöèàëå êîíöà VI âåêà, ïðîèñõîäÿùèå èç îïðåäåë¸ííîãî öåíòðà êíèãîïèñàíèÿ íà ñåâåðå103.  çíàìåíèòîì àááàòñòâå Áîááèî áûë, âåðîÿòíî, â ñëåäóþùåì ñòîëåòèè íàïèñàí óíöèàëîì Comes, êîòîðûé ñîïðîâîæäàë Epistulae Pauli[114]104, òîãäà êàê â êîíöå VIII âåêà â öåíòðàëüíîé Èòàëèè áûëà íàïèñàíà óíöèàëîì è ìèíóñêóëîì ëèòóðãè÷åñêàÿ êíèãà, ñîäåðæàùàÿ Evangelia et Comes105. Äâå ïîñëåäíèå ðóêîïèñè îòíîñÿòñÿ ê íå îïðåäåë¸ííîìó òî÷íåå ïåðèîäó ìåæäó êîíöîì VIII è íà÷àëîì IX ââ. Ìû íå âïîëíå óâåðåíû â òîì, ÷òî îáå îíè áûëè íàïèñàíû â Èòàëèè, íî ïàëåîãðàôè÷åñêèå è êîäèêîëîãè÷åñêèå ïðèçíàêè óêàçûâàþò íà áîëüøóþ âåðîÿòíîñòü ýòîãî. Ðå÷ü èä¸ò î Comes, íàïèñàííîì ïî÷åðêîì, îïðåäåëÿåìûì êàê «ïðèìèòèâíûé ìèíóñêóë», êîòîðûé ñîïðîâîæäàåò òåêñò åâàíãåëèé, âûïîëíåííûé óíöèàëîì106. Ïîñëåäíÿÿ ðóêîïèñü, îçàãëàâëåííàÿ Liber Comitis (Comes duplex), íàïèñàíà óíöèàëîì è ìèíóñêóëîì; îòäåëüíûå ïàëåîãðàôè÷åñêèå ýëåìåíòû ïîçâîëÿþò îòíåñòè å¸ ëîêàëèçàöèþ ê ñåâåðíîé Èòàëèè èëè ê øâåéöàðñêîìó ñêðèïòîðèþ107. Äþêàíæ â ãëîññå ê ýòîìó ñëîâó ïðèâîäèò îïðåäåëåíèÿ Ïàïèÿ (Papias), ëîìáàðäñêîãî ãðàììàòèêà XI âåêà: “Comes” vocatur ab Ecclesiasticis congregatio caelestium lectionum[115]108, Ôîêè Ãðàììàòèêà (Phocas Grammaticus): te longique petens Comitem sibi ferre viator / ne dubitet; parvo pondere multa vehis[116]109, è öèòàòó èç Chronicon Farfense Ãðèãîðèÿ Ìîíàõà (Gregorius Monachus) (1110–1125)110. Ïîñëåäíåå èçâåñòèå, î êîòîðîì ñëåäóåò óïîìÿíóòü, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî â èáåðèéñêèõ äîêóìåíòàõ ýòîò òåêñò fere semper Comicus et Commicus pro Comitus appellatur[119]111.
ñ.84 Òàêèì îáðàçîì, ïðÿìàÿ è êîñâåííàÿ òðàäèöèè âî âñåõ îòíîøåíèÿõ ïðîñëåæèâàþòñÿ ïîçæå ïðåäïîëàãàåìîé äàòû charta Cornutiana. Ïîõîæå, ÷òî ýòîò ëèòóðãè÷åñêèé òåêñò ñ îïðåäåë¸ííîãî ìîìåíòà áûë øèðîêî ðàñïðîñòðàí¸í è äîñòàòî÷íî çíà÷èì, ïîýòîìó åù¸ ðàç îêàçûâàåòñÿ äîâîëüíî ñòðàííûì, ÷òî íîâîîáðàù¸ííûé Âàëèëà îäàðèë èì îòäàë¸ííóþ ñåëüñêóþ öåðêîâü, êîòîðàÿ, âåðîÿòíî, íå èñïûòûâàëà íóæäû â öåðåìîíèÿõ îñîáîé âàæíîñòè.
I 2 a divino ministerio subiecti[120]
òèïè÷íî õðèñòèàíñêîå ñî÷åòàíèå (iunctura). Òàêæå çàñâèäåòåëüñòâîâàíû ôîðìû â ñâÿçêå ñ ãëàãîëàìè m. (per)fungi, m. gerere, implere, exequi. Ó Âèêòîðà Âèòåíñêîãî divinum ministerium îòíîñèòñÿ èñêëþ÷èòåëüíî ê ïðåäìåòàì êóëüòà (Hist. pers. Afr. I 39). Ïàïñêèå ïèñüìà èñïîëüçóþò ýòî âûðàæåíèå, ñîîòíîñÿ åãî ñ servitium angelorum[121]112, òîãäà êàê äëÿ «áîæåñòâåííîãî ñëóæåíèÿ» èñïîëüçóåòñÿ ôîðìóëà sacra ministeria113. Êèïðèàí: divino sacerdotio honorati et in clerico ministeria[125] (ep. I 1); ó íåãî divinum ÿâëÿåòñÿ îñîáûì àòðèáóòîì sacerdotium, òîãäà êàê ïðèíàäëåæíîñòü ê ministerium îòíîñèòñÿ ê clericus. Âèäèìî, ëèøü â êàðîëèíãñêóþ ýïîõó ó ýòîé ñèíòàãìû çàñâèäåòåëüñòâîâàíî çíà÷åíèå «ñëóæåíèå Áîãó», «êóëüò», à òàêæå «ñîâåðøåíèå òàèíñòâ»: propter divinum ministerium, missarum scilicet solemnia adinplenda et sanctorum patrocinia portanda[126] (Conc. German. 732 ãîäà); ad divinum ministerium exequendum opem ferimus[127] (Áåðåíãàðèé, diplom., ad 17 iun. 905)114.
