Íà ãëàâíóþ | Àíòè÷íàÿ ëèòåðàòóðà | Ðèìñêîå ïðàâî | Ñâîä ãðàæäàíñêîãî ïðàâà
Ñâîä ãðàæäàíñêîãî ïðàâà

Äèãåñòû Þñòèíèàíà

Êí. 1, òèò. 2, ôð. 2

Äèãåñòû Þñòèíèàíà. 2-å èçä., èñïð. Ò. 1. Êí. I—IV. Ñòàòóò, Ìîñêâà, 2008.
Ïåðåâîä ñ ëàò. Ë. Ë. Êîôàíîâà, È. Ñ. Ïåðåòåðñêîãî (òèò. 1—9).
Îáù. ðåäàêöèÿ ïåðåâîäà: Ë. Ë. Êîôàíîâ; ðåäàêöèÿ Êîíñòèòóöèé è êí. I: Â. À. Òîìñèíîâ.
Digesta Iustiniani Augusti. Ed. Mommsen — Krüger. Vol. I. Berolini, 1870.
ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
  • 2. Ïîì­ïî­íèé â êíè­ãå «Ïîñî­áèÿ».
  • (pr.) Íàì êàæåò­ñÿ íåîá­õî­äè­ìûì ïîêà­çàòü íà÷à­ëî è ðàç­âè­òèå ñàìî­ãî ïðà­âà.
  • (1)  íà÷à­ëå íàøå­ãî ãîñóäàð­ñòâà íàðîä äåé­ñò­âî­âàë áåç îïðå­äå­ëåí­íî­ãî çàêî­íà, áåç îïðå­äå­ëåí­íî­ãî ïðà­âà, à âñå óïðàâ­ëÿ­ëîñü âëà­ñòüþ öàðåé.
  • (2) Äîøëè ñâåäå­íèÿ, ÷òî çàòåì, êîãäà ãîñóäàð­ñòâî íåêî­òî­ðûì îáðà­çîì óâå­ëè­÷è­ëîñü, òî ñàì Ðîìóë ðàçäå­ëèë íàðîä íà 30 ÷àñòåé è íàçâàë ýòè ÷àñòè êóðè­ÿ­ìè èç-çà òîãî, ÷òî â òî âðå­ìÿ îí îñó­ùåñòâëÿë çàáîòó î ãîñóäàð­ñòâå ÷åðåç ðåøå­íèÿ ýòèõ åãî ïîä­ðàçäå­ëå­íèé. Òàêèì îáðà­çîì, è ñàì (Ðîìóë) âíåñ (íà îáñóæ­äå­íèå) íàðî­äó íåêî­òî­ðûå êóðè­àò­íûå çàêî­íû8; âíî­ñè­ëè èõ è ïîñëå­äóþ­ùèå öàðè: âñå ýòè çàêî­íû ñîáðà­íû â êíè­ãå Ñåêñ­òà Ïàïè­ðèÿ, êîòî­ðûé æèë âî âðå­ìå­íà, êîãäà (ïðà­âèë) Òàðê­âè­íèé Ãîð­äûé, ñûí Äåìà­ðà­òà Êîðèíô­ñêî­ãî, è áûë îí èç ïåð­âûõ ìóæåé. Ýòà êíè­ãà íàçû­âà­åò­ñÿ Ïàïè­ðè­å­âûì öèâèëü­íûì ïðà­âîì, íî íå ïîòî­ìó, ÷òî Ïàïè­ðèé âíåñ â íåå ÷òî-ëèáî îò ñåáÿ, íî ïîòî­ìó, ÷òî îí çàêî­íû, èçäàí­íûå (ðàíåå) áåç ïîðÿä­êà, ñîáðàë â îäíî öåëîå.
  • (3) Ïî èçãíà­íèè öàðåé âñå ýòè çàêî­íû â ñèëó çàêî­íà òðè­áó­íîâ ïîòå­ðÿ­ëè ñèëó, è ðèì­ñêèé íàðîä ñíî­âà íà÷àë áîëåå ïîëü­çî­âàòü­ñÿ íåîïðå­äå­ëåí­íûì ïðà­âîì è íåêî­òî­ðûì îáû­÷à­åì, ÷åì èçäàí­íûì çàêî­íîì, è òàêîå ïîëî­æå­íèå ñóùå­ñò­âî­âà­ëî îêî­ëî 20 ëåò9.
  • (4) Çàòåì, ÷òîáû ïîëî­æèòü ýòî­ìó êîíåö, ãîñóäàð­ñò­âåí­íîé âëà­ñòè áûëî óãîä­íî íàçíà­÷èòü äåöåì­âè­ðîâ, ñ òåì ÷òîáû îíè îáðà­òè­ëèñü ê ãðå­÷å­ñêèì ãîñóäàð­ñòâàì çà çàêî­íà­ìè è íà çàêî­íàõ îñíî­âà­ëè (ðèì­ñêîå) ãîñóäàð­ñòâî. Çàïè­ñàâ ýòè çàêî­íû íà äîñ­êàõ èç ñëî­íî­âîé êîñòè, äåöåì­âè­ðû ïîìå­ñòè­ëè èõ ïåðåä Ðîñò­ðà­ìè (íà Ôîðó­ìå), äàáû ýòè çàêî­íû áûëè äîñòóï­íåå. Íà òîò ãîä èì áûëà äàíà âûñ­øàÿ âëàñòü â ãîñóäàð­ñòâå, ÷òîáû îíè â ñëó­÷àå íåîá­õî­äè­ìî­ñòè èñïðàâ­ëÿ­ëè (ïðåæ­íèå) çàêî­íû è òîë­êî­âà­ëè èõ, è îáæà­ëî­âà­íèå èõ äåé­ñò­âèé, êàê ýòî áûëî â îòíî­øå­íèè ïðî­÷èõ ìàãè­ñò­ðà­òîâ, íå äîïóñ­êà­ëîñü. Îíè ñàìè çàìå­òè­ëè, ÷òî â òåõ ïåð­âûõ çàêî­íàõ èìå­þò­ñÿ ïðî­áå­ëû è â ñëå­äóþ­ùåì ãîäó ïðè­áà­âè­ëè ê òåì òàá­ëè­öàì åùå äâå: ïî ïðè­÷èíå ýòî­ãî äîáàâ­ëå­íèÿ çàêî­íû ïîëó­÷è­ëè íàçâà­íèå «XII òàá­ëèö». Íåêî­òî­ðûå (àâòî­ðû) ñîîá­ùà­þò, ÷òî èíè­öè­à­òî­ðîì ïðè­íÿ­òèÿ ýòèõ çàêî­íîâ áûë äëÿ äåöåì­âè­ðîâ íåêèé Ãåð­ìî­äîð Ýôåñ­ñêèé, èçãíàí­íèê, æèâ­øèé â Èòà­ëèè.
  • (5) Îáû÷­íî áûâà­åò, ÷òî òîë­êî­âà­íèå íóæ­äà­åò­ñÿ â àâòî­ðè­òå­òå ìóä­ðå­öîâ, è ïîñëå èçäà­íèÿ óêà­çàí­íûõ çàêî­íîâ ñòà­ëî íåîá­õî­äè­ìûì îáñóæ­äå­íèå èõ íà ôîðó­ìå (íà ñóäå). Ýòî îáñóæ­äå­íèå è ýòî ïðà­âî, êîòî­ðîå ïðî­èçî­øëî îò ìóä­ðå­öîâ è íå áûëî çàïè­ñà­íî, íå ïîëó­÷è­ëè (îñî­áî­ãî) íàçâà­íèÿ, òîãäà êàê äðó­ãèå ÷àñòè ïðà­âà èìå­þò ñâîè íàçâà­íèÿ, íî ïîëó­÷è­ëè îáùåå íàçâà­íèå «ïðà­âî».
  • (6) Ïîòîì, ïî÷òè â òî æå âðå­ìÿ, èç ýòèõ çàêî­íîâ áûëè ñîñòàâ­ëå­íû èñêè, ïîñðåä­ñò­âîì êîòî­ðûõ ëþäè ñïî­ðè­ëè íà ñóäå; ÷òîáû íàðîä íå óñòà­íàâ­ëè­âàë ýòèõ èñêîâ, êàê îí çàõî­÷åò, íî çàõî­òå­ëè, ÷òîáû îíè áûëè òâåð­äû­ìè è òîð­æå­ñò­âåí­íû­ìè. È ýòà ÷àñòü ïðà­âà ïîëó­÷è­ëà íàçâà­íèå le­gis ac­tio­nes, òî åñòü çàêîí­íûå èñêè. Èòàê, ïî÷òè â îäíî âðå­ìÿ âîç­íèê­ëè òðè ïðà­âà: çàêî­íû XII òàá­ëèö, èç íèõ íà÷à­ëî âûòå­êàòü öèâèëü­íîå ïðà­âî, èç íèõ æå ñîñòàâ­ëå­íû le­gis ac­tio­nes. Çíà­íèå âñåõ ýòèõ ïðàâ, è óìå­íèå òîë­êî­âàòü, è èñêè áûëè â ðóêàõ êîë­ëå­ãèè ïîí­òè­ôè­êîâ, è óñòà­íàâ­ëè­âà­ëîñü â êàæ­äîì ãîäó, êòî èç ñðåäû ïîí­òè­ôè­êîâ áóäåò âåäàòü ÷àñò­íû­ìè äåëà­ìè; è ïî÷òè 100 ëåò íàðîä ïðè­äåð­æè­âàë­ñÿ ýòî­ãî îáû­÷àÿ.
  • (7) Ïîòîì, êîãäà Àïïèé Êëàâ­äèé ñîñòà­âèë ýòè èñêè è âûðà­çèë èõ â (îïðå­äå­ëåí­íîé) ôîð­ìå, ïèñåö Ãíåé Ôëà­âèé, ñûí âîëü­íîîò­ïó­ùåí­íè­êà, ïåðå­äàë íàðî­äó ïîõè­ùåí­íóþ êíè­ãó, è ýòîò äàð áûë äî òîãî ïðè­ÿ­òåí íàðî­äó, ÷òî îí (Ôëà­âèé) áûë ñäå­ëàí òðè­áó­íîì è ñåíà­òî­ðîì è êóðóëü­íûì ýäè­ëîì. Ýòà êíè­ãà, êîòî­ðàÿ ñîäåð­æèò èñêè, íàçû­âà­åò­ñÿ Ôëà­âè­å­âûì öèâèëü­íûì ïðà­âîì, ïîäîá­íî óêà­çàí­íî­ìó âûøå Ïàïè­ðè­å­âó öèâèëü­íî­ìó ïðà­âó, èáî Ãíåé Ôëà­âèé íè÷å­ãî îò ñåáÿ íå ïðè­áà­âèë ê êíè­ãå. Ñ óâå­ëè­÷å­íè­åì ãîñóäàð­ñòâà, íåìíî­ãî âðå­ìå­íè ñïó­ñòÿ, ââèäó îòñóò­ñò­âèÿ íåêî­òî­ðûõ êàòå­ãî­ðèé èñêîâ Ñåêñò Ýëèé ñîñòà­âèë äðó­ãèå èñêè è ïåðå­äàë êíè­ãó íàðî­äó; îíà íàçû­âà­åò­ñÿ Ýëè­å­âûì ïðà­âîì.
  • (8) Ïîçä­íåå, õîòÿ â ãîñóäàð­ñòâå áûëè çàêîí XII òàá­ëèö, öèâèëü­íîå ïðà­âî è ëåãè­ñàê­öè­îí­íûå èñêè, ïðî­èçî­øåë ðàçäîð ïëåá­ñà ñ ïàò­ðè­öè­ÿ­ìè è ïëåáñ óäà­ëèë­ñÿ è óñòà­íî­âèë äëÿ ñåáÿ ïðà­âà; ýòè ïðà­âà íàçû­âà­þò­ñÿ ïëå­áèñ­öè­òà­ìè. Âñêî­ðå çàòåì, êîãäà ïëåáñ áûë ïðè­çâàí îáðàò­íî, òàê êàê ìíî­ãî ðàçäî­ðîâ âîç­íè­êà­ëî èç ýòèõ ïëå­áèñ­öè­òîâ, ïî Ãîð­òåí­çè­å­âó çàêî­íó ïëå­áèñ­öè­òû áûëè ïðè­çíà­íû ïîä­ëå­æà­ùè­ìè ñîáëþäå­íèþ, êàê çàêî­íû. Ìåæ­äó ïëå­áèñ­öè­òà­ìè è çàêî­íà­ìè èìå­åò­ñÿ ðàç­íè­öà â ñïî­ñî­áå óñòà­íîâ­ëå­íèÿ, íî ñèëà èõ îäè­íà­êî­âà.
  • (9) Çàòåì òðóä­íî ñòà­ëî ñîáè­ðàòü ïëåáñ, à ñîáè­ðàòü âåñü íàðîä — åùå òðóä­íåå. Ïðè òàêîì ìíî­æå­ñòâå ëþäåé ñàìà íåîá­õî­äè­ìîñòü âîç­ëî­æè­ëà çàáîòó î ãîñóäàð­ñòâå íà ñåíàò. Ñåíàò íà÷àë, òàêèì îáðà­çîì, âîçäåé­ñò­âî­âàòü íà äåëà, è òî, ÷òî îí ïîñòà­íîâ­ëÿë, ñîáëþäà­ëîñü, è ýòî ïðà­âî íàçû­âà­ëîñü ñåíà­òóñ­êîí­ñóëü­òà­ìè.
  • (10) Â òî æå âðå­ìÿ è ìàãè­ñò­ðà­òû ïðî­âîç­ãëà­øà­ëè ïðà­âî (âûíî­ñè­ëè ðåøå­íèÿ), è ÷òîáû ãðàæ­äàíå çíà­ëè, êàêîå ïðà­âî áóäåò âûñêà­çà­íî î ëþáîì äåëå è ìîã­ëè îõðà­íèòü ñåáÿ, ìàãè­ñò­ðà­òû âûñòàâ­ëÿ­ëè ýäèê­òû. Ýòè ýäèê­òû óñòà­íàâ­ëè­âà­ëè ius ho­no­ra­rium. Ýòî íàçâà­íèå äàíî ïîòî­ìó, ÷òî ýòî ïðà­âî âîç­íèê­ëî èç äîëæ­íî­ñòè ïðå­òî­ðà10.
