2. Ïîìïîíèé â êíèãå «Ïîñîáèÿ».
( pr.) Íàì êàæåòñÿ íåîáõîäèìûì ïîêàçàòü íà÷àëî è ðàçâèòèå ñàìîãî ïðàâà.
( 1)  íà÷àëå íàøåãî ãîñóäàðñòâà íàðîä äåéñòâîâàë áåç îïðåäåëåííîãî çàêîíà, áåç îïðåäåëåííîãî ïðàâà, à âñå óïðàâëÿëîñü âëàñòüþ öàðåé.
( 2) Äîøëè ñâåäåíèÿ, ÷òî çàòåì, êîãäà ãîñóäàðñòâî íåêîòîðûì îáðàçîì óâåëè÷èëîñü, òî ñàì Ðîìóë ðàçäåëèë íàðîä íà 30 ÷àñòåé è íàçâàë ýòè ÷àñòè êóðèÿìè èç-çà òîãî, ÷òî â òî âðåìÿ îí îñóùåñòâëÿë çàáîòó î ãîñóäàðñòâå ÷åðåç ðåøåíèÿ ýòèõ åãî ïîäðàçäåëåíèé. Òàêèì îáðàçîì, è ñàì (Ðîìóë) âíåñ (íà îáñóæäåíèå) íàðîäó íåêîòîðûå êóðèàòíûå çàêîíû 8; âíîñèëè èõ è ïîñëåäóþùèå öàðè: âñå ýòè çàêîíû ñîáðàíû â êíèãå Ñåêñòà Ïàïèðèÿ, êîòîðûé æèë âî âðåìåíà, êîãäà (ïðàâèë) Òàðêâèíèé Ãîðäûé, ñûí Äåìàðàòà Êîðèíôñêîãî, è áûë îí èç ïåðâûõ ìóæåé. Ýòà êíèãà íàçûâàåòñÿ Ïàïèðèåâûì öèâèëüíûì ïðàâîì, íî íå ïîòîìó, ÷òî Ïàïèðèé âíåñ â íåå ÷òî-ëèáî îò ñåáÿ, íî ïîòîìó, ÷òî îí çàêîíû, èçäàííûå (ðàíåå) áåç ïîðÿäêà, ñîáðàë â îäíî öåëîå.
( 3) Ïî èçãíàíèè öàðåé âñå ýòè çàêîíû â ñèëó çàêîíà òðèáóíîâ ïîòåðÿëè ñèëó, è ðèìñêèé íàðîä ñíîâà íà÷àë áîëåå ïîëüçîâàòüñÿ íåîïðåäåëåííûì ïðàâîì è íåêîòîðûì îáû÷àåì, ÷åì èçäàííûì çàêîíîì, è òàêîå ïîëîæåíèå ñóùåñòâîâàëî îêîëî 20 ëåò 9.
( 4) Çàòåì, ÷òîáû ïîëîæèòü ýòîìó êîíåö, ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè áûëî óãîäíî íàçíà÷èòü äåöåìâèðîâ