I 4 templum divinae religionis[128]
 íà÷àëüíîé ôîðìóëå áûë èñïîëüçîâàí îáùèé òåðìèí ecclesia (I 1); èñïîëüçîâàíèå ýòîé ðàñøèðåííîé ñèíòàãìû ñâèäåòåëüñòâóåò î íàìåðåííîì èçìåíåíèè (variatio) èëè îáëàãîðàæèâàíèè ëåêñèêîíà ïîñðåäñòâîì çàèìñòâîâàíèÿ ÿçû÷åñêîé òåðìèíîëîãèè. Ãðåöèçì ecclesia ïðèìåíÿòñÿ â Cornutiana äëÿ îáîçíà÷åíèÿ êîíêðåòíîé öåðêâè, òîãäà êàê ñ.85 templum ïîìåù¸í â êîíòåêñò òåîðåòè÷åñêîãî îáîñíîâàíèÿ íåîáõîäèìîñòè óêðàøåíèÿ Öåðêâè âîîáùå.
I 6 decorum putamus ut luminaribus templum cottidie divinae religionis ornetur[129]115
çäåñü îäèí èç êâàëèôèöèðóþùèõ ìîìåíòîâ àêòà; ýòîé ôîðìóëîé ââîäèòñÿ ðàçäåë îá îñâåùåíèè öåðêâè, êîòîðûé, êàê ýòî îáû÷íî ïðîèñõîäèò ñ áàçèëèêàìè, ñîäåðæèò ïåðå÷åíü, îòäåëüíûé îò äðóãîé ëèòóðãè÷åñêîé óòâàðè. Ýòè ïåðå÷íè ñëåäóþò ÷¸òêèì ïðàâèëàì: â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîòðåáíîñòÿìè êóëüòà «èìè îïðåäåëÿåòñÿ âûáîð è ÷èñëî ïðåäìåòîâ. Ñ çàïðàâêîé ñâåòèëüíèêîâ ñâÿçàí ñïèñîê ïåðåäàâàåìîé â êà÷åñòâå «ïðèäàíîãî» íåäâèæèìîñòè, êîòîðàÿ äîëæíà áûòü ïîñâÿùåíà áîæåñòâó». Äîõîäû îò èìåíèé, çåìåëü, äîìîâ, ðàçëè÷íûõ ïîñòðîåê áóäóò íàïðàâëåíû ïðåæäå âñåãî íà îñâåùåíèå öåðêâè116.
Òåõíè÷åñêàÿ ÷àñòü àêòà, ñîáñòâåííî donatio, ñîäåðæèò ïåðå÷åíü ïîäàðåííîãî èìóùåñòâà. Ñ ëèíãâèñòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, ãðàìîòà ïîñòîÿííî èñïîëüçóåò ïðîñòîíàðîäíóþ òåðìèíîëîãèþ, ôîíåòè÷åñêàÿ ýâîëþöèÿ êîòîðîé ìîæåò áûòü ïîêàçàíà: caba noba; caba; picinus. Ïðåäìåòû îáèõîäà ïîñëåäîâàòåëüíî îáîçíà÷àþòñÿ ïîñðåäñòâîì ëåêñèêè, â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè çàèìñòâîâàííîé èç ãðå÷åñêîé ÿçûêîâîé îáëàñòè.