  • (11) Íàêî­íåö, ñàìè äåëà ïîòðå­áî­âà­ëè óñòà­íîâ­ëå­íèÿ ïðà­âà ìåíü­øèì êîëè­÷å­ñò­âîì ñïî­ñî­áîâ, è îêà­çà­ëîñü íåîá­õî­äè­ìûì, ÷òîáû çàáîòà î ãîñóäàð­ñòâå áûëà âîç­ëî­æå­íà íà îäíî­ãî, èáî ñåíàò íå ìîã óïðàâ­ëÿòü âñå­ìè ïðî­âèí­öè­ÿ­ìè îäè­íà­êî­âî õîðî­øî. Èòàê, ïî óñòà­íîâ­ëå­íèè äîëæ­íî­ñòè ïðèí­öåï­ñà åìó áûëî ïðå­äî­ñòàâ­ëå­íî ïðà­âî íà òî, ÷òîáû óñòàâ­ëåí­íîå èì ÿâëÿ­ëîñü äåé­ñò­âè­òåëü­íûì (îáÿ­çà­òåëü­íûì).
  • (12) Òàêèì îáðà­çîì, â íàøåì ãîñóäàð­ñòâå (ïðà­âî) óñòà­íàâ­ëè­âà­åò­ñÿ èëè íà îñíî­âà­íèè ïðà­âà, ò. å. çàêî­íà11, èëè èìå­åò­ñÿ ñâîé­ñò­âåí­íîå (íàøå­ìó ãîñóäàð­ñòâó) öèâèëü­íîå ïðà­âî, êîòî­ðîå ñîñòî­èò ëèøü â òîë­êî­âà­íèè îïûò­íû­ìè (þðè­ñòà­ìè) áåç çàïè­ñè, èëè æå èìå­þò­ñÿ le­gis ac­tio­nes, ñîäåð­æà­ùèå ñïî­ñîá äåé­ñò­âèÿ (â ñóäå), èëè ïëå­áèñ­öèò, êîòî­ðûé óñòà­íàâ­ëè­âà­åò­ñÿ áåç óòâåð­æäå­íèÿ ñåíà­òà, èëè ýäèêò ìàãè­ñò­ðà­òîâ, îòêóäà ïðî­èñ­õî­äèò ius ho­no­ra­rium, èëè ñåíà­òóñ­êîí­ñóëüò, êîòî­ðûé ââî­äèò­ñÿ îäíèì óòâåð­æäå­íè­åì ñåíà­òà, áåç çàêî­íà, èëè êîí­ñòè­òó­öèè ïðèí­öåï­ñà, ò. å. ñîáëþäà­åò­ñÿ êàê çàêîí òî, ÷òî óñòà­íî­âèë ñàì ïðèí­öåïñ.
  • (13) Ïîñëå îçíà­êîì­ëå­íèÿ ñ âîç­íèê­íî­âå­íè­åì è ðàç­âè­òè­åì ïðà­âà íóæ­íî îçíà­êî­ìèòü­ñÿ ñ íàçâà­íè­ÿ­ìè äîëæ­íî­ñòåé ìàãè­ñò­ðà­òîâ è ñ èõ ïðî­èñ­õîæ­äå­íè­åì, òàê êàê ìû óæå îáú­ÿñ­íÿ­ëè, ÷òî èñïîë­íå­íèå äåëà äîñòè­ãà­åò­ñÿ ÷åðåç òåõ, êòî ðóêî­âî­äèò ñóäåá­íûì ðàç­áè­ðà­òåëü­ñò­âîì: äà è êàêèì îáðà­çîì ïðà­âî ìîæåò îñó­ùåñòâëÿòü­ñÿ â ãîñóäàð­ñòâå, êàê íå ÷åðåç òåõ, êòî ìîæåò óïðàâ­ëÿòü ïðà­âà­ìè? Ïîñëå ýòî­ãî ìû ïîãî­âî­ðèì î ïðå­åì­ñò­âåí­íî­ñòè àâòî­ðîâ, òàê êàê ïðà­âî íå ìîæåò ñîõðà­íÿòü­ñÿ, åñëè íåò çíà­òî­êà ïðà­âà, ïîñðåä­ñò­âîì êîòî­ðî­ãî îíî ìîæåò ïîñòî­ÿí­íî óëó÷­øàòü­ñÿ.
  • (14) ×òî êàñà­åò­ñÿ ìàãè­ñò­ðà­òîâ, òî èçâåñò­íî, ÷òî â íà÷à­ëå ýòî­ãî ãîñóäàð­ñòâà öàðè èìå­ëè âñþ âëàñòü.
  • (15)  òå âðå­ìå­íà, êàê èçâåñò­íî, ñóùå­ñò­âî­âàë è íà÷àëü­íèê êîí­íè­öû; îí íà÷àëü­ñò­âî­âàë íàä âñàä­íè­êà­ìè è çàíè­ìàë êàê áû âòî­ðîå ìåñòî ïîñëå öàðåé; â ÷èñ­ëå íà÷àëü­íè­êîâ êîí­íè­öû áûë Þíèé Áðóò, êîòî­ðûé ÿâëÿë­ñÿ çà÷è­íà­òå­ëåì èçãíà­íèÿ öàðÿ.
  • (16) Ïîñëå èçãíà­íèÿ öàðåé áûëè óñòà­íîâ­ëå­íû äîëæ­íî­ñòè äâóõ êîí­ñó­ëîâ, è çàêî­íîì èì áûëî ïðå­äî­ñòàâ­ëå­íî âûñ­øåå ïðà­âî; òàê îíè áûëè íàçâà­íû îòòî­ãî, ÷òî çàáî­òè­ëèñü î ìíî­ãî­÷èñ­ëåí­íûõ ãîñóäàð­ñò­âåí­íûõ äåëàõ. Íî ÷òîáû îíè íå ïðè­ñâî­è­ëè ñåáå âñåé öàð­ñêîé âëà­ñòè, áûë èçäàí çàêîí, ñîãëàñ­íî êîòî­ðî­ìó íà íèõ ìîã­ëè áûòü ïðè­íî­ñè­ìû æàëî­áû è îíè íå ìîã­ëè ðàñ­ïî­ðÿ­æàòü­ñÿ æèç­íüþ ðèì­ñêî­ãî ãðàæ­äà­íè­íà áåç ïðè­êà­çà íàðî­äà; èì áûëî ïðå­äî­ñòàâ­ëå­íî íàëà­ãàòü âçûñ­êà­íèÿ â âèäå øòðà­ôà èëè àðå­ñòà è ïðè­êà­çû­âàòü çàêëþ­÷àòü ãðàæ­äàí â ãîñóäàð­ñò­âåí­íóþ òþðü­ìó.
  • (17) Çàòåì, êîãäà ïåðå­ïè­ñè ñòà­ëè òðå­áî­âàòü áîëü­øå­ãî âðå­ìå­íè è êîí­ñó­ëû íå ñìîã­ëè âûïîë­íÿòü ýòó îáÿ­çàí­íîñòü, áûëè ó÷ðåæ­äå­íû äîëæ­íî­ñòè öåí­çî­ðîâ.
  • (18) Êîãäà íàðîä óâå­ëè­÷èë­ñÿ è ÷àñòî âîç­íè­êà­ëè âîé­íû, à íåêî­òî­ðûå æåñòî­êèå âîé­íû ïðî­èñ­õî­äè­ëè ñ ñîñåäÿ­ìè, òî èíî­ãäà ïî òðå­áî­âà­íèþ îáñòî­ÿ­òåëüñòâ óñòà­íàâ­ëè­âà­ëè äîëæ­íî­ñòè ìàãè­ñò­ðà­òîâ ñ áîëü­øåé âëà­ñòüþ; òàê ïîÿâè­ëèñü äèê­òà­òî­ðû, â îòíî­øå­íèè êîòî­ðûõ ïðà­âî îáæà­ëî­âà­íèÿ íå äåé­ñò­âî­âà­ëî è êîòî­ðûì áûëî ïðå­äî­ñòàâ­ëå­íî äàæå ïðà­âî ïðè­ãî­âà­ðè­âàòü ê ñìåð­òè. Ýòî äîëæ­íîñò­íîå ëèöî, èìåâ­øåå âûñ­øóþ âëàñòü, íàçíà­÷à­ëîñü íå áîëåå ÷åì íà øåñòü ìåñÿ­öåâ.
  • (19) È ýòèì äèê­òà­òî­ðàì ïðè­äà­âà­ëèñü íà÷àëü­íè­êè êîí­íè­öû, òàê æå êàê ðàíåå öàðÿì12; èõ äîëæ­íîñòü áûëà ïî÷òè òàêîé æå, êàê â íàñòî­ÿ­ùåå âðå­ìÿ äîëæ­íîñòü ïðå­ôåê­òà ïðå­òî­ðèÿ; îäíà­êî îíè ñ÷è­òà­ëèñü çàêîí­íû­ìè ìàãè­ñò­ðà­òà­ìè.
  • (20)  òî âðå­ìÿ, êîãäà ïëåáñ óøåë îò ïàò­ðè­öè­åâ, ïðè­ìåð­íî íà ñåì­íà­äöà­òîì ãîäó ïîñëå èçãíà­íèÿ öàðåé, ïëåáñ âûáðàë ñåáå íà Ñâÿ­ùåí­íîé ãîðå òðè­áó­íîâ, êîòî­ðûå áûëè ïëå­áåé­ñêè­ìè ìàãè­ñò­ðà­òà­ìè. Îíè íàçâà­íû òðè­áó­íà­ìè, òàê êàê íåêî­ãäà íàðîä áûë ðàçäå­ëåí íà òðè ÷àñòè13 è èç êàæ­äîé âûáè­ðà­ëîñü ïî îäíî­ìó èëè òàê êàê îíè èçáè­ðà­ëèñü ãîëî­ñî­âà­íè­åì òðèá.
  • (21) Ðàâ­íûì îáðà­çîì, ÷òîáû èìå­ëèñü ëèöà äëÿ çàâå­äî­âà­íèÿ õðà­ìà­ìè, ãäå ïëåáñ õðà­íèë ñâîè ïëå­áèñ­öè­òû, èçáè­ðà­ëèñü äâîå èç ïëå­áå­åâ, êîòî­ðûå áûëè íàçâà­íû ýäè­ëà­ìè.
  • (22) Çàòåì, êîãäà êàç­íà íàðî­äà íà÷à­ëà ñòà­íî­âèòü­ñÿ áîëåå çíà­÷è­òåëü­íîé, äëÿ çàâå­äî­âà­íèÿ åþ áûëè ó÷ðåæ­äå­íû êâå­ñòî­ðû, êîòî­ðûå âåäà­ëè äåíü­ãà­ìè; íàçâà­íû îíè òàê ïîòî­ìó, ÷òî âûáè­ðà­ëèñü äëÿ èçûñ­êà­íèÿ14 è õðà­íå­íèÿ äåíåã.
  • (23) Òàê êàê, ñîãëàñ­íî ñêà­çàí­íî­ìó íàìè, ïî çàêî­íó êîí­ñó­ëàì íå áûëî ïîç­âî­ëå­íî âûíî­ñèòü áåç ïðè­êà­çà­íèÿ íàðî­äà ðåøå­íèÿ î æèç­íè ðèì­ñêî­ãî ãðàæ­äà­íè­íà, íàðî­äîì áûëè óñòà­íîâ­ëå­íû êâå­ñòî­ðû, êîòî­ðûå âåäà­ëè äåëà­ìè î òÿæ­êèõ ïðå­ñòóï­ëå­íè­ÿõ15; îíè íàçû­âà­ëèñü quaes­to­res par­ri­ci­dii è î íèõ óïî­ìè­íà­åò çàêîí XII òàá­ëèö.
  • (24) È ïîñêîëü­êó (íàðîä) æåëàë, ÷òîáû áûëè òàê­æå ïðåä­ëî­æå­íû çàêî­íû, òî íà îáñóæ­äå­íèå íàðî­äà áûëî âíå­ñå­íî ïðåä­ëî­æå­íèå î ñëî­æå­íèè ìàãè­ñò­ðà­òà­ìè ñâî­èõ ïîë­íî­ìî­÷èé è îá ó÷ðåæ­äå­íèè äåöåì­âè­ðîâ [äëÿ íàïè­ñà­íèÿ çàêî­íîâ… Òàêèì îáðà­çîì, äåöåì­âè­ðû,] ó÷ðåæ­äåí­íûå ëèøü íà îäèí ãîä, óæå òîãäà ïðà­âè­ëè íåçà­êîí­íî, äà è â äàëü­íåé­øåì íå æåëà­ëè ïåðå­èç­áè­ðàòü ìàãè­ñò­ðà­òîâ, òàê êàê ñàìè îíè è èõ ñòî­ðîí­íè­êè ñòðå­ìè­ëèñü íàâñå­ãäà çàõâà­òèòü ãîñóäàð­ñò­âåí­íóþ âëàñòü. È îíè ïðî­äîë­æà­ëè ýòî äåëî ñî ñòîëü ÷ðåç­ìåð­íûì è æåñòî­êèì ãîñ­ïîä­ñò­âîì, ÷òî (ðèì­ñêîå) âîé­ñêî óäà­ëè­ëîñü èç ãîñóäàð­ñòâà. Ãîâî­ðÿò, ÷òî íà÷à­ëî óäà­ëå­íèþ ïîëî­æèë íåêèé Âåð­ãè­íèé, êîòî­ðûé, óçíàâ, ÷òî Àïïèé Êëàâ­äèé âîïðå­êè çàêî­íó, êîòî­ðûé îí ñàì ïåðå­íåñ èç äðåâ­íå­ãî ïðà­âà â XII òàá­ëèö, îòêëî­íèë åãî ñóäåá­íîå ïðè­òÿ­çà­íèå íà (âëàñòü íàä) åãî ñîá­ñò­âåí­íîé äî÷å­ðüþ è ïðè­ãî­âî­ðèë â ïîëü­çó òîãî, êòî, áóäó÷è åìó (Àïïèþ) ïîä­÷è­íåí, ñòðå­ìèë­ñÿ çàïî­ëó­÷èòü åå â ðàá­ñòâî. Âåäü (Àïïèé Êëàâ­äèé), îõâà­÷åí­íûé ëþáî­âüþ ê äåâóø­êå, ñìå­øàë (âîåäè­íî) âñå çàêîí­íîå è íåçà­êîí­íîå. Âåð­ãè­íèé, âîç­ìó­ùåí­íûé òåì, ÷òî Àïïèé ïîïðàë ñîáëþäå­íèå äðåâ­íåé­øå­ãî ïðà­âà (îòöà) íà ëè÷­íîñòü ñâî­åé äî÷å­ðè (âåäü íåêî­ãäà Áðóò, êîòî­ðûé áûë ïåð­âûì êîí­ñó­ëîì Ðèìà, â ñîîò­âåò­ñò­âèè ñ (ïðèí­öè­ïîì) ñâî­áî­äû óäî­âëå­òâî­ðèë ñóäåá­íûå ïðè­òÿ­çà­íèÿ íà åãî (ñîá­ñò­âåí­íóþ) ëè÷­íîñòü Âèí­äè­öèÿ, ðàáà Âèòåë­ëè­åâ, êîòî­ðûé ñâî­èì äîíî­ñîì ðàñ­êðûë çàãî­âîð èçìå­íû), ñ÷åë, ÷òî öåëî­ìóä­ðèå äî÷å­ðè ïðåä­ïî­÷òè­òåëü­íåå äàæå åå æèç­íè. Ñõâà­òèâ íîæ èç ëàâ­êè ìÿñ­íè­êà, îí óáèë ñâîþ äî÷ü, äëÿ òîãî, ðàçó­ìå­åò­ñÿ, ÷òîáû îãðà­äèòü åå îò óãðî­çû áåñ­÷å­ñòüÿ. Òîò­÷àñ ïîñëå óáèé­ñòâà, åùå îáàã­ðåí­íûé êðî­âüþ äî÷å­ðè, îí áåæàë ê ñâî­èì áîå­âûì òîâà­ðè­ùàì. Òå æå, ñîáðàâ­øèñü ïîä Àëü­ãèäîì, ãäå òîãäà ïî ïðè­÷èíå âåäå­íèÿ âîé­íû ñòî­ÿ­ëè ëåãè­î­íû, è ïîêè­íóâ ïðåæ­íèõ âîå­íà­÷àëü­íè­êîâ, ïåðå­íåñ­ëè (ëåãè­îí­ñêèå) çíà÷­êè íà Àâåí­òèí, è ïî÷òè âåñü ãîðîä­ñêîé ïëåáñ ïðè­ñî­åäè­íèë­ñÿ ê íèì. Ñ ñîãëà­ñèÿ íàðî­äà ÷àñòü [äåöåì­âè­ðîâ áûëà îòïðàâ­ëå­íà â èçãíà­íèå, ÷àñòü] áûëà óáè­òà â òþðü­ìå. Òàêèì îáðà­çîì, ðåñ­ïóá­ëè­êà ñíî­âà âåð­íó­ëà ñåáå ñâîé ïðåæ­íèé ñòà­òóñ.