Êàñàòåëüíî òåðìèíîëîãèè, ñâÿçàííîé ñ çåìëåâëàäåíèåì:
ñ.86
I 8 massaeque iuris nostri
èç îáùåãî çíà÷åíèÿ «ïîìåñòüå», çàñâèäåòåëüñòâîâàííîãî óæå ó Àììèàíà, ýòîò òåðìèí ñòàíîâèòñÿ ñåìàíòè÷åñêèì íåîëîãèçìîì, îçíà÷àþùèì «ïàòðèìîíèé», «ñîâîêóïíîñòü âëàäåíèé, ïðèíàäëåæàùèõ îäíîìó êðóïíîìó ñîáñòâåííèêó». Ââèäó îòñóòñòâèÿ êàêèõ-ëèáî äîêóìåíòîâ, õîòÿ áû êîñâåííûõ, çàòðóäíèòåëüíî îïðåäåëèòü îáëàñòü âëàäåíèé ïðåäïîëàãàåìîãî Âàëèëû. Ìåñòîïîëîæåíèå, êîòîðîå îïðåäåëèë èì Áðóööà ïî Âèà Âàëåðèÿ, â îñíîâíîì áûëî ïðèçíàíî âñåìè è óòî÷íåíî Ïåðñèëè â èññëåäîâàíèè 1984 ãîäà, ãäå îí äàæå ïðåäïîëàãàåò ñî ñòîðîíû ãîòñêîãî ìàãèñòðà íåêóþ ôîðìó restitutio âëàäåíèé, ðàíåå ïðèíàäëåæàâøèõ ñâÿòèëèùó Ãåðàêëà, à çàòåì, ñ êðóøåíèåì ÿçû÷åñòâà, ïåðåøåäøèõ ê ìóíèöèïèþ, ïîêà íå ñòàëè âëàäåíèÿìè Âàëèëû ïî ïðàâó çàâîåâàíèÿ117. Ïåðâîå ñâèäåòåëüñòâî òåðìèíà massa, ïîíèìàåìîãî â çíà÷åíèè «ïàòðèìîíèé», ñîäåðæèòñÿ â ðàâåííñêîì ïàïèðóñå 489 ãîäà (Marini LXXIII), çà íèì ñëåäóþò Êàññèîäîð: possessores atque conductores diversarum massarum[133] (Var. VIII 33, 2; IX 3, 2 Mommsen), Ãðèãîðèé Âåëèêèé (ep. I 42: V 32), ïèñüìà Àãàïèòà II, ïàïû VI âåêà (ep. c. 923 C Gundlach: massa quem Preciliana), è ïèñüìà Àäðèàíà I, ïàïû VIII âåêà (MGH, ep. VI, Perels, 603, 17: territorium cum massis sibi pertinentibus[134])118.
ñ.87  ãðàìîòå, äàðîâàííîé ñâ. Ãðèãîðèåì ïî ïîâîäó îñâåùåíèÿ áàçèëèêè ñâ. Ïàâëà, åñòü óïîìèíàíèå î massa Aquas Salvias, êîòîðóþ ïàïà íàìåðåí âûäåëèòü íà ñîäåðæàíèå ñâåòèëüíèêîâ áàçèëèêè; òåì ñàìûì äà¸òñÿ ÷¸òêèé ïðèêàç ðåêòîðó ýòîãî ïàòðèìîíèÿ îá èñêëþ÷åíèè massa èç ñïèñêà àêòèâîâ è îòïðàâêå äîõîäîâ íàñòîÿòåëþ Ñâ. Ïàâëà119. Áóäü Êîðíóòñêàÿ ãðàìîòà ïîäëèííîé, ìû èìåëè áû â íåé ïåðâîå ñâèäåòåëüñòâî.
I 17 è I 20 area
ó Êàòîíà, Agr. 129, è äðóãèõ ãðîìàòèêîâ[136]120 ýòî locus ubi frumentum trituratur[138], èíà÷å locus vacuus[139]121. Âûðàæåííàÿ â ãðàìîòå ôîðìóëà (donamus ... solum in quo constituta est cum area sua[141]) îáíàðóæèâàåòñÿ â äîêóìåíòàõ êàðîëèíãñêîé ýïîõè. Formula Turon. N. 42 è p. 158: vindedi casa mea cum ipsa area ubi posita est[142]122; â 756 ãîäó äëÿ ãîðîäà Ìàéíöà çàñâèäåòåëüñòâîâàíî: vendidi aream unam cum casa intus murum Magontie civitatis[143]123; â 892 ãîäó â Ìèëàíå: vinea petia una cum area eius[144]124.
I 18 è I 21 (h)ortus
â îòëè÷èå îò ëåììû hortus, çàñâèäåòåëüñòâîâàííîé íà÷èíàÿ ñ Ïëàâòà ñî çíà÷åíèåì «ñàä», «ïðèÿòíîå ìåñòî», çäåñü ðå÷ü èä¸ò î íåáîëüøèõ ó÷àñòêàõ çåìëè, ïðåäíàçíà÷åííûõ äëÿ âûðàùèâàíèÿ îâîùåé; ýòî ïîäòâåðæäàåòñÿ òåì ôàêòîì, ÷òî êëàññè÷åñêîå çíà÷åíèå â ïîçäíèé ïåðèîä îòíîñèòñÿ ê ñëîâó, âûðàæåííîìó â ñðåäíåì ðîäå è ê òîìó æå âî ìíîæåñòâåííîì ÷èñëå125, òîãäà êàê ìóæñêîé ðîä çàðåçåðâèðîâàí çà ìåòàôîðàìè õðèñòèàíñêîãî õàðàêòåðà (h. conclusus, fons signatus)126.
ñ.88 Ortale çàñâèäåòåëüñòâîâàíî â 952 ãîäó â Áàðè ñî çíà÷åíèåì «ïðèìûêàþùèé ê äîìó íåáîëüøîé îãîðîä»127 è îñîáåííî ñ XI âåêà ïî âñåé Èòàëèè çàôèêñèðîâàíî çíà÷åíèå «íåáîëüøèõ ðàçìåðîâ ñåëüñêîå ïîìåñòüå, âêëþ÷àþùåå äîì è ñàä, â êîòîðîì âûðàùèâàþòñÿ áîáîâûå è ôðóêòû»128. Îñîáûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò çíà÷åíèå «çåìåëüíûé ó÷àñòîê âîçëå äîìà, ïîïåðåìåííî çàñàæèâàåìûé çåðíîâûìè è áîáîâûìè êóëüòóðàìè», îáíàðóæèâàåìîå â áåðáåðñêîé ÿçûêîâîé îáëàñòè129.
I 19 a cava
ñïåöèôè÷åñêèé òåðìèí ãðîìàòèêîâ (gromaticorum), îáîçíà÷àþùèé ïîãðàíè÷íóþ «êàíàâó». Ïðèäàâàåìûé åìó â ãðàìîòå ñìûñë íå âïîëíå ÿñåí: ñëåäóåò ëè ïîíèìàòü åãî êàê «îò ãðàíèöû» èëè æå êàê «ïîäçåìíîå ïîìåùåíèå äëÿ õðàíåíèÿ ïðîäóêòîâ» ñîãëàñíî çíà÷åíèþ, çàñâèäåòåëüñòâîâàííîìó â Gesta episcoporum Antissiodorensium (IX–XIII ââ.)130, â Chronicon Becensis Abbatiae 4895+131, â îäíîì ïèñüìå Èííîêåíòèÿ III132.
I 20 è I 22 pretorium
î tabernaculus praetoris[145] ãîâîðèò Ëèâèé, X 33, íî çäåñü ýòî ñëîâî, âåðîÿòíî, îçíà÷àåò «âèëëó» âîîáùå – çíà÷åíèå, ïðèíÿòîå Ñâåòîíèåì è ïîñëå íåãî133. Åñëè áû charta áûëà ïîäëèííîé, íåëüçÿ áûëî áû èñêëþ÷àòü ïðàâî ñîáñòâåííîñòè ñàìîãî ïñåâäî-Âàëèëû.
Çíà÷åíèÿ òåðìèíà â ïîçäíþþ ýïîõó ìîãóò â ðàâíîé ñòåïåíè ðàçëè÷àòüñÿ ìåæäó «äâîðöîì ïðàâîñóäèÿ» è «âèëëîé», «ãîñïîäñêèì äîìîì», ðàñïîëîæåííûì, êàê ïðàâèëî, â öåíòðå îãðîìíîãî ïîìåñòüÿ. Ïåðâîå çíà÷åíèå, î÷åâèäíî, âîñõîäèò ê ðèìñêîìó âîåííîìó «øàòðó» ñ.89 è õîðîøî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî íà÷èíàÿ ñ XII âåêà134. Âòîðîå çíà÷åíèå ñëåäóåò îòîæäåñòâëÿòü ñ õàðàêòåðíûì äëÿ ïîçäíåàíòè÷íîé ýïîõè ñòðîåíèåì, “a splendid countryseat”[146]135, êîãäà àðèñòîêðàòû, äàæå ïðîäîëæàÿ æèòü â ãîðîäå, ïðîâîäèëè ïåðèîäû otium[147] â praetoria, ñòàâøèõ òåïåðü íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ ñàìîãî ïåéçàæà.
Ïîñëå ïåðâûõ ñâèäåòåëüñòâ âðåì¸í Ýííîäèÿ îáîçíà÷åíèå «âèëëû» êàê praetorium âíîâü õîðîøî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî íà÷èíàÿ ñ XI âåêà, íàïðèìåð, â òðóäàõ Àäàìà Áðåìåíñêîãî (îêîëî 1039 ã.)136 èëè Îðäåðèêà Âèòàëèÿ 1199 ãîäà137.
Èçó÷àåìàÿ íàìè ãðàìîòà èìååò îòíîøåíèå ê ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûì âëàäåíèÿì, ïîýòîìó óïîìÿíóòîìó â íåé pretorium ñëåäóåò, áåçóñëîâíî, ïðèïèñàòü âòîðîå çíà÷åíèå â ñîîòâåòñòâèè ñ äàííûì â I 22 ïîÿñíåíèåì: inquilinorum qui in pretorium commanent[148].
Íåîáõîäèìî çàìåòèòü, ÷òî, êàêîâî áû íè áûëî çíà÷åíèå ðàññìàòðèâàåìîãî òåðìèíà, îòñóòñòâóþùåå â ãðàìîòå ëàòèíñêîå çíà÷åíèå villa õîðîøî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî â òîïîíèìàõ, ââåä¸ííûõ ãîòñêèìè possessores138; åñëè çåìëåâëàäåíèå, ïåðåäàííîå âïîñëåäñòâèè â äàð âîçâîäèìîé öåðêâè, áûëî ðåàëüíûì âëàäåíèåì ãîòà, çàíèìàâøåãî ñòîëü âûñîêîå ïîëîæåíèå â âîåííîé èåðàðõèè è, êðîìå òîãî, ïîëüçîâàâøåãîñÿ íà îñíîâàíèè îãîâîðêè óçóôðóêòîì íà ïîëÿ è ðàñïîðÿæàâøåãîñÿ ëþäüìè, òî êàê íå ïðåäïîëîæèòü çäåñü èìåííî villa, à íå praetorium?