  • (25) Ïîñëå òîãî êàê áûëè èçäà­íû XII òàá­ëèö, âîç­íèê ðàçäîð ïëåá­ñà ñ ïàò­ðè­öè­ÿ­ìè, ïëåáñ æåëàë èçáè­ðàòü êîí­ñó­ëîâ èç ñâî­åé ñðåäû, íî ïàò­ðè­öèè åìó â ýòîì îòêà­çû­âà­ëè; â ðåçóëü­òà­òå ñòà­ëè âûáè­ðàòü­ñÿ âîåí­íûå òðè­áó­íû ñ êîí­ñóëü­ñêîé âëà­ñòüþ ÷àñòüþ èç ïëå­áå­åâ, ÷àñòüþ èç ïàò­ðè­öè­åâ; îíè âûáè­ðà­ëèñü â ðàç­íîì ÷èñ­ëå: èíî­ãäà èõ áûëî 2016, èíî­ãäà áîëü­øå, èíî­ãäà ìåíü­øå.
  • (26) Ïîòîì, êîãäà ðåøè­ëè èçáè­ðàòü êîí­ñó­ëîâ äàæå èç ïëå­áå­åâ, íà÷à­ëè âûáè­ðàòü èõ èç îáî­èõ ñîþ­çîâ17, òîãäà, ÷òîáû ïàò­ðè­öèè èìå­ëè áîëü­øå (ïðàâ), áûëî ðåøå­íî íàçíà­÷àòü äâî­èõ èç ïàò­ðè­öè­åâ18; òàê áûëè ñîçäà­íû êóðóëü­íûå ýäè­ëû.
  • (27) Òàê êàê êîí­ñó­ëû îòçû­âà­ëèñü (èç Ðèìà) âîé­íà­ìè ñ ñîñåäÿ­ìè è â ãîñóäàð­ñòâå íå áûëî íèêî­ãî, êòî ìîã áû âûñêà­çû­âàòü ïðà­âî (âûíî­ñèòü ðåøå­íèÿ), òî áûëî óñòà­íîâ­ëå­íî, ÷òî äîë­æåí áûòü èçáðàí ïðå­òîð, ïîëó­÷èâ­øèé íàçâà­íèå ãîðîä­ñêî­ãî, òàê êàê îí âûíî­ñèë ðåøå­íèÿ â ãîðî­äå (Ðèìå).
  • (28) Ñïó­ñòÿ íåñêîëü­êî ëåò ýòî­ãî ïðå­òî­ðà îêà­çà­ëîñü íåäî­ñòà­òî÷­íî, òàê êàê ìíî­ãî ïåðå­ãðè­íîâ ïðè­øëî â ãîñóäàð­ñòâî. Ïîýòî­ìó èçáðà­ëè äðó­ãî­ãî ïðå­òî­ðà, êîòî­ðûé áûë íàçâàí ïðå­òî­ðîì ïåðå­ãðè­íîâ; ýòî íàçâà­íèå ïðî­èçî­øëî îò òîãî, ÷òî îí áîëü­øåé ÷àñòüþ âûíî­ñèë ðåøå­íèÿ ïî äåëàì ìåæ­äó ïåðå­ãðè­íà­ìè.
  • (29) Çàòåì, êîãäà îêà­çàë­ñÿ íåîá­õî­äè­ìûì ìàãè­ñò­ðàò, êîòî­ðûé âåäàë áû äåëà­ìè ïîä êîïüåì19, áûëè èçáðà­íû 10 ìóæåé äëÿ ðàç­ðå­øå­íèÿ ñóäåá­íûõ ñïî­ðîâ.
  • (30)  òî æå âðå­ìÿ íà÷à­ëè âûáè­ðàòü­ñÿ è ÷åòû­ðå ìóæà äëÿ çàáîòû î äîðî­ãàõ è òðè ìóæà ìîíåò­÷è­êè, ÷åêàí­ùè­êè ìåäè, ñåðåá­ðà è çîëîòà, è òðè ìóæà ïî òÿæ­êèì óãî­ëîâ­íûì äåëàì, íà êîòî­ðûõ ëåæà­ëà îõðà­íà òþðü­ìû, òàê ÷òî, êîãäà íóæ­íî áûëî íàêà­çàòü, ýòî äåëà­ëîñü èõ âìå­øà­òåëü­ñò­âîì.
  • (31) È ïîñêîëü­êó â îáùå­ñò­âåí­íûõ äåëàõ íåëü­çÿ áûëî îáîé­òèñü áåç ìàãè­ñò­ðà­òîâ âå÷åð­íå­ãî âðå­ìå­íè, òî áûëè ó÷ðåæ­äå­íû êâèí­êâå­âè­ðû, äåé­ñò­âî­âàâ­øèå ïî ýòó è ïî òó ñòî­ðî­íó Òèá­ðà20, êîòî­ðûå ìîã­ëè èñïîë­íÿòü îáÿ­çàí­íî­ñòè ìàãè­ñò­ðà­òîâ.
  • (32) Ïîñëå çàâî­å­âà­íèÿ Ñàð­äè­íèè, à âñêî­ðå Ñèöè­ëèè, Èñïà­íèè è çàòåì Íàð­áîí­ñêîé ïðî­âèí­öèè, áûëî ñîçäà­íî ñòîëü­êî ïðå­òî­ðîâ, ñêîëü­êî áûëî ïîä­÷è­íå­íî ïðî­âèí­öèé, äëÿ çàâå­äî­âà­íèÿ ÷àñòüþ ãîðîä­ñêè­ìè äåëà­ìè, ÷àñòüþ ïðî­âèí­öè­àëü­íû­ìè. Ïîòîì Êîð­íå­ëèé Ñóë­ëà óñòà­íî­âèë ïîñòî­ÿí­íûå ñóäåá­íûå êîìèñ­ñèè ïî äåëàì î ïîä­ëî­ãàõ, îá óáèé­ñòâå ðîäè­÷åé, î áàí­äè­òèç­ìå è äîáà­âèë ÷åòû­ðåõ ïðå­òî­ðîâ. Çàòåì Ãàé Þëèé Öåçàðü äîáà­âèë äâóõ ïðå­òî­ðîâ è äâóõ ýäè­ëîâ äëÿ çàâå­äî­âà­íèÿ ïðî­äî­âîëü­ñò­âè­åì, êîòî­ðûå ïî èìå­íè (áîãè­íè) Öåðå­ðû áûëè íàçâà­íû öåðå­àëü­íû­ìè. Èòàê, áûëî óñòà­íîâ­ëå­íî 12 ïðå­òî­ðîâ è øåñòü ýäè­ëîâ. Çàòåì áîæå­ñò­âåí­íûé Àâãóñò óñòà­íî­âèë 16 ïðå­òî­ðîâ, ïîòîì áîæå­ñò­âåí­íûé Êëàâ­äèé ïðè­áà­âèë äâóõ ïðå­òî­ðîâ ïî äåëàì î ôèäå­è­êîì­ìèñ­ñàõ; îäíó èç ýòèõ äîëæ­íî­ñòåé óïðàçä­íèë áîæå­ñò­âåí­íûé Òèò, áîæå­ñò­âåí­íûé Íåð­âà äîáà­âèë ïðå­òî­ðà äëÿ ðåøå­íèÿ äåë ìåæ­äó ôèñ­êîì è ÷àñò­íû­ìè ëèöà­ìè. Òàêèì îáðà­çîì, â ãîñóäàð­ñòâå âûíî­ñÿò ðåøå­íèÿ 18 ïðå­òî­ðîâ.
  • (33) È âñå ýòè ìàãè­ñò­ðà­òû, ñêîëü­êî èõ íè áûëî â ãîñóäàð­ñòâå, ïî÷è­òà­ëèñü: ñêîëü­êî áû èõ íè óåç­æà­ëî (èç ãîðî­äà), îäèí âñå­ãäà îñòà­âàë­ñÿ, êîòî­ðûé è âåð­øèë ïðà­âî, à íàçû­âà­åò­ñÿ îí ïðå­ôåê­òîì ãîðî­äà. Ýòîò ïðå­ôåêò áûë ó÷ðåæ­äåí èçäàâ­íà, ïîçä­íåå, ïîæà­ëóé èç-çà Ëàòèí­ñêèõ ïðàçä­íåñòâ, îí ñíî­âà áûë ââåäåí è ñòàë èñïîë­íÿòü (ñâîþ äîëæ­íîñòü) åæå­ãîä­íî. Âåäü ïðå­ôåê­òû õëåá­íûõ ñáî­ðîâ è íî÷­íîé ñòðà­æè íå áûëè ìàãè­ñò­ðà­òà­ìè, íî íàçíà­÷à­ëèñü ýêñ­òðà­îð­äè­íàð­íî, ïî ìåðå íåîá­õî­äè­ìî­ñòè. Òàê­æå è òå, êîòî­ðûõ ìû çîâåì öèñòè­áå­ðà­ìè21, áûëè ñîçäà­íû âïî­ñëåä­ñò­âèè ïî ïîñòà­íîâ­ëå­íèþ ñåíà­òà (â ïîìîùü) ýäè­ëàì.
  • (34) Èòàê, èç âñåõ (ìàãè­ñò­ðà­òîâ) òîëü­êî 10 ïëå­áåé­ñêèõ òðè­áó­íîâ, äâà êîí­ñó­ëà, 18 ïðå­òî­ðîâ è øåñòü ýäè­ëîâ âåð­øè­ëè ïðà­âî â ãîñóäàð­ñòâå.
  • (35) Ïðå­ïî­äà­âà­íè­åì íàó­êè öèâèëü­íî­ãî ïðà­âà çàíè­ìà­ëèñü ìíî­ãèå è âåëè­÷àé­øèå ìóæè; íî òå, êòî ïîëü­çî­âàë­ñÿ âåëè­÷àé­øèì óâà­æå­íè­åì ñî ñòî­ðî­íû ðèì­ñêî­ãî íàðî­äà, äîëæ­íû áûòü óïî­ìÿ­íó­òû, ïðà­âà âîç­íèê­ëè è äîøëè äî íàñ. Èç âñåõ, êòî çàíè­ìàë­ñÿ (ýòîé) íàó­êîé, íèêòî äî Òèáå­ðèÿ Êîðóí­êà­íèÿ íå çàíè­ìàë­ñÿ ïóá­ëè÷­íûì ïðå­ïî­äà­âà­íè­åì; äî íåãî äðó­ãèå äóìà­ëè äåð­æàòü öèâèëü­íîå ïðà­âî â òàéíå è ñêî­ðåå ñòðå­ìè­ëèñü èçáà­âèòü­ñÿ îò ñîâå­òó­þ­ùèõ, ÷åì ó÷èòü­ñÿ ó æåëàþ­ùèõ ýòî­ãî.
  • (36) Áûë ïðåæ­äå âñå­ãî ìóä­ðûé Ïóá­ëèé Ïàïè­ðèé, êîòî­ðûé ñîáðàë âîåäè­íî çàêî­íû öàðåé. Çàòåì Àïïèé Êëàâ­äèé, îäèí èç äåöåì­âè­ðîâ, êîòî­ðûé ïðè­íè­ìàë âåëè­÷àé­øåå ó÷à­ñòèå â íàïè­ñà­íèè XII òàá­ëèö. Ïîñëå íåãî (äðó­ãîé) Àïïèé Êëàâ­äèé òîãî æå ðîäà îáëà­äàë îãðîì­íû­ìè çíà­íè­ÿ­ìè; îí áûë ïðî­çâàí Ñòî­ðó­êèì; îí âûìî­ñòèë Àïïè­å­âó äîðî­ãó, ïðî­âåë Êëàâ­äè­åâ âîäî­ïðî­âîä è âûíåñ ðåøå­íèå î Ïèð­ðå íå ïðè­íè­ìàòü åãî â ãîðî­äå. Ïåðå­äà­þò, ÷òî îí íàïè­ñàë èñêè, è ïðåæ­äå âñå­ãî î ïðå­ðû­âå äàâ­íî­ñòè. Ýòà êíè­ãà íå ñîõðà­íè­ëàñü. Òàê­æå Àïïèé Êëàâ­äèé (âèäè­ìî, è ýòî îò íåãî ïðî­èñ­õî­äèò) ââåë áóê­âó R, ÷òîáû âìå­ñòî Âàëå­çè­åâ áûëè Âàëå­ðèè, à âìå­ñòî Ôóçè­åâ — Ôóðèè.
  • (37) Ïîñëå íåãî áûë ìóæ âåëè­÷àé­øå­ãî çíà­íèÿ Ñåì­ï­ðî­íèé, êîòî­ðî­ãî ðèì­ñêèé íàðîä íàçû­âàë ìóä­ðûì, è íèêòî äî íåãî íå íîñèë òàêî­ãî ïðî­çâè­ùà. Çàòåì — Ãàé Ñöè­ïè­îí Íàçè­êà, êîòî­ðûé ïîëó­÷èë îò ñåíà­òà èìÿ ëó÷­øå­ãî; åìó áûë äàæå äàí íà îáùå­ñò­âåí­íûé ñ÷åò äîì ó Ñâÿ­ùåí­íîé äîðî­ãè, ÷òîáû (ëþäÿì) ëåã­÷å áûëî îáðà­ùàòü­ñÿ ê íåìó çà ñîâå­òîì. Çàòåì áûë Êâèíò Ìóöèé, êîòî­ðûé, îòïðàâ­ëåí­íûé ê êàð­ôà­ãå­íÿ­íàì, êîãäà åìó áûëè ïðåä­ñòàâ­ëå­íû äâå òàá­ëè÷­êè, îäíà î ìèðå, à äðó­ãàÿ î âîéíå, âçÿâ íà ñåáÿ ðîëü ïîñðåä­íè­êà è ïîæå­ëàâ, ÷òîáû îáå (òàá­ëè÷­êè) áûëè îòïðàâ­ëå­íû â Ðèì, ñêà­çàë, ÷òî êàð­ôà­ãå­íÿíå äîëæ­íû ñòðå­ìèòü­ñÿ ê òîìó, ÷òîáû áûòü ãîòî­âû­ìè ïðè­íÿòü è òó è äðó­ãóþ (òàá­ëè÷­êó).
  • (38) Âñëåä çà íèìè ó÷èë Òèáå­ðèé Êîðóí­êà­íèé, êîòî­ðûé, êàê ÿ ñêà­çàë, ïåð­âûé íà÷àë ïóá­ëè÷­íî ïðå­ïî­äà­âàòü; èç åãî ïèñà­íèé íè÷å­ãî íå ñîõðà­íè­ëîñü, íî åãî îòâå­òû áûëè ìíî­ãî­÷èñ­ëåí­íû è ïàìÿò­íû. Çàòåì Ñåêñò Ýëèé è åãî áðàò Ïóá­ëèé Ýëèé, à òàê­æå Ïóá­ëèé Àòè­ëèé îáíà­ðó­æè­âà­ëè â ïðå­ïî­äà­âà­íèè âåëè­÷àé­øóþ ìóä­ðîñòü, è äâà Ýëèÿ áûëè êîí­ñó­ëà­ìè, à Àòè­ëèþ íàðîä äàë âïåð­âûå íàçâà­íèå «ìóä­ðåö». Ñåêñ­òà Ýëèÿ âîñ­õâà­ëÿë Ýííèé, è ñîõðà­íè­ëàñü åãî êíè­ãà ïîä çàãëà­âè­åì «Tri­per­ti­ta»22. Ýòà êíè­ãà ÿâëÿ­åò­ñÿ êàê áû êîëû­áå­ëüþ ïðà­âà; îíà íàçâà­íà «Tri­per­ti­ta» ïîòî­ìó, ÷òî ê ñòî­ÿ­ùå­ìó â íà÷à­ëå çàêî­íó XII òàá­ëèö ïðè­áàâ­ëå­íî òîë­êî­âà­íèå è ïðè­ñî­åäè­íå­íû ëåãè­ñàê­öè­îí­íûå èñêè. Åìó æå ïðè­íàä­ëå­æàò äðó­ãèå òðè êíè­ãè, õîòÿ íåêî­òî­ðûå è îòðè­öà­þò, ÷òî ýòè êíè­ãè åãî: âåäü çà íèìè ïî÷å­ìó-òî îõî­òèë­ñÿ Êàòîí. Çàòåì áûë Ìàðê Êàòîí, ãëà­âà ôàìè­ëèè Ïîð­öè­åâ, êíè­ãè êîòî­ðî­ãî ñîõðà­íè­ëèñü, íî áîëü­øå ñîõðà­íè­ëîñü êíèã åãî ñûíà, îò íèõ-òî óæå ïîøëè è âñå ïðî­÷èå.
  • (39) Ïîñëå íèõ áûë Ïóá­ëèé Ìóöèé è Áðóò, è Ìàíè­ëèé, êîòî­ðûå îñíî­âà­ëè öèâèëü­íîå ïðà­âî. Èç íèõ Ïóá­ëèé Ìóöèé îñòà­âèë äåñÿòü êíèã, Áðóò — ñåìü, Ìàíè­ëèé — òðè; ñîõðà­íè­ëèñü òîìà, îçà­ãëàâ­ëåí­íûå «Ïàìÿò­íè­êè Ìàíè­ëèÿ». Ïóá­ëèé Ìóöèé è Ìàíè­ëèé áûëè êîí­ñó­ëà­ìè, Áðóò — ïðå­òî­ðîì, à Ìóöèé — âïî­ñëåä­ñò­âèè — äàæå âåð­õîâ­íûì æðå­öîì.
  • (40) Ïîñëå íèõ áûë Ïóá­ëèé Ðóòè­ëèé Ðóô, êîòî­ðûé áûë êîí­ñó­ëîì â Ðèìå è ïðî­êîí­ñó­ëîì â Àçèè, Ïàâåë Âåð­ãè­íèé è Êâèíò Òóáå­ðîí, êîòî­ðûé áûë ñòî­è­êîì è ñëó­øà­òå­ëåì Ïàí­ñû è ñàì áûë êîí­ñó­ëîì.  òî æå âðå­ìÿ Ñåêñò Ïîì­ïåé, äÿäÿ Ãíåÿ Ïîì­ïåÿ; è Öåëèé Àíòè­ïà­òåð, êîòî­ðûé ñîñòà­âèë «Èñòî­ðèþ», íî çàíè­ìàë­ñÿ áîëåå êðàñ­íî­ðå­÷è­åì, ÷åì íàó­êîé ïðà­âà. Òàê­æå Ëþöèé Êðàññ, áðàò Ïóá­ëèÿ Ìóöèÿ, êîòî­ðûé ïðî­çû­âàë­ñÿ Ìóöè­à­íîì; Öèöå­ðîí íàçû­âà­åò åãî êðàñ­íî­ðå­÷è­âåé­øèì èç þðèñ­êîí­ñóëü­òîâ23.
  • (41) Ïîñëå íèõ Êâèíò Ìóöèé, ñûí Ïóá­ëèÿ, âåð­õîâ­íûé æðåö, ïåð­âûé ñèñòå­ìà­òè­çè­ðî­âàë öèâèëü­íîå ïðà­âî, èçëî­æèâ åãî ïî ðîäàì â âîñåì­íà­äöà­òè êíè­ãàõ.
  • (42) Ó Ìóöèÿ áûëè ìíî­ãî­÷èñ­ëåí­íûå ñëó­øà­òå­ëè, íî íàè­áîëü­øèì àâòî­ðè­òå­òîì ïîëü­çî­âà­ëèñü Àêâè­ëèé Ãàëë, Áàëüá[1] Ëþöè­ëèé, Ñåêñò Ïàïè­ðèé, Ãàé Þâåí­öèé; èç íèõ, ïî ñëî­âàì Ñåð­âèÿ, íàè­áîëü­øèì àâòî­ðè­òå­òîì ó íàðî­äà ïîëü­çî­âàë­ñÿ Ãàëë. Âñå îíè óïî­ìè­íà­þò­ñÿ Ñåð­âè­åì Ñóëü­ïè­öè­åì. Âïðî­÷åì, èõ ñî÷è­íå­íèÿ íå íàñòîëü­êî âûäàþ­ùè­å­ñÿ, ÷òîáû èõ âñå æàæ­äà­ëè, òàê êàê èõ òðóäû äàæå è íå õîäÿò ïîâñþäó ñðå­äè ëþäåé ïî ðóêàì, íî (ëèøü) Ñåð­âèé óïî­ìÿ­íóë î íèõ â ñâî­èõ êíè­ãàõ, à ïàìÿòü î åãî ñîá­ñò­âåí­íûõ ñî÷è­íå­íè­ÿõ òàê­æå ñîõðà­íè­ëàñü.
  • (43)  ñóäåá­íûõ ðå÷àõ Ñåð­âèé Ñóëü­ïè­öèé çàíè­ìàë ïåð­âîå èëè, íåñî­ìíåí­íî, âòî­ðîå ìåñòî ïîñëå Ìàð­êà Òóë­ëèÿ (Öèöå­ðî­íà). Ðàñ­ñêà­çû­âà­þò, ÷òî Ñåð­âèé îáðà­òèë­ñÿ ê Êâèí­òó Ìóöèþ çà êîí­ñóëü­òà­öè­åé ïî äåëó ñâî­åãî äðó­ãà è êîãäà òîò ñêà­çàë, ÷òî Ñåð­âèé ìàëî ïîíè­ìà­åò â ïðà­âå, òîãäà îí âòî­ðè÷­íî ñïðî­ñèë Êâèí­òà, à Êâèíò Ìóöèé ñêà­çàë, ÷òî îí íå ïîëó­÷èò (îòâå­òà) è îòðó­ãàë åãî; âåäü îí ñêà­çàë, ÷òî ïàò­ðè­öèþ, àðè­ñòî­êðà­òó è ñóäåá­íî­ìó îðà­òî­ðó ñòûä­íî íå çíàòü òî ïðà­âî, êîòî­ðûì îí çàíè­ìà­åò­ñÿ. Áóä­òî áû âçâîë­íî­âàí­íûé ýòèì îñêîðá­ëå­íè­åì, Ñåð­âèé ïîñâÿ­òèë ñâîé òðóä (èçó­÷å­íèþ) öèâèëü­íî­ãî ïðà­âà è ñëó­øàë (ëåê­öèè) ìíî­ãèõ èç òåõ, î êîì ìû ãîâî­ðè­ëè. Ñíà­÷à­ëà îí îáó­÷àë­ñÿ ó Áàëü­áà Ëóöè­ëèÿ, ãëàâ­íûì æå îáðà­çîì îí ó÷èë­ñÿ ó Ãàë­ëà Àêâè­ëèÿ, êîòî­ðûé áûë ñ (îñò­ðî­âà) Êåð­êè­íà: ïîýòî­ìó-òî ìíî­ãèå åãî êíè­ãè èçâåñò­íû êàê íàïè­ñàí­íûå íà Êåð­êèíå. Êîãäà Ñåð­âèé, áóäó÷è ïîñëîì, ïîãèá, ðèì­ñêèé íàðîä ïîñòà­âèë åìó ñòà­òóþ ïåðåä ðîñò­ðà­ìè; îíà è ñåãî­äíÿ âîç­âû­øà­åò­ñÿ ïåðåä ðîñò­ðà­ìè Àâãó­ñòà. Ìíî­ãèå åãî òîìà ñîõðà­íè­ëèñü, âåäü îí îñòà­âèë ïî÷òè 180 êíèã.
  • (44) Ïîñëå ýòî­ãî âûäâè­íó­ëèñü ìíî­ãèå, îäíà­êî êíè­ãè íàïè­ñà­ëè (ëèøü) ñëå­äóþ­ùèå: Àëôåí Âàð Ãàé24, Àâë Îôè­ëèé, Òèò Öåçèé, Àóôèäèé Òóê­êà, Àóôèäèé Íàìó­çà, Ôëà­âèé Ïðèñê, Ãàé Àòåé, Ïàêó­âèé Ëàáå­îí Àíòè­ñòèé — îòåö Ëàáåî­íà Àíòè­ñòèÿ, Öèí­íà, Ïóá­ëè­öèé Ãàë­ëèé. Âîñåìü èç ýòèõ äåñÿ­òè íàïè­ñà­ëè êíè­ãè, êîòî­ðûå áûëè ðàñ­ïî­ëî­æå­íû â ïîðÿä­êå Àóôèäè­åì Íàìó­çîé, â 140 êíè­ãàõ. Èç ýòèõ ñëó­øà­òå­ëåé (Ñåð­âèÿ Ñóëü­ïè­öèÿ) íàè­áîëü­øèé àâòî­ðè­òåò èìå­ëè Àëôåí Âàð è Àâë Îôè­ëèé, èç êîòî­ðûõ Âàð áûë êîí­ñó­ëîì, à Îôè­ëèé ïðå­áû­âàë â ñîñëî­âèè âñàä­íè­êîâ. Îí áûë áëè­æàé­øèì äðó­ãîì Öåçà­ðÿ è îñòà­âèë ìíî­ãî­÷èñ­ëåí­íûå êíè­ãè î öèâèëü­íîì ïðà­âå; êíè­ãè ýòè îáîñ­íî­âà­ëè êàæ­äóþ ÷àñòü ýòî­ãî äåëà; îí ïåð­âûé íàïè­ñàë î çàêî­íàõ, êàñàþ­ùèõ­ñÿ äâà­äöà­òîé ÷àñòè25, òàê­æå ñîñòà­âèë òùà­òåëü­íîå èññëå­äî­âà­íèå îá ýäèê­òå ïðå­òî­ðà, èáî ðàíü­øå åãî Ñåð­âèé îñòà­âèë äâå êíè­ãè ê Áðó­òó, ñîäåð­æàâ­øèå êðàò­÷àé­øèå äàí­íûå îá ýäèê­òå.
  • (45)  òî æå âðå­ìÿ æèë è Òðå­áà­öèé, êîòî­ðûé áûë ñëó­øà­òå­ëåì Êîð­íå­ëèÿ Ìàê­ñè­ìà, Àâë Êàñ­öåë­ëèé, Êâèíò Ìóöèé, ñëó­øà­òåëü Âîëó­çèÿ; èìåí­íî îí îñòà­âèë â åãî ÷åñòü íàñëåä­ñòâî ïî çàâå­ùà­íèþ åãî âíó­êó Ïóá­ëèþ Ìóöèþ. Áûë æå îí áûâ­øèì êâå­ñòî­ðîì è ñâåðõ òîãî íå õîòåë çàíè­ìàòü íèêà­êîé (äîëæ­íî­ñòè), õîòÿ ñàì Àâãóñò ïðåä­ëà­ãàë åìó ñîâ­ìåñò­íîå ñ íèì êîí­ñóëü­ñòâî. Èç íèõ Òðå­áà­öèé áûë áîëåå ñâå­äóù, ÷åì Êàñ­öåë­ëèé, à Êàñ­öåë­ëèé áûë êðàñ­íî­ðå­÷è­âåå, íî Îôè­ëèé ïðå­âîñ­õî­äèë ó÷å­íî­ñòüþ îáî­èõ. Ïèñà­íèÿ Êàñ­öåë­ëèÿ íå ñîõðà­íè­ëèñü, êðî­ìå îäíîé êíè­ãè õîðî­øèõ çàìå­÷à­íèé; îò Òðå­áà­öèÿ îñòà­ëîñü ìíî­ãî êíèã, íî èìè ìàëî ïîëü­çó­þò­ñÿ.