I 21 è I 24 sepem
îò êëàññè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ «çàïîð», «çàãðàæäåíèå», çàñâèäåòåëüñòâîâàííîãî Êîëóìåëëîé, II, Ïëèíèåì, Nat. hist. XIV 24 è ò.ä., ó Êàññèîäîðà ïîëó÷àåò îïðåäåëåíèå «ïåðåãîðàæèâàíèå ðåêè äëÿ ëîâëè ðûáû» (Var. V 17, 6).  ïîçäíåì ñðåäíåâåêîâüå ýòî ñëîâî óïîòðåáëÿëîñü â çíà÷åíèè «ñòåíà», «ïåðåãîðîäêà» (ïðåæäå âñåãî, âíåøíÿÿ)139. Ýòîò òèïè÷íûé äëÿ ñåëüñêîé ñðåäû òåðìèí õîðîøî çàñâèäåòåëüñòâîâàí â ðîìàíñêèõ ñ.90 ÿçûêàõ140. Ìîæíî ïðåäïîëîæèòü åãî ñâÿçü ñ aimasia «îãðàæäåíèå èç øèïîâ òåðíîâíèêà èëè èç êàìíåé ñóõîé êëàäêè», «ïëîòèíà», «çàãîí» (ñð. “presepe” «ÿñëè»).
I 23 viam cabam
Ëèâèé, XXIII 1, 6: pleraeque cavae sunt viae[149] (Th.l.L., de viarum angustiis[150]); ó ãðîìàòèêîâ caba = «ìåæåâàÿ êàíàâà». Íå ñëåäóåò ïîëíîñòüþ èñêëþ÷àòü ñîêðàùåíèå îò caballa[151], ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî ìîã îáîçíà÷àòüñÿ ïóòü, ïðåäïî÷èòàåìûé ïîãîíùèêàìè ìóëîâ.
I 23 torum
êëàññè÷åñêàÿ ýïîõà ïåðåäà¸ò çíà÷åíèÿ «êàíàò, ñêðó÷åííûé èç òðàâû»141 è «ëîæå», «ïîñòåëü», îò êîòîðîãî ïåðåíîñíûé ñìûñë «áðàê» è òåõíè÷åñêèé – «âûïóêëîå ëåïíîå óêðàøåíèå â îñíîâàíèè êîëîííû»142. Ëèøü ãîðàçäî ïîçæå çàñâèäåòåëüñòâîâàíî çíà÷åíèå «õîëì». Ïåðâîå ñâèäåòåëüñòâî ñîäåðæèòñÿ â Cod. Dipl. Lang. 774–787 ãã.: collibus, vallibus, toribus, riaginibus143, çà íèì ñëåäóþò ñâèäåòåëüñòâà Êîäåêñà Àìàëüôè: casalem quantum avemus in toru de linte (X â.)144 è Chronicon Casinensis 4, 63 ss. Ëüâà Îñòèéñêîãî è Ïåòðà Äèàêîíà (XI–XII ââ.)145.
Èç îòíîñÿùåéñÿ ê çäàíèÿì àðõèòåêòóðíîé òåðìèíîëîãèè ìíîé âûáðàíû:
II 2 casa
â êëàññè÷åñêîì óïîòðåáëåíèè casa èìååò çíà÷åíèå «ñåëüñêèé äîìèê», ÷àùå âñåãî «õèæèíà» ñ êðûøåé, ñïëåò¸ííîé èç âåòîê. Òàê ó Èñèäîðà: casa est agreste habitaculum palis arundinibus et virgultis contextum. Ita apud Latinos scriptores; sed apud Latino-Barbaros sumitur pro quovis aedificio[152] (Origin. 12[153]).  íàøåì äîêóìåíòå ãîâîðèòñÿ î:
ñ.91
casa martis
íåáîëüøîé õðàì Ìàðñà-Çåìëåäåëüöà?
casa martur
âåðîÿòíî, ìåñòî ðàçâåäåíèÿ èëè òîðãîâëè êóíèöàìè – æèâîòíûìè, ÷åé ìåõ âåñüìà öåíèëñÿ è áûë âîñòðåáîâàí ïðè èçãîòîâëåíèè ïëàùåé äëÿ çíàòè. Ïåðâîå óïîìèíàíèå – ó Ýäìåðà: Eadmerus, Gesta Anselmi Cantuariensis (êîíåö XI â. – äî 1123 ã.): bestiola quam martiram vocant[154], óïîìèíàåòñÿ òàêæå ó Ðóäëèáà (Ruodlieb) (XII â.): munerat ... pulchris madris crisisve poledris[155] (frg. 5 v. 141) è Àäàìà Áðåìåíñêîãî: pro laneis indumentis ... illi offerunt tam preciosos martures[156] (Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, p. 246), ó êàíîíèêà àááàòñòâà Ñåí-Âèêòîð Àáñàëîíà (Absalon) â XIII â.: pellicio de marturibus[157] (P.L. 209, îê. 760 ã.). Ïðèëàãàòåëüíîå marturinus, «êóíèé», âñòðå÷àåòñÿ ó Ëàíäóëüôà Ìëàäøåãî (Landulphus Minor) è â Registrum Magnum êîììóíû Ïüÿ÷åíöû â XII â.: pellicias ... marturinas[158]146.
casa crispini
åù¸ îäíî æèâîòíîå, âîçìîæíî, «ëîõìàòîå» (äîëæíî áûòü ñâÿçàíî ñ êóíüèì ìåõîì? ôàíòàñòè÷åñêàÿ ãèïîòåçà). Ìîæåò áûòü, íåáîëüøîé õðàì â ÷åñòü Êðèñïèíà, ìó÷åíèêà ïðè Äèîêëåòèàíå?