  • (46) Ïîñëå íèõ áûë Òóáå­ðîí, êîòî­ðûé ïîñâÿ­òèë òðóä Îôè­ëèþ. Îí áûë ïàò­ðè­öè­åì è ïåðå­øåë îò âåäå­íèÿ èñêîâ ê çàíÿ­òèþ öèâèëü­íûì ïðà­âîì ãëàâ­íûì îáðà­çîì ïîñëå òîãî, êàê âûñòó­ïèë ñ îáâè­íå­íè­åì Êâèí­òà Ëèãà­ðèÿ è ïðè Ãàå Öåçà­ðå ïðî­èã­ðàë ïðî­öåññ. Òî áûë òîò ñàìûé Êâèíò Ëèãà­ðèé, êîòî­ðûé, êîãäà äåð­æàë â Àôðè­êå ïðè­÷àë, íå ïîç­âî­ëèë ðîá­êî­ìó Òóáå­ðî­íó ïðè­÷à­ëèòü è äàæå íàáðàòü âîäû, â ÷åì Òóáå­ðîí åãî è îáâè­íÿë, à Öèöå­ðîí çàùè­ùàë; ðå÷ü (Öèöå­ðî­íà) âûãëÿäèò âåñü­ìà êðà­ñè­âîé è íàçû­âà­åò­ñÿ «Â çàùè­òó Êâèí­òà Ëèãà­ðèÿ». Òóáå­ðîí áûë ó÷å­íåé­øèì â îáëà­ñòè ïóá­ëè÷­íî­ãî è ÷àñò­íî­ãî ïðà­âà è îñòà­âèë ìíî­ãî êíèã ïî îáå­èì ýòèì îáëà­ñòÿì; îí ñòðå­ìèë­ñÿ ïèñàòü ñòà­ðèí­íû­ìè âûðà­æå­íè­ÿ­ìè, è ïîòî­ìó åãî êíè­ãè íå âûçâà­ëè îäîá­ðå­íèÿ.
  • (47) Ïîñëå íåãî íàè­áîëü­øèì àâòî­ðè­òå­òîì ïîëü­çî­âà­ëèñü Àòåé Êàïè­òîí, êîòî­ðûé ñëå­äî­âàë çà Îôè­ëè­åì, è Àíòè­ñòèé Ëàáå­îí, êîòî­ðûé ñëó­øàë âñåõ èõ è ïîëó­÷èë îáðà­çî­âà­íèå ó Òðå­áà­öèÿ. Èç íèõ Àòåé áûë êîí­ñó­ëîì, Ëàáå­îí æå îòêà­çàë­ñÿ ïðè­íÿòü ýòó ÷åñòü, êîãäà Àâãóñò ïðåä­ëî­æèë åìó êîí­ñó­ëàò, íî ïðè­ëåæ­íî çàíè­ìàë­ñÿ èçó­÷å­íè­åì (ïðà­âà). Âåñü ãîä îí ðàçäå­ëèë òàêèì îáðà­çîì, ÷òî øåñòü ìåñÿ­öåâ ïðî­âî­äèë â Ðèìå ñ ó÷å­íè­êà­ìè, à íà øåñòü ìåñÿ­öåâ óäà­ëÿë­ñÿ è çàíè­ìàë­ñÿ ïèñà­íè­åì êíèã. Îí îñòà­âèë 40 òîìîâ, èç êîòî­ðûõ áîëü­øèí­ñòâî íàõî­äèò­ñÿ â îáðà­ùå­íèè. Ýòè äâà âïåð­âûå îáðà­çî­âà­ëè êàê áû ðàç­ëè÷­íûå øêî­ëû26, èáî Àòåé Êàïè­òîí ñòî­ÿë íà òîì, ÷òî åìó áûëî ïåðå­äà­íî (åãî ïðåä­øå­ñò­âåí­íè­êà­ìè), Ëàáå­îí æå òðóäèë­ñÿ, äîâå­ðÿÿ ðàçó­ìó è ó÷å­íî­ñòè è èçó­÷àÿ äðó­ãèå íàó­êè, íî áîëü­øåé ÷àñòüþ óñòà­íàâ­ëè­âàë íîâûå ïîëî­æå­íèÿ.
  • (48) Àòåþ Êàïè­òî­íó íàñëå­äî­âàë Ìàñ­ñó­ðèé Ñàáèí, Ëàáåî­íó — Íåð­âà; ýòè óâå­ëè­÷è­ëè èõ ðàç­íî­ãëà­ñèÿ; Íåð­âà áûë áëèç­êèì äðó­ãîì öåçà­ðÿ27. Ìàñ­ñó­ðèé Ñàáèí ïðè­íàä­ëå­æàë ê ñîñëî­âèþ âñàä­íè­êîâ è ïåð­âûé íà÷àë ïóá­ëè÷­íî äàâàòü îòâå­òû ïî þðèäè­÷å­ñêèì âîïðî­ñàì; ïîçä­íåå ýòî (ïðà­âî) ñòà­ëî ïðå­äî­ñòàâ­ëÿòü­ñÿ êàê ìèëîñòü, à åìó ýòî ïðà­âî áûëî äàíî öåçà­ðåì Òèáå­ðè­åì.
  • (49) Ìèìî­õî­äîì óêà­æåì, ÷òî äî âðå­ìåí Àâãó­ñòà ïðà­âî äàâàòü ïóá­ëè÷­íî îòâå­òû íå ïðå­äî­ñòàâ­ëÿ­ëîñü ïðèí­öåï­ñà­ìè, íî òå, êòî âíó­øàë äîâå­ðèå ñâî­è­ìè çíà­íè­ÿ­ìè, äàâà­ëè îòâå­òû òåì, êòî ñïðà­øè­âàë ñîâå­òà. È îíè íå äàâà­ëè îòâå­òîâ çà ñâî­åé ïå÷à­òüþ, íî îáû÷­íî ñàìè ïèñà­ëè ñóäüÿì èëè âûäà­âà­ëè ñâèäå­òåëü­ñòâî òåì, êòî ñïðà­øè­âàë ñîâå­òà. Âïåð­âûå áîæå­ñò­âåí­íûé Àâãóñò äëÿ âîç­âû­øå­íèÿ àâòî­ðè­òå­òà ïðà­âà óñòà­íî­âèë, ÷òîáû îíè äàâà­ëè îòâå­òû íà îñíî­âà­íèè åãî (Àâãó­ñòà) âëà­ñòè, ñ òîãî âðå­ìå­íè è ñòà­ëè äîìî­ãàòü­ñÿ ýòî­ãî êàê ïðè­âè­ëå­ãèè. È ïîýòî­ìó íàè­ëó÷­øèé ïðèí­öåïñ Àäðè­àí, êîãäà ìóæè â çâà­íèè ïðå­òî­ðîâ ïðî­ñè­ëè ó íåãî, ÷òîáû îí ïîç­âî­ëèë èì äàâàòü îòâå­òû, íàïè­ñàë èì, ÷òî îáû÷­íî îá ýòîì íå ïðî­ñÿò, íî ýòî ïðå­äî­ñòàâ­ëÿ­åò­ñÿ, ïîýòî­ìó åñëè êòî óâå­ðåí â ñåáå, òî íàõî­äèò óäî­âîëü­ñò­âèå â òîì, ÷òîáû ïîä­ãîòî­âèòü ñåáÿ äëÿ äà÷è îòâå­òîâ íàðî­äó.
  • (50) Òàê Òèáå­ðèé Öåçàðü ïîç­âî­ëèë Ñàáè­íó, ÷òîáû òîò äàâàë îòâå­òû íàðî­äó, à áûë Ñàáèí, áóäó÷è â âîç­ðàñòå, äîñòèã­íóâ óæå 50 ëåò, âñå­ãî ëèøü âî âñàä­íè­÷å­ñêîì ñîñëî­âèè. Áîãàò­ñòâà åãî áûëè íåâå­ëè­êè, íî îí ïîä­äåð­æè­âàë­ñÿ ãëàâ­íûì îáðà­çîì ñâî­è­ìè ó÷å­íè­êà­ìè.
  • (51) Åãî (Ñàáè­íà) ïðå­åì­íè­êîì áûë Ãàé Êàñ­ñèé Ëîí­ãèí, ñûí äî÷å­ðè Òóáå­ðî­íà, êîòî­ðàÿ áûëà âíó÷­êîé Ñåð­âèÿ Ñóëü­ïè­öèÿ. Âìå­ñòå ñ Êâàð­òè­íîì îí áûë êîí­ñó­ëîì âî âðå­ìå­íà Òèáå­ðèÿ è ïîëü­çî­âàë­ñÿ â ãîñóäàð­ñòâå íàè­áîëü­øèì àâòî­ðè­òå­òîì, ïîêà öåçàðü íå âûñëàë åãî.
  • (52) Âûñëàí­íûé íà Ñàð­äè­íèþ è âîç­âðà­ùåí­íûé Âåñ­ïà­ñè­à­íîì, îí óìåð. Íåð­âå íàñëå­äî­âàë Ïðî­êóë.  òî æå âðå­ìÿ áûë è Íåð­âà-ñûí, áûë è äðó­ãîé Ëîí­ãèí, èç ñîñëî­âèÿ âñàä­íè­êîâ, êîòî­ðûé âïî­ñëåä­ñò­âèè äîñòèã ïðå­òó­ðû. Íî àâòî­ðè­òåò Ïðî­êó­ëà áûë áîëåå çíà­÷è­òåëü­íûì, âåäü îí ñìîã ñäå­ëàòü ãîðàçäî áîëü­øå. Îíè (âûøå­íà­çâàí­íûå þðè­ñòû) íàçû­âà­þò­ñÿ ÷àñòüþ êàñ­ñè­àí­öà­ìè, ÷àñòüþ ïðî­êó­ëüÿí­öà­ìè, è ýòî âåäåò ïðî­èñ­õîæ­äå­íèå îò Êàïè­òî­íà è Ëàáåî­íà.
  • (53) Ïðå­åì­íè­êîì Êàñ­ñèÿ áûë Öåëèé Ñàáèí, êîòî­ðûé èìåë áîëü­øîå çíà­÷å­íèå âî âðå­ìå­íà Âåñ­ïà­ñè­à­íà; ïðå­åì­íè­êîì Ïðî­êó­ëà — Ïåãà­ñèé, êîòî­ðûé âî âðå­ìå­íà Âåñ­ïà­ñè­à­íà áûë ïðå­ôåê­òîì ãîðî­äà (Ðèìà); ïðå­åì­íè­êîì Öåëèÿ Ñàáè­íà — Ïðèñê ßâî­ëåí, Ïåãà­ñèÿ — Öåëüñ, Öåëü­ñà-îòöà — Öåëüñ-ñûí è Ïðèñê Íåðà­öèé, îáà îíè áûëè êîí­ñó­ëà­ìè, à Öåëüñ — äâà­æäû; ßâî­ëå­íà Ïðè­ñ­êà — Àáóð­íèé Âàëåíñ è Òóñ­öè­àí, à òàê­æå Ñàëü­âèé Þëè­àí.
  • 2. Pom­po­nius lib­ro sin­gu­la­ri en­chi­ri­dii
  • (pr.) Ne­ces­sa­rium ita­que no­bis vi­de­tur ip­sius iuris ori­gi­nem at­que pro­ces­sum de­monstra­re.
  • (1) Et qui­dem ini­tio ci­vi­ta­tis nostrae po­pu­lus si­ne le­ge cer­ta, si­ne iure cer­to pri­mum age­re insti­tuit om­nia­que ma­nu a re­gi­bus gu­ber­na­ban­tur.
  • Ep. praef. (2) Pos­tea auc­ta ad ali­quem mo­dum ci­vi­ta­te ip­sum Ro­mu­lum tra­di­tur po­pu­lum in tri­gin­ta par­tes di­vi­sis­se, quas par­tes cu­rias ap­pel­la­vit prop­te­rea quod tunc rei­pub­li­cae cu­ram per sen­ten­tias par­tium earum ex­pe­die­bat. et ita le­ges quas­dam et ip­se cu­ria­tas ad po­pu­lum tu­lit: tu­le­runt et se­quen­tes re­ges. quae om­nes conscrip­tae exstant in lib­ro Sex­ti Pa­pi­rii, qui fuit il­lis tem­po­ri­bus, qui­bus Su­per­bus De­ma­ra­ti Co­rin­thii fi­lius, ex prin­ci­pa­li­bus vi­ris. is li­ber, ut di­xi­mus, ap­pel­la­tur ius ci­vi­le Pa­pi­ria­num, non quia Pa­pi­rius de suo quic­quam ibi adie­cit, sed quod le­ges si­ne or­di­ne la­tas in unum com­po­suit.
  • (3) Exac­tis dein­de re­gi­bus le­ge tri­bu­ni­cia om­nes le­ges hae exo­le­ve­runt ite­rum­que coe­pit po­pu­lus Ro­ma­nus in­cer­to ma­gis iure et con­sue­tu­di­ne aliqua uti quam per la­tam le­gem, id­que pro­pe vi­gin­ti an­nis pas­sus est.
  • Ly­dus de mag. 1, 34 (4) Pos­tea ne diu­tius hoc fie­ret, pla­cuit pub­li­ca auc­to­ri­ta­te de­cem consti­tui vi­ros, per quos pe­te­ren­tur le­ges a Grae­cis ci­vi­ta­ti­bus et ci­vi­tas fun­da­re­tur le­gi­bus: (Lyd.) quas in ta­bu­las ebo­reas perscrip­tas pro rostris com­po­sue­runt, ut pos­sint le­ges aper­tius per­ci­pi: da­tum­que est eis ius eo an­no in ci­vi­ta­te sum­mum, uti le­ges et cor­ri­ge­rent, si opus es­set, et in­terpre­ta­ren­tur ne­que pro­vo­ca­tio ab eis si­cut a re­li­quis ma­gistra­ti­bus fie­ret. qui ip­si ani­mad­ver­te­runt ali­quid dees­se is­tis pri­mis le­gi­bus ideo­que se­quen­ti an­no alias duas ad eas­dem ta­bu­las adie­ce­runt: et ita ex ac­ce­den­ti ap­pel­la­tae sunt le­ges duo­de­cim ta­bu­la­rum. qua­rum fe­ren­da­rum auc­to­rem fuis­se de­cem­vi­ris Her­mo­do­rum quen­dam Ephe­sium exu­lan­tem in Ita­lia qui­dam ret­tu­le­runt.
  • (Ep.) (5) His le­gi­bus la­tis coe­pit (ut na­tu­ra­li­ter eve­ni­re so­let, ut in­terpre­ta­tio de­si­de­ra­ret pru­den­tium auc­to­ri­ta­tem) ne­ces­sa­riam es­se dis­pu­ta­tio­ne fo­ri. haec dis­pu­ta­tio et hoc ius, quod si­ne scrip­to ve­nit com­po­si­tum a pru­den­ti­bus, prop­ria par­te ali­qua non ap­pel­la­tur, ut ce­te­rae par­tes iuris suis no­mi­ni­bus de­sig­nan­tur, da­tis prop­riis no­mi­ni­bus ce­te­ris par­ti­bus, sed com­mu­ni no­mi­ne ap­pel­la­tur ius ci­vi­le.
  • (Ep. praef.) (6) Dein­de ex his le­gi­bus eodem tem­po­re fe­re ac­tio­nes com­po­si­tae sunt, qui­bus in­ter se ho­mi­nes dis­cep­ta­rent: quas ac­tio­nes ne po­pu­lus prout vel­let insti­tue­ret, cer­tas sol­lem­nes­que es­se vo­lue­runt: et ap­pel­la­tur haec pars iuris le­gis ac­tio­nes, id est le­gi­ti­mae ac­tio­nes. et ita eodem pae­ne tem­po­re tria haec iura na­ta sunt: le­ge duo­de­cim ta­bu­la­rum ex his flue­re coe­pit ius ci­vi­le, ex is­dem le­gis ac­tio­nes com­po­si­tae sunt. om­nium ta­men ha­rum et in­terpre­tan­di scien­tia et ac­tio­nes apud col­le­gium pon­ti­fi­cum erant, ex qui­bus consti­tue­ba­tur, quis quo­quo an­no praees­set pri­va­tis. et fe­re po­pu­lus an­nis pro­pe cen­tum hac con­sue­tu­di­ne usus est.
  • (7) Pos­tea cum Ap­pius Clau­dius pro­po­suis­set et ad for­mam re­de­gis­set has ac­tio­nes, Gnae­us Fla­vius scri­ba eius li­ber­ti­ni fi­lius sub­rep­tum lib­rum po­pu­lo tra­di­dit, et adeo gra­tum fuit id mu­nus po­pu­lo, ut tri­bu­nus ple­bis fie­ret et se­na­tor et aedi­lis cu­ru­lis. hic li­ber, qui ac­tio­nes con­ti­net, ap­pel­la­tur ius ci­vi­le Fla­via­num, si­cut il­le ius ci­vi­le Pa­pi­ria­num: nam nec Gnae­us Fla­vius de suo quic­quam adie­cit lib­ro. auges­cen­te ci­vi­ta­te quia dee­rant quae­dam ge­ne­ra agen­di, non post mul­tum tem­po­ris spa­tium Sex­tus Aeli­us alias ac­tio­nes com­po­suit et lib­rum po­pu­lo de­dit, qui ap­pel­la­tur ius Aelia­num.
  • (8) Dein­de cum es­set in ci­vi­ta­te lex duo­de­cim ta­bu­la­rum et ius ci­vi­le, es­sent et le­gis ac­tio­nes, eve­nit, ut plebs in dis­cor­diam cum pat­ri­bus per­ve­ni­ret et se­ce­de­ret si­bi­que iura consti­tue­ret, quae iura ple­bi sci­ta vo­can­tur. mox cum re­vo­ca­ta est plebs, quia mul­tae dis­cor­diae nas­ce­ban­tur de his ple­bis sci­tis, pro le­gi­bus pla­cuit et ea ob­ser­va­ri le­ge Hor­ten­sia: et ita fac­tum est, ut in­ter ple­bis sci­ta et le­gem spe­cies consti­tuen­di in­te­res­set, po­tes­tas autem eadem es­set.
  • (9) Dein­de quia dif­fi­ci­le plebs con­ve­ni­re coe­pit, po­pu­lus cer­te mul­to dif­fi­ci­lius in tan­ta tur­ba ho­mi­num, ne­ces­si­tas ip­sa cu­ram rei­pub­li­cae ad se­na­tum de­du­xit: ita coe­pit se­na­tus se in­ter­po­ne­re et quid­quid consti­tuis­set ob­ser­va­ba­tur, id­que ius ap­pel­la­ba­tur se­na­tus con­sul­tum.
  • (10) Eodem tem­po­re et ma­gistra­tus iura red­de­bant et ut sci­rent ci­ves, quod ius de qua­que re quis­que dic­tu­rus es­set se­que prae­mu­ni­ret, edic­ta pro­po­ne­bant. quae edic­ta prae­to­rum ius ho­no­ra­rium consti­tue­runt: ho­no­ra­rium di­ci­tur, quod ab ho­no­re prae­to­ris ve­ne­rat.
  • (11) No­vis­si­me si­cut ad pau­cio­res iuris consti­tuen­di vias tran­sis­se ip­sis re­bus dic­tan­ti­bus vi­de­ba­tur per partes, eve­nit, ut ne­ces­se es­set rei pub­li­cae per unum con­su­li (nam se­na­tus non pe­rin­de om­nes pro­vin­cias pro­be ge­re­re po­te­rant): igi­tur consti­tu­to prin­ci­pe da­tum est ei ius, ut quod consti­tuis­set, ra­tum es­set.
  • (Ep.) (12) Ita in ci­vi­ta­te nostra aut iure, id est le­ge, consti­tui­tur, aut est prop­rium ius ci­vi­le, quod si­ne scrip­to in so­la pru­den­tium in­terpre­ta­tio­ne con­sis­tit, aut sunt le­gis ac­tio­nes, quae for­mam agen­di con­ti­nent, aut ple­bi sci­tum, quod si­ne auc­to­ri­ta­te pat­rum est consti­tu­tum, aut est ma­gistra­tuum edic­tum, un­de ius ho­no­ra­rium nas­ci­tur, aut se­na­tus con­sul­tum, quod so­lum se­na­tu consti­tuen­te in­du­ci­tur si­ne le­ge, aut est prin­ci­pa­lis consti­tu­tio, id est, ut quod ip­se prin­ceps consti­tuit pro le­ge ser­ve­tur.
  • (13) Post ori­gi­nem iuris et pro­ces­sum cog­ni­tum con­se­quens est, ut de ma­gistra­tuum no­mi­ni­bus et ori­gi­ne cog­nos­ca­mus, quia, ut ex­po­sui­mus, per eos qui iuri di­cun­do prae­sunt ef­fec­tus rei ac­ci­pi­tur: quan­tum est enim ius in ci­vi­ta­te es­se, ni­si sint, qui iura re­ge­re pos­sint? post hoc dein de auc­to­rum suc­ces­sio­ne di­ce­mus, quod consta­re non po­test ius, ni­si sit ali­quis iuris pe­ri­tus, per quem pos­sit cot­ti­die in me­lius pro­du­ci.
  • (14) Quod ad ma­gistra­tus at­ti­net, ini­tio ci­vi­ta­tis hui­us constat re­ges om­nem po­tes­ta­tem ha­buis­se.
  • (15) Is­dem tem­po­ri­bus et tri­bu­num ce­le­rum fuis­se constat: is autem erat qui equi­ti­bus praee­rat et ve­lu­ti se­cun­dum lo­cum a re­gi­bus op­ti­ne­bat: quo in nu­me­ro fuit Iuni­us Bru­tus, qui auc­tor fuit re­gis eicien­di.
  • (16) Exac­tis dein­de re­gi­bus con­su­les consti­tu­ti sunt duo: pe­nes quos sum­mum ius uti es­set, le­ge ro­ga­tum est: dic­ti sunt ab eo, quod plu­ri­mum rei­pub­li­cae con­su­le­rent. qui ta­men ne per om­nia re­giam po­tes­ta­tem si­bi vin­di­ca­rent, le­ge la­ta fac­tum est, ut ab eis pro­vo­ca­tio es­set ne­ve pos­sent in ca­put ci­vis Ro­ma­ni ani­mad­ver­te­re ini­us­su po­pu­li: so­lum re­lic­tum est il­lis, ut coer­ce­re pos­sent et in vin­cu­la pub­li­ca du­ci iube­rent.
  • (17) Post dein­de cum cen­sus iam maio­ri tem­po­re agen­dus es­set et con­su­les non suf­fi­ce­rent huic quo­que of­fi­cio, cen­so­res consti­tu­ti sunt.
  • (18) Po­pu­lo dein­de auc­to cum creb­ra ore­ren­tur bel­la et quae­dam ac­rio­ra a fi­ni­ti­mis in­ferren­tur, in­ter­dum re exi­gen­te pla­cuit maio­ris po­tes­ta­tis ma­gistra­tum consti­tui: ita­que dic­ta­to­res pro­di­ti sunt, a qui­bus nec pro­vo­can­di ius fuit et qui­bus etiam ca­pi­tis ani­mad­ver­sio da­ta est. hunc ma­gistra­tum, quo­niam sum­mam po­tes­ta­tem ha­be­bat, non erat fas ultra sex­tum men­sem re­ti­ne­ri.
  • (19) Et his dic­ta­to­ri­bus ma­gistri equi­tum iniun­ge­ban­tur sic, quo mo­do re­gi­bus tri­bu­ni ce­le­rum: quod of­fi­cium fe­re ta­le erat, qua­le ho­die prae­fec­to­rum prae­to­rio, ma­gistra­tus ta­men ha­be­ban­tur le­gi­ti­mi.
  • (20) Is­dem tem­po­ri­bus cum plebs a pat­ri­bus se­ces­sis­set an­no fe­re sep­ti­mo de­ci­mo post re­ges exac­tos, tri­bu­nos si­bi in mon­te sac­ro crea­vit, qui es­sent ple­beii ma­gistra­tus. dic­ti tri­bu­ni, quod olim in tres par­tes po­pu­lus di­vi­sus erat et ex sin­gu­lis sin­gu­li crea­ban­tur: vel quia tri­buum suffra­gio crea­ban­tur.
  • (21) Item­que ut es­sent qui aedi­bus praees­sent, in qui­bus om­nia sci­ta sua plebs de­fe­re­bat, duos ex ple­be consti­tue­runt, qui etiam aedi­les ap­pel­la­ti sunt.
  • Ly­dus de mag. 1, 26 (22) Dein­de cum aera­rium po­pu­li auctius es­se coe­pis­set, ut es­sent qui il­li praees­sent, consti­tu­ti sunt quaes­to­res, qui pe­cu­niae praees­sent, dic­ti ab eo quod in­qui­ren­dae et con­ser­van­dae pe­cu­niae cau­sa crea­ti erant.
  • (23) Et quia, ut di­xi­mus, de ca­pi­te ci­vis Ro­ma­ni ini­us­su po­pu­li non erat le­ge per­mis­sum con­su­li­bus ius di­ce­re, prop­te­rea quaes­to­res consti­tue­ban­tur a po­pu­lo, qui ca­pi­ta­li­bus re­bus praees­sent: (Lyd.) hi ap­pel­la­ban­tur quaes­to­res par­ri­ci­dii, quo­rum etiam me­mi­nit lex duo­de­cim ta­bu­la­rum.
  • (24) Et cum pla­cuis­set le­ges quo­que fer­ri, la­tum est ad po­pu­lum, uti om­nes ma­gistra­tu se ab­di­ca­rent, quo de­cem­vi­ri consti­tu­ti an­no uno cum ma­gistra­tum pro­ro­ga­rent si­bi et cum iniu­rio­se trac­ta­rent ne­que vel­lent dein­ceps suf­fi­ce­re ma­gistra­ti­bus, ut ip­si et fac­tio sua per­pe­tuo rem pub­li­cam oc­cu­pa­tum re­ti­ne­ret: ni­mia at­que as­pe­ra do­mi­na­tio­ne eo rem per­du­xe­rant, ut exer­ci­tus a re pub­li­ca se­ce­de­ret. ini­tium fuis­se se­ces­sio­nis di­ci­tur Ver­gi­nius qui­dam, qui cum ani­mad­ver­tis­set Ap­pium Clau­dium contra ius, quod ip­se ex ve­te­re iure in duo­de­cim ta­bu­las transtu­le­rat, vin­di­cias fi­liae suae a se ab­di­xis­se et se­cun­dum eum, qui in ser­vi­tu­tem ab eo sup­po­si­tus pe­tie­rat, di­xis­se cap­tum­que amo­re vir­gi­nis om­ne fas ac ne­fas mis­cuis­se: in­dig­na­tus, quod ve­tus­tis­si­ma iuris ob­ser­van­tia in per­so­na fi­liae suae de­fe­cis­set (ut­po­te cum Bru­tus, qui pri­mus Ro­mae con­sul fuit, vin­di­cias se­cun­dum li­ber­ta­tem di­xis­set in per­so­na Vin­di­cis Vi­tel­lio­rum ser­vi, qui pro­di­tio­nis co­niu­ra­tio­nem in­di­cio suo de­te­xe­rat) et cas­ti­ta­tem fi­liae vi­tae quo­que eius prae­fe­ren­dam pu­ta­ret, ar­repto cultro de ta­ber­na la­nio­nis fi­liam in­ter­fe­cit in hoc sci­li­cet, ut mor­te vir­gi­nis con­tu­me­liam stup­ri ar­ce­ret, ac pro­ti­nus re­cens a cae­de ma­den­te­que ad­huc fi­liae cruo­re ad com­mi­li­to­nes con­fu­git. qui uni­ver­si de Al­gi­do, ubi tunc bel­li ge­ren­di cau­sa le­gio­nes erant, re­lic­tis du­ci­bus pris­ti­nis sig­na in Aven­ti­num transtu­le­runt, om­nis­que plebs ur­ba­na mox eodem se con­tu­lit, po­pu­li­que con­sen­su par­tim in car­ce­re ne­ca­ti. ita rur­sus res pub­li­ca suum sta­tum re­ce­pit.