casa pressa
îáîçíà÷åíèå, ñ íåêîòîðîé âåðîÿòíîñòüþ, íîñèò òîïîãðàôè÷åñêèé õàðàêòåð, íàìåêàÿ íà ëà÷óãè («ïðèøèáëåííûå äîìà»?).
casa proiectici
íà òî, ÷òî ýòî ïðèþò äëÿ ïîäêèäûøåé, êàê ïðåäïîëàãàë ñ.92 Ìîñòè147, à çàòåì Ïåðñèëè148, óêàçûâàåò òîò æå òåðìèí proiectus óæå ó Ïëàâòà â çíà÷åíèè «ïîäêèíóòûé», «îñòàâëåííûé». Íî âíîâü ëåììà ïîÿâëÿåòñÿ òîëüêî â Collectio Canonum Hibernensis VIII âåêà149 è, çà èñêëþ÷åíèåì íàøåé ãðàìîòû, äðóãèõ ñâèäåòåëüñòâ â ïåðèîä ìåæäó íèìè íå ñóùåñòâóåò.
Ýòîò ðÿä ñèíòàãì ñ casa â êà÷åñòâå îáùåãî çíàìåíàòåëÿ ïîäâîäèò ê íåêîòîðûì ñîîáðàæåíèÿì. Óæå ñîçâó÷èå casa martis / casa marturi, ê êîòîðîìó äîáàâëÿåòñÿ casa crispini, ïîáóæäàåò ê ïîïûòêàì ôàíòàñòè÷åñêèõ òîëêîâàíèé: lectio facilior[159] ïðèâîäèò ê ãèïîòåçå î ñîñóùåñòâîâàíèè â îäíîé è òîé æå massa çäàíèé, èç êîòîðûõ îäíî êàêèì-òî îáðàçîì áûëî ñâÿçàíî ñ ÿçû÷åñêèì áîæåñòâîì Ìàðñîì (ïîýòîìó «íåáîëüøîé õðàì Ìàðñà-Çåìëåäåëüöà»?), à äðóãîå èñïîëüçîâàëîñü äëÿ ðàçâåäåíèÿ êóíèö (â ðàéîíå Òèâîëè è äîëèíû Àíüåíå íå îáíàðóæåíî íèêàêèõ ïðåäøåñòâóþùèõ èëè ïîñëåäóþùèõ äîêóìåíòàëüíûõ ñâèäåòåëüñòâ òàêîãî ãèïîòåòè÷åñêîãî ðàçâåäåíèÿ).  ýòîì ñëó÷àå òàêæå crispini ìîæåò áûòü ñâÿçàíî ñ íàëè÷èåì äðóãîãî æèâîòíîãî, î êîòîðîì ñîîáùàåò îñîáåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà – «ëîõìàòîñòü» …
Åù¸ îäíà (äîêóìåíòàëüíî íå ïîäòâåðæä¸ííàÿ!) ãèïîòåçà: àíàëîãè÷íîå ðàñøèðåíèå çíà÷åíèÿ, îòíîñÿùååñÿ ê âîçìîæíûì «ðåì¸ñëàì», ìîãëî áû áûòü ïðî÷èòàíî â casa martis êàê «ìåñòî, ãäå õðàíèëèñü – èëè èçãîòàâëèâàëèñü – ïðåäìåòû âîåííîãî ñíàðÿæåíèÿ»; ñîîòâåòñòâåííî, casa crispini ìîãëî îçíà÷àòü «ñàïîæíóþ ìàñòåðñêóþ»150. Äàëåå, òðè ðîäèòåëüíûõ ïàäåæà ìîãëè óêàçûâàòü – ñîãëàñíî ñîâðåìåííîìó óïîòðåáëåíèþ – èìåíà âëàäåëüöåâ: «ìàñòåðñêàÿ Ìàðöèÿ, Ìàðòèðèÿ è Êðèñïèíà». Ýòî ñîîòâåòñòâóåò äðóãèì èìåíàì ñîáñòâåííûì, ïðåäñòàâëåííûì â äîêóìåíòå, òàêèì êàê Ñèãèëëîçà, Àíàñòàñèé, Ïèêà151, Ôåëèöèàí …
ñ.93 Äàëåå, åñëè îãðàíè÷èòüñÿ ññûëêîé íà ñîâìåùåíèå õðèñòèàíñêîãî êóëüòà è êóëüòà êëàññè÷åñêîãî, òî ñâåäåíèå âîåäèíî íåáîëüøîãî õðàìà, ïîñâÿù¸ííîãî Ìàðñó, â òîì æå ñàìîì êîíòåêñòå ñ õðàìîì, ïîñâÿùåííûì ïàìÿòè ìó÷åíèêîâ, òàê æå íåóáåäèòåëüíî, åñëè ïðèíÿòü âî âíèìàíèå, ÷òî ãðàìîòà äîëæíà áûëà áûòü ñîñòàâëåíà ïî ñëó÷àþ îáðàùåíèÿ è â òàêîì ñëó÷àå ýòîò ýëåìåíò áûë áû âûäåëåí ñîâñåì ïî-äðóãîìó, êóäà áîëåå âûïóêëî! Ðàçâå ÷òî õðàì Ìàðñà óïîìèíàåòñÿ ëèøü êàê ðàíåå ñóùåñòâîâàâøåå àðõèòåêòóðíîå ñîîðóæåíèå … íî òîïîãðàôèÿ ìåñòíîñòè íå îñòàâèëà îò íåãî íèêàêèõ ñëåäîâ …
ß íå ñòàëà îñòàíàâëèâàòüñÿ íà ñëîæíîé ïðîáëåìå èäåíòèôèêàöèè fundi, ñâÿçàííûõ ñ òîïîãðàôèåé ìåñòíîñòè, – ïóñòü ïî íåé âûñêàæóòñÿ äðóãèå ñïåöèàëèñòû. Çäåñü æå ÿ â êà÷åñòâå ïðèìåðà îòìå÷ó, ÷òî casa proiectici ñâÿçàíî ñ fundum vegetes (ïîëíîå âûðàæåíèå: fundum vegetes quod est casa proiectici). Èñõîäÿ èç ëåììû vegetes ìîæíî ïðîñëåäèòü íåîáû÷íûé ñåìàñèîëîãè÷åñêèé ïðîöåññ. Êëàññè÷åñêîå ëàòèíñêîå vegetus (îò vegeo «áûòü æèâûì», «áîéêèì» ó Âàððîíà, «âîçáóæäàòü», «ïðèâîäèòü â äâèæåíèå» óæå ó Ýííèÿ), çàñâèäåòåëüñòâîâàí ãåíåòèâ vegetes, ñâÿçàííûé ñ vetulus, veclus152.  òî æå âðåìÿ çàñâèäåòåëüñòâîâàíî vegetus îò *vegetia, â ñâÿçè ñ ëå÷åáíûìè ñâîéñòâàìè ðàñòåíèÿ ovalidia (ðîìàøêà), óæå ó Ïñåâäî-Àïóëåÿ153. Êàê ïîëó÷èëîñü, ÷òî â ñðåäíèå âåêà òåì æå òåðìèíîì îáîçíà÷àëàñü … «áî÷êà äëÿ âèíà»154, íå ðàçúÿñíÿåòñÿ íè â îäíîì òåêñòå, íî ñ XI âåêà è ïîçæå ýòî åäèíñòâåííîå îáùåïðèíÿòîå çíà÷åíèå, çà òåì èñêëþ÷åíèåì, ÷òî â íåêîòîðûõ ìîäåíñêèõ äîêóìåíòàõ XIV âåêà veges îçíà÷àåò «âîäîïðîâîä»155. È ññûëêà íà âîäó èëè, òî÷íåå, íà àêâåäóêè, æèçíåííî âàæíûé è ïåðâåéøèé ýëåìåíò â ëþáîì êîíòðàêòå, ìîãëà èìåòü ñ.94 âàæíîå çíà÷åíèå … åñëè ñâÿçàòü ýòîò fundum ñ Camarti, îòìå÷åííûì âûøå ...
Êàê ÿ óæå ïèñàëà, ýòî ìî¸ ïåðâîå èññëåäîâàíèå íîñèò ïðèìåðíûé õàðàêòåð, è ýòî îòíîñèòñÿ òàêæå ê ìåòîäîëîãèè, êîòîðîé ÿ íàìåðåííî íå ñòðåìèëàñü ïðèäàòü ñèñòåìàòè÷åñêèé õàðàêòåð, íî ëèøü ïîêàçàòü ïðèìåð ïîäõîäà ê ðàçëè÷íûì ñëîæíûì ïðîáëåìàì. Íàèáîëüøåå ÷èñëî ãàïàêñîâ îáíàðóæèâàåòñÿ â íîìåíêëàòóðå ñâÿùåííîé óòâàðè; áûëî ïðîâåäåíî òùàòåëüíîå ñîïîñòàâëåíèå ðàçíîîáðàçíûõ prasinopupura, leocorodina, locoporfira, elioblatta, milinoporphira, blactosima, ortopluma, aquilatum, cantarata, tetrafotum, cassioticum ñ èíâåíòàðíûìè îïèñÿìè äâèæèìîãî èìóùåñòâà è ñâÿùåííîé óòâàðè âèçàíòèéñêèõ è çàïàäíûõ öåðêâåé, è ÿ ìîãó çàâåðèòü, ÷òî â îñíîâíîì ðå÷ü èä¸ò îá èçîáðåòåíèè íîâûõ ñëîâ, ïî áîëüøåé ÷àñòè ñëåïëåííûõ èç êëàññè÷åñêèõ ëåìì è âîñòî÷íûõ âëèÿíèé. È ýòî íå ãîâîðÿ î òîïîíèìèêå, ÷üè îáîçíà÷åíèÿ, áåçóñëîâíî, óêàçûâàþò íà îñîáåííîñòè òåððèòîðèè (íà äàííûé ìîìåíò íå ïðîÿñí¸ííûå ó÷¸íûìè ýòîé îáëàñòè) è îñòàâëÿþò ñåðü¸çíûå ñîìíåíèÿ òàêæå â ïðàâèëüíîñòè èíòåðïðåòàöèè ëåìì, ïðèâåä¸ííûõ â äðóãèõ äîêóìåíòàõ regestum156.
Óæå ñåìüäåñÿò ëåò íàçàä Ïà÷èôè÷è ñîìíåâàëñÿ â ïîäëèííîñòè cartularium, êàê è Ïüåðàòòèíè, êîòîðûé âûñêàçûâàëñÿ çà êðèòè÷åñêèé ïåðåñìîòð âñåãî Regesto della Chiesa di Tivoli157. Íåäàâíèå èññëåäîâàíèÿ Äæóçåïïå Ïåòðîêêè î Ñàí-Ñòåôàíî-äåè-Ôåððè âûÿâèëè íåäîñòîâåðíîñòü òîïîãðàôè÷åñêèõ óêàçàíèé, ïðåæäå âñåãî â òîì, ÷òî êàñàåòñÿ âíóòðåííèõ óëèö ãîðîäà158. Ïîýòîìó íå áóäåò îïðîìåò÷èâûì ñäåëàòü âûâîä – è ïîëíîå êðèòè÷åñêîå èçäàíèå, ñîïðîâîæäàåìîå êîìïëåêñíûì ëèíãâèñòè÷åñêèì èññëåäîâàíèåì, ñ.95 ïîäòâåðæäàåò ýòî ïåðâîå çàÿâëåíèå, – ÷òî ìû ñòàëêèâàåìñÿ ñî ñðåäíåâåêîâîé ïîääåëêîé, èçãîòîâëåííîé íà âîëíå ôàëüøèâîê, ñôàáðèêîâàííûõ ïîñëå îáíàðîäîâàíèÿ ãðàìîòû Êîíñòàíòèíà â ïîëüçó öåðêâè159; äîêóìåíò, òàêèì îáðàçîì, äîëæåí áûòü îòîäâèíóò, ïî êðàéíåé ìåðå, â êàðîëèíãñêèé ïåðèîä. Æåëàòåëüíîå èññëåäîâàíèå cartularium âî âñåé åãî ïîëíîòå ìîãëî áû äàæå äàòü ïîâîä ïîäóìàòü î åäèíîì âðåìåíè ñîñòàâëåíèÿ ðàçëè÷íûõ äîêóìåíòîâ … íî ýòî âñ¸ åù¸ òîëüêî ãèïîòåçà …
Îòñþäà ñëåäóåò, ïî êðàéíåé ìåðå ïðèìåíèòåëüíî ê ýòîìó äðåâíåéøåìó ïåðèîäó, ÷òî èñòîðèÿ Òèâîëè è äîëèíû Àíüåíå, âàæíîãî ïåðåêð¸ñòêà ìåæäó ðàçëè÷íûìè êóëüòóðàìè è ñâèäåòåëåé âñòðå÷è/ñòîëêíîâåíèÿ ìåæäó ðèìñêèì è âàðâàðñêèì ìèðàìè, èç êîòîðîãî ðîäèòñÿ Åâðîïà, ïîäëåæèò âñåñòîðîííåìó ïåðåîñìûñëåíèþ.
ñ.96
ñ.97
ñ.98
ñ.99
ñ.100
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß
Äëÿ ýòîãî ïåðèîäà âîçìîæíû äâà ÷òåíèÿ, êîòîðûå ìîãëè áû áûòü ñâÿçàíû ñ íàøèì äîêóìåíòîì: a) çíà÷åíèå «êîìíàòà» êàê ìíîæåñòâåííîå ÷èñëî ñðåäíåãî ðîäà ñëîâà camaradum, çàñâèäåòåëüñòâîâàííîãî â 772 ãîäó â Ðèìå (Bullarium Vaticanum. ‘Collectionis bullarum S. Basilicae Vaticanae’, Romae 1747, I, p. 13: de camarado autem, quod est hypochartosa[35]), à òàêæå â ïèñüìå ïàïû Àäðèàíà I «îøòóêàòóðåííûé ãèïñîì» (P.L. 98, c. 526 a); b) çíà÷åíèå «àêâåäóê» â ñîîòâåòñòâèè ñ çàñâèäåòåëüñòâîâàííîé â êàðîëèíãñêóþ ýïîõó ýïèòîìîé Ïàâëà–Ôåñòà, De verborum significatu, ed. Lindsay, Leipzig 1913, 38, 14 (ñì. R. Cervani, L’epitome di Paolo del “de verborum significatu” di Paolo-Festo, Roma 1978). Âòîðîå çíà÷åíèå õîðîøî ïîäõîäèò äëÿ îáëàñòè, èçîáèëóþùåé àêâåäóêàìè, íî ýòà ãèïîòåçà íå ìîæåò áûòü ïîäòâåðæäåíà äîêóìåíòàëüíî.
Êàñàòåëüíî îáðàçîâàíèÿ massa Âàëèëû Ïà÷èôè÷è ñ÷èòàåò, ÷òî ðå÷ü èä¸ò î ïðîñòîé êîíôèñêàöèè, ïðîâåä¸ííîé ó ðèìñêîé ñåìüè Êîðíóòîâ (p. 129), òîãäà êàê Ïåðñèëè, óáåæä¸ííûé ñòîðîííèê ïîäëèííîñòè ãðàìîòû, ïåðåôðàçèðóÿ å¸ ñîäåðæàíèå, ïðèïèñûâàåò Âàëèëå ôîðìèðîâàíèå â massa âñåõ óïîìÿíóòûõ â íåé âëàäåíèé.
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß ÏÅÐÅÂÎÄ×ÈÊÀ