  • (25) Dein­de cum post ali­quot an­nos duo­de­cim ta­bu­lae la­tae sunt et plebs con­ten­de­ret cum pat­ri­bus et vel­let ex suo quo­que cor­po­re con­su­les crea­re et pat­res re­cu­sa­rent: fac­tum est, ut tri­bu­ni mi­li­tum crea­ren­tur par­tim ex ple­be, par­tim ex pat­ri­bus con­su­la­ri po­tes­ta­te. hi­que consti­tu­ti sunt va­rio nu­me­ro: in­ter­dum enim vi­gin­ti fue­runt, in­ter­dum plu­res, non­num­quam pau­cio­res.
  • (26) Dein­de cum pla­cuis­set crea­ri etiam ex ple­be con­su­les, coe­pe­runt ex ut­ro­que cor­po­re consti­tui. tunc, ut ali­quo plu­ris pat­res ha­be­rent, pla­cuit duos ex nu­me­ro pat­rum consti­tui: ita fac­ti sunt aedi­les cu­ru­les.
  • (27) Cum­que con­su­les avo­ca­ren­tur bel­lis fi­ni­ti­mis ne­que es­set qui in ci­vi­ta­te ius red­de­re pos­set, fac­tum est, ut prae­tor quo­que crea­re­tur, qui ur­ba­nus ap­pel­la­tus est, quod in ur­be ius red­de­ret.
  • (28) Post ali­quot dein­de an­nos non suf­fi­cien­te eo prae­to­re, quod mul­ta tur­ba etiam pe­reg­ri­no­rum in ci­vi­ta­tem ve­ni­ret, crea­tus est et ali­us prae­tor, qui pe­reg­ri­nus ap­pel­la­tus est ab eo, quod ple­rum­que in­ter pe­reg­ri­nos ius di­ce­bat.
  • (29) Dein­de cum es­set ne­ces­sa­rius ma­gistra­tus qui has­tae praees­sent, de­cem­vi­ri in li­ti­bus iudi­can­dis sunt consti­tu­ti.
  • (30) Consti­tu­ti sunt eodem tem­po­re et quat­tuor­vi­ri qui cu­ram via­rum age­rent, et tri­um­vi­ri mo­ne­ta­les aeris ar­gen­ti auri fla­to­res, et tri­um­vi­ri ca­pi­ta­les qui car­ce­ris cus­to­diam ha­be­rent, ut cum ani­mad­ver­ti opor­te­ret in­ter­ven­tu eorum fie­ret.
  • B. 6, 1, 14 (Fab­rot.) (31) Et quia ma­gistra­ti­bus ves­per­ti­nis tem­po­ri­bus in pub­li­cum es­se in­con­ve­niens erat, quin­que­vi­ri consti­tu­ti sunt cis Ti­be­rim et ul­tis Ti­be­rim, (B) qui pos­sint pro ma­gistra­ti­bus fun­gi.
  • (32) Cap­ta dein­de Sar­di­nia, mox Si­ci­lia, item His­pa­nia, dein­de Nar­bo­nen­si pro­vin­cia to­ti­dem prae­to­res, quot pro­vin­ciae in di­cio­nem ve­ne­rant, crea­ti sunt, par­tim qui ur­ba­nis re­bus, par­tim qui pro­vin­cia­li­bus praees­sent. dein­de Cor­ne­lius Sul­la quaes­tio­nes pub­li­cas consti­tuit, ve­lu­ti de fal­so, de par­ri­ci­dio, de si­ca­riis, et prae­to­res quat­tuor adie­cit. dein­de Gai­us Iuli­us Cae­sar duos prae­to­res et duos aedi­les qui fru­men­to praees­sent et a Ce­re­re ce­rea­les consti­tuit. ita duo­de­cim prae­to­res, sex aedi­les sunt crea­ti. di­vus dein­de Augus­tus se­de­cim prae­to­res consti­tuit. post dein­de di­vus Clau­dius duos prae­to­res adie­cit qui de fi­dei­com­mis­so ius di­ce­rent, ex qui­bus unum di­vus Ti­tus det­ra­xit: et adie­cit di­vus Ner­va qui in­ter fis­cum et pri­va­tos ius di­ce­ret. ita de­cem et oc­to prae­to­res in ci­vi­ta­te ius di­cunt.
  • (33) Et haec om­nia, quo­tiens in re pub­li­ca sunt ma­gistra­tus, ob­ser­van­tur: quo­tiens autem pro­ficiscun­tur, unus re­lin­qui­tur, qui ius di­cat: is vo­ca­tur prae­fec­tus ur­bi. qui prae­fec­tus olim consti­tue­ba­tur: pos­tea fe­re La­ti­na­rum fe­ria­rum cau­sa intro­duc­tus est et quo­tan­nis ob­ser­va­tur. nam prae­fec­tus an­no­nae et vi­gi­lum non sunt ma­gistra­tus, sed extra or­di­nem uti­li­ta­tis cau­sa consti­tu­ti sunt. et ta­men hi, quos Cis­ti­be­res di­xi­mus, pos­tea aedi­les se­na­tus con­sul­to crea­ban­tur.
  • Ly­dus de mag. 1, 48 (34) Er­go ex his om­ni­bus de­cem tri­bu­ni ple­bis, con­su­les duo, de­cem et oc­to prae­to­res, sex aedi­les in ci­vi­ta­te iura red­de­bant. (Lyd.)
  • (35) Iuris ci­vi­lis scien­tiam plu­ri­mi et ma­xi­mi vi­ri pro­fes­si sunt: sed qui eorum ma­xi­mae dig­na­tio­nis apud po­pu­lum Ro­ma­num fue­runt, eorum in prae­sen­tia men­tio ha­ben­da est, ut ap­pa­reat, a qui­bus et qua­li­bus haec iura or­ta et tra­di­ta sunt. et qui­dem ex om­ni­bus, qui scien­tiam nancti sunt, an­te Ti­be­rium Co­run­ca­nium pub­li­ce pro­fes­sum ne­mi­nem tra­di­tur: ce­te­ri autem ad hunc vel in la­ten­ti ius ci­vi­le re­ti­ne­re co­gi­ta­bant so­lum­que con­sul­ta­to­ri­bus va­ca­re po­tius quam dis­ce­re vo­len­ti­bus se praes­ta­bant.
  • (36) Fuit autem in pri­mis pe­ri­tus Pub­lius Pa­pi­rius, qui le­ges re­gias in unum con­tu­lit. ab hoc Ap­pius Clau­dius unus ex de­cem­vi­ris, cui­us ma­xi­mum con­si­lium in duo­de­cim ta­bu­lis scri­ben­dis fuit. post hunc Ap­pius Clau­dius eius­dem ge­ne­ris ma­xi­mam scien­tiam ha­buit: hic Cen­tem­ma­nus ap­pel­la­tus est, Ap­piam viam stra­vit et aquam Clau­diam in­du­xit et de Pyrrho in ur­be non re­ci­pien­do sen­ten­tiam tu­lit: hunc etiam ac­tio­nes scrip­sis­se tra­di­tum est pri­mum de usur­pa­tio­ni­bus, qui li­ber non exstat: idem Ap­pius Clau­dius, qui vi­de­tur ab hoc pro­ces­sis­se, R lit­te­ram in­ve­nit, ut pro Va­le­siis Va­le­rii es­sent et pro Fu­siis Furii.
  • (37) Fuit post eos ma­xi­mae scien­tiae Sempro­nius, quem po­pu­lus Ro­ma­nus ϲοφὸν ap­pel­la­vit, nec quis­quam an­te hunc aut post hunc hoc no­mi­ne cog­no­mi­na­tus est. Gai­us Sci­pio Na­si­ca, qui op­ti­mus a se­na­tu ap­pel­la­tus est: cui etiam pub­li­ce do­mus in sac­ra via da­ta est, quo fa­ci­lius con­su­li pos­set. dein­de Quin­tus Mu­cius, qui ad Car­tha­gi­nien­ses mis­sus le­ga­tus, cum es­sent duae tes­se­rae po­si­tae una pa­cis al­te­ra bel­li, ar­bit­rio si­bi da­to, ut­ram vel­let re­fer­ret Ro­mam, ut­ram­que sus­tu­lit et ait Car­tha­gi­nien­ses pe­te­re de­be­re, ut­ram mal­lent ac­ci­pe­re.
  • (38) Post hos fuit Ti­be­rius Co­run­ca­nius, ut di­xi, qui pri­mus pro­fi­te­ri coe­pit: cui­us ta­men scrip­tum nul­lum exstat, sed res­pon­sa complu­ra et me­mo­ra­bi­lia eius fue­runt. dein­de Sex­tus Aeli­us et fra­ter eius Pub­lius Aeli­us et Pub­lius Ati­lius ma­xi­mam scien­tiam in pro­fi­ten­do ha­bue­runt, ut duo Aelii etiam con­su­les fue­rint, Ati­lius autem pri­mus a po­pu­lo Sa­piens ap­pel­la­tus est. Sex­tum Aeli­um etiam En­nius lau­da­vit et exstat il­lius li­ber qui inscri­bi­tur «tri­per­ti­ta», qui li­ber ve­lu­ti cu­na­bu­la iuris con­ti­net: tri­per­ti­ta autem di­ci­tur, quo­niam le­ge duo­de­cim ta­bu­la­rum prae­po­si­ta iun­gi­tur in­terpre­ta­tio, dein­de sub­te­xi­tur le­gis ac­tio. eius­dem es­se tres alii lib­ri re­fe­run­tur, quos ta­men qui­dam ne­gant eius­dem es­se: hos sec­ta­tus ad ali­quid est Ca­to. dein­de Mar­cus Ca­to prin­ceps Por­ciae fa­mi­liae, cui­us et lib­ri exstant: sed plu­ri­mi fi­lii eius, ex qui­bus ce­te­ri oriun­tur.
  • (39) Post hos fue­runt Pub­lius Mu­cius et Bru­tus et Ma­ni­lius, qui fun­da­ve­runt ius ci­vi­le. ex his Pub­lius Mu­cius etiam de­cem li­bel­los re­li­quit, Bru­tus sep­tem, Ma­ni­lius tres: et ex­tant vo­lu­mi­na scrip­ta Ma­ni­lii mo­nu­men­ta. il­li duo con­su­la­res fue­runt, Bru­tus prae­to­rius, Pub­lius autem Mu­cius etiam pon­ti­fex ma­xi­mus.
  • (40) Ab his pro­fec­ti sunt Pub­lius Ru­ti­lius Ru­fus, qui Ro­mae con­sul et Asiae pro­con­sul fuit, Pau­lus Ver­gi­nius et Quin­tus Tu­be­ro il­le stoi­cus Pan­sae audi­tor, qui et ip­se con­sul. etiam Sex­tus Pom­pei­us Gnaei Pom­peii pat­ruus fuit eodem tem­po­re: et Coe­lius An­ti­pa­ter, qui his­to­rias conscrip­sit, sed plus elo­quen­tiae quam scien­tiae iuris ope­ram de­dit: etiam Lu­cius Cras­sus fra­ter Pub­lii Mu­cii, qui Mu­nia­nus dic­tus est: hunc Ci­ce­ro ait iuris­con­sul­to­rum di­ser­tis­si­mum.
  • (41) Post hos Quin­tus Mu­cius Pub­lii fi­lius pon­ti­fex ma­xi­mus ius ci­vi­le pri­mus consti­tuit ge­ne­ra­tim in lib­ros de­cem et oc­to re­di­gen­do.
  • (42) Mu­cii audi­to­res fue­runt complu­res, sed prae­ci­puae auc­to­ri­ta­tis Aqui­lius Gal­lus, Bal­bus Lu­ci­lius, Sex­tus Pa­pi­rius, Gai­us Iuven­tius: ex qui­bus Gal­lum ma­xi­mae auc­to­ri­ta­tis apud po­pu­lum fuis­se Ser­vius di­cit. om­nes ta­men hi a Ser­vio Sul­pi­cio no­mi­nan­tur: alio­quin per se eorum scrip­ta non ta­lia exstant, ut ea omnes ap­pe­tant: de­ni­que nec ver­san­tur om­ni­no scrip­ta eorum in­ter ma­nus ho­mi­num, sed Ser­vius lib­ros suos comple­vit, pro cui­us scrip­tu­ra ip­so­rum quo­que me­mo­ria ha­be­tur.
  • (43) Ser­vius autem Sul­pi­cius cum in cau­sis oran­dis pri­mum lo­cum aut pro cer­to post Mar­cum Tul­lium op­ti­ne­ret, tra­di­tur ad con­su­len­dum Quin­tum Mu­cium de re ami­ci sui per­ve­nis­se cum­que eum si­bi res­pon­dis­se de iure Ser­vius pa­rum in­tel­le­xis­set, ite­rum Quin­tum in­ter­ro­gas­se et a Quin­to Mu­cio res­pon­sum es­se nec ta­men per­ce­pis­se, et ita obiur­ga­tum es­se a Quin­to Mu­cio: nam­que eum di­xis­se tur­pe es­se pat­ri­cio et no­bi­li et cau­sas oran­ti ius in quo ver­sa­re­tur ig­no­ra­re. ea ve­lut con­tu­me­lia Ser­vius tac­tus ope­ram de­dit iuri ci­vi­li et plu­ri­mum eos, de qui­bus lo­cu­ti su­mus, audiit, insti­tu­tus a Bal­bo Lu­ci­lio, instruc­tus autem ma­xi­me a Gal­lo Aqui­lio, qui fuit Cer­ci­nae: ita­que lib­ri complu­res eius ex­tant Cer­ci­nae con­fec­ti. hic cum in le­ga­tio­ne pe­ris­set, sta­tuam ei po­pu­lus Ro­ma­nus pro rostris po­suit, et ho­die­que exstat pro rostris Augus­ti. hui­us vo­lu­mi­na complu­ra exstant: re­li­quit autem pro­pe cen­tum et oc­ta­gin­ta lib­ros.
  • (44) Ab hoc plu­ri­mi pro­fe­ce­runt, fe­re ta­men hi lib­ros conscrip­se­runt: Al­fe­nus Va­rus Gai­us, Aulus Ofi­lius, Ti­tus Cae­sius, Aufi­dius Tuc­ca, Aufi­dius Na­mu­sa, Fla­vius Pris­cus, Gai­us Atei­us, Pa­cu­vius La­beo An­tis­tius La­beo­nis An­tis­ti pa­ter, Cin­na, Pub­li­cius Gel­lius. ex his de­cem lib­ros oc­to conscrip­se­runt, quo­rum om­nes qui fue­runt lib­ri di­ges­ti sunt ab Aufi­dio Na­mu­sa in cen­tum quad­ra­gin­ta lib­ros. ex his audi­to­ri­bus plu­ri­mum auc­to­ri­ta­tis ha­buit Al­fe­nus Va­rus et Aulus Ofi­lius, ex qui­bus Va­rus et con­sul fuit, Ofi­lius in equestri or­di­ne per­se­ve­ra­vit. is fuit Cae­sa­ri fa­mi­lia­ris­si­mus et lib­ros de iure ci­vi­li plu­ri­mos et qui om­nem par­tem ope­ris fun­da­rent re­li­quit. nam de le­gi­bus vi­cen­si­mae pri­mus conscri­bit: de juris­dic­tio­ne idem edic­tum prae­to­ris pri­mus di­li­gen­ter com­po­suit, nam an­te eum Ser­vius duos lib­ros ad Bru­tum per­quam bre­vis­si­mos ad edic­tum sub­scrip­tos re­li­quit.
  • (45) Fuit eodem tem­po­re et Tre­ba­tius, qui idem Cor­ne­li Ma­xi­mi audi­tor fuit: Aulus Cas­cel­lius, Quin­tus Mu­cius Vo­lu­sii audi­tor, de­ni­que in il­lius ho­no­rem tes­ta­men­to Pub­lium Mu­cium ne­po­tem eius re­li­quit he­re­dem. fuit autem quaes­to­rius nec ultra pro­fi­ce­re vo­luit, cum il­li etiam Augus­tus con­su­la­tum of­fer­ret. ex his Tre­ba­tius pe­ri­tior Cas­cel­lio, Cas­cel­lius Tre­ba­tio elo­quen­tior fuis­se di­ci­tur, Ofi­lius ut­ro­que doc­tior. Cas­cel­lii scrip­ta non exstant ni­si unus li­ber be­ne dic­to­rum, Tre­ba­tii complu­res, sed mi­nus fre­quen­tantur.
  • (46) Post hos quo­que Tu­be­ro fuit, qui Ofi­lio ope­ram de­dit: fuit autem pat­ri­cius et tran­sit a cau­sis agen­dis ad ius ci­vi­le, ma­xi­me postquam Quin­tum Li­ga­rium ac­cu­sa­vit nec op­ti­nuit apud Gai­um Cae­sa­rem. is est Quin­tus Li­ga­rius, qui cum Af­ri­cae oram te­ne­ret, in­fir­mum Tu­be­ro­nem appli­ca­re non per­mi­sit nec aquam hau­ri­re, quo no­mi­ne eum ac­cu­sa­vit et Ci­ce­ro de­fen­dit: exstat eius ora­tio sa­tis pul­cher­ri­ma, quae inscri­bi­tur pro Quin­to Li­ga­rio. Tu­be­ro doc­tis­si­mus qui­dem ha­bi­tus est iuris pub­li­ci et pri­va­ti et complu­res ut­rius­que ope­ris lib­ros re­li­quit: ser­mo­ne etiam an­ti­quo usus af­fec­ta­vit scri­be­re et ideo pa­rum lib­ri eius gra­ti ha­ben­tur.
  • (47) Post hunc ma­xi­mae auc­to­ri­ta­tis fue­runt Atei­us Ca­pi­to, qui Ofi­lium se­cu­tus est, et An­tis­tius La­beo, qui om­nes hos audi­vit, insti­tu­tus est autem a Tre­ba­tio. ex his Atei­us con­sul fuit: La­beo no­luit, cum of­fer­re­tur ei ab Augus­to con­su­la­tus, quo suf­fec­tus fieret, ho­no­rem sus­ci­pe­re, sed plu­ri­mum stu­diis ope­ram de­dit: et to­tum an­num ita di­vi­se­rat, ut Ro­mae sex men­si­bus cum stu­dio­sis es­set, sex men­si­bus se­ce­de­ret et conscri­ben­dis lib­ris ope­ram da­ret. ita­que re­li­quit quad­rin­gen­ta vo­lu­mi­na, ex qui­bus plu­ri­ma in­ter ma­nus ver­san­tur. hi duo pri­mum ve­lu­ti di­ver­sas sec­tas fe­ce­runt: nam Atei­us Ca­pi­to in his, quae ei tra­dita fue­rant, per­se­ve­ra­bat, La­beo in­ge­nii qua­li­ta­te et fi­du­cia doctri­nae, qui et ce­te­ris ope­ris sa­pien­tiae ope­ram de­de­rat, plu­ri­ma in­no­va­re insti­tuit.
  • (48) Et ita Ateio Ca­pi­to­ni Mas­su­rius Sa­bi­nus suc­ces­sit, La­beo­ni Ner­va, qui adhuc eas dis­sen­sio­nes auxe­runt. hic etiam Ner­va Cae­sa­ri fa­mi­lia­ris­si­mus fuit. Mas­su­rius Sa­bi­nus in equestri or­di­ne fuit et pub­li­ce pri­mus res­pon­dit: pos­tea­que hoc coe­pit be­ne­fi­cium da­ri, a Ti­be­rio Cae­sa­re hoc ta­men il­li con­ces­sum erat.
  • (49) Et, ut obi­ter scia­mus, an­te tem­po­ra Augus­ti pub­li­ce res­pon­den­di ius non a prin­ci­pi­bus da­ba­tur, sed qui fi­du­ciam stu­dio­rum suo­rum ha­be­bant, con­su­len­ti­bus res­pon­de­bant: ne­que res­pon­sa uti­que sig­na­ta da­bant, sed ple­rum­que iudi­ci­bus ip­si scri­be­bant, aut tes­ta­ban­tur qui il­los con­su­le­bant. pri­mus di­vus Augus­tus, ut maior iuris auc­to­ri­tas ha­be­re­tur, consti­tuit, ut ex auc­to­ri­ta­te eius res­pon­de­rent: et ex il­lo tem­po­re pe­ti hoc pro be­ne­fi­cio coe­pit. et ideo op­ti­mus prin­ceps Had­ria­nus, cum ab eo vi­ri prae­to­rii pe­te­rent, ut si­bi li­ce­ret res­pon­de­re, rescrip­sit eis hoc non pe­ti, sed praes­ta­ri so­le­re et ideo, si quis fi­du­ciam sui ha­be­ret, de­lec­ta­ri se po­pu­lo ad res­pon­den­dum se prae­pa­ra­ret.
  • (50) Er­go Sa­bi­no con­ces­sum est a Ti­be­rio Cae­sa­re, ut po­pu­lo res­pon­de­ret: qui in equestri or­di­ne iam gran­dis na­tu et fe­re an­no­rum quin­qua­gin­ta re­cep­tus est. huic nec amplae fa­cul­ta­tes fue­runt, sed plu­ri­mum a suis audi­to­ri­bus sus­ten­ta­tus est.
  • (51) Huic suc­ces­sit Gai­us Cas­sius Lon­gi­nus na­tus ex fi­lia Tu­be­ro­nis, quae fuit nep­tis Ser­vii Sul­pi­cii: et ideo proa­vum suum Ser­vium Sul­pi­cium ap­pel­lat. hic con­sul fuit cum Quar­ti­no tem­po­ri­bus Ti­berii, sed plu­ri­mum in ci­vi­ta­te auc­to­ri­ta­tis ha­buit eo us­que, do­nec eum Cae­sar ci­vi­ta­te pel­le­ret.
  • (52) Ex­pul­sus ab eo in Sar­di­niam, re­vo­ca­tus a Ves­pa­sia­no diem suum obit. Ner­vae suc­ces­sit Pro­cu­lus. fuit eodem tem­po­re et Ner­va fi­lius: fuit et ali­us Lon­gi­nus ex equestri qui­dem or­di­ne, qui pos­tea ad prae­tu­ram us­que per­ve­nit. sed Pro­cu­li auc­to­ri­tas maior fuit, nam etiam plu­ri­mum po­tuit: ap­pel­la­ti­que sunt par­tim Cas­sia­ni, par­tim Pro­culiani, quae ori­go a Ca­pi­to­ne et La­beo­ne coe­pe­rat.
  • (53) Cas­sio Cae­lius Sa­bi­nus suc­ces­sit, qui plu­ri­mum tem­po­ri­bus Ves­pa­sia­ni po­tuit: Pro­cu­lo Pe­ga­sus, qui tem­po­ri­bus Ves­pa­sia­ni prae­fec­tus ur­bi fuit: Cae­lio Sa­bi­no Pris­cus Iavo­le­nus: Pe­ga­so Cel­sus: pat­ri Cel­so Cel­sus fi­lius et Pris­cus Ne­ra­tius, qui ut­ri­que con­su­les fue­runt, Cel­sus qui­dem et ite­rum: Iavo­le­no Pris­co Aburnius Va­lens et Tus­cia­nus, item Sal­vius Iulia­nus.

ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß


  • 8Ïåðå­äàë êóðè­ÿì ïðà­âî èçäà­íèÿ íåêî­òî­ðûõ çàêî­íîâ.
  • 9Ñ 471 ïî 451 ã. äî í. ý.
  • 10Ab ho­no­re. Ðèì­ñêèå ìàãè­ñò­ðà­òû íàçû­âà­ëèñü íåðåä­êî ho­no­res.
  • 11Èìå­åò­ñÿ â âèäó ñòà­ðîå ïðà­âî — ïðà­âî XII òàá­ëèö.
  • 12Íî íà÷àëü­íè­êè êîí­íè­öû ïðè öàðÿõ íàçû­âà­ëèñü tri­bu­ni ce­le­rum, à ïðè äèê­òà­òî­ðàõ — ma­gistri equi­tum.
  • 13Ñîïî­ñòàâ­ëå­íèå ñëîâ tri­bu­nus («òðè­áóí») è tres («òðè»).
  • 14In­qui­ren­dae pe­cu­niae (îò ãëà­ãî­ëà in­qui­ro). Ïîì­ïî­íèé ñîïî­ñòàâ­ëÿ­åò ýòî ñëî­âî ñ íàçâà­íè­åì äîëæ­íî­ñòè.
  • 15Ïðî­èç­âî­äè­ëè ðàñ­ñëå­äî­âà­íèÿ.
  • 16Âîç­ìîæ­íî, ñëå­äó­åò ÷èòàòü «øåñòü».
  • 17Èç ïàò­ðè­öè­åâ è ïëå­áå­åâ.
  • 18Âåðî­ÿò­íûé ïðî­ïóñê: «äëÿ óñòðîé­ñòâà çðå­ëèù».
  • 19Êîïüå (has­ta) — ñèì­âîë çàêîí­íîé ñîá­ñò­âåí­íî­ñòè. Ïîýòî­ìó â ñóäå öåí­òóì­âè­ðîâ, âåäàâ­øåì äåëà­ìè î ñîá­ñò­âåí­íî­ñòè, è ïðè ïðî­äà­æå ãîñóäàð­ñò­âåí­íîé ñîá­ñò­âåí­íî­ñòè âûñòàâ­ëÿ­ëîñü êîïüå.
  • 20Òî åñòü ìàãè­ñò­ðà­òû, âåäàâ­øèå îõðà­íîé çäà­íèé â íî÷­íîå âðå­ìÿ â îñíîâ­íîé ÷àñòè Ðèìà è â òîé ÷àñòè, êîòî­ðàÿ íàõî­äè­ëàñü çà ð. Òèáð (ñð.: Liv. 39. 14. 10).
  • 21«Öèñòè­áå­ðû» äîñëîâ­íî îçíà­÷à­åò «íåñó­ùèå ÿùè­êè», òàê íàçû­âà­ëèñü íèæ­íèå ïîëè­öåé­ñêèå ÷èíû.
  • 22Îò tres («òðè») è pars («÷àñòü»).
  • 23Èìå­åò­ñÿ â âèäó ñî÷è­íå­íèå Öèöå­ðî­íà «Bru­tus si­ve de cla­ris ora­to­ri­bus» («Áðóò, èëè Îá èçâåñò­íûõ îðà­òî­ðàõ», 39, 145).
  • 24Èìÿ Ãàé ïîìå­ùå­íî çäåñü, ïî-âèäè­ìî­ìó, ïî îøèá­êå.
  • 25«Äâà­äöà­òàÿ ÷àñòü» — íàëîã íà íàñëåä­ñòâî, ââåäåí­íûé Àâãó­ñòîì.
  • 26 òåê­ñòå sec­tae, ò. å. ïðèí­öè­ïû, êîòî­ðûì êòî-ëèáî ñëå­äó­åò, ãðóï­ïè­ðîâ­êè, íî ñëî­âî «øêî­ëû» (â ñìûñ­ëå íàó÷­íûõ íàïðàâ­ëå­íèé) òî÷­íåå ïåðå­äà­åò ìûñëü Ïîì­ïî­íèÿ. Öèöå­ðîí óïîòðåá­ëÿ­åò ñëî­âî sec­tae â ñìûñ­ëå ôèëî­ñîô­ñêèõ øêîë. Ãàé óïîòðåá­ëÿ­åò ñëî­âî «øêî­ëû» (scho­lae), õàðàê­òå­ðè­çóÿ ðàç­ëè÷­íûå íàïðàâ­ëå­íèÿ þðèäè­÷å­ñêîé ìûñ­ëè (ñì., íàïðè­ìåð, Èíñòè­òó­öèè Ãàÿ, 2. 15 èëè 2. 37).
  • 27Çäåñü è äàëåå ðàç­ëè­÷à­åò­ñÿ äâà âàðè­àí­òà íàïè­ñà­íèÿ ñëî­âà «öåçàðü». Âàðè­àíò «öåçàðü» îáî­çíà­÷à­åò ïî÷òè òî æå, ÷òî è ñëî­âî «èìïå­ðà­òîð», ïîýòî­ìó ïèøåò­ñÿ ñî ñòðî÷­íîé áóê­âû; âàðè­àíò «Öåçàðü» îáî­çíà­÷à­åò îäíî èç îáÿ­çà­òåëü­íûõ èìåí âñåõ ðèì­ñêèõ èìïå­ðà­òî­ðîâ.
  • ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß ÐÅÄÀÊÖÈÈ ÑÀÉÒÀ

  • [1]Â îðè­ãè­íà­ëå: Bal­bus, â ïåðå­âî­äå — Ãàëüá. Èñïðàâ­ëå­íî.
  • ÈÑÒÎÐÈß ÄÐÅÂÍÅÃÎ ÐÈÌÀ
    1496002023 1496002029 1496002030 3300103001 3300103002 3300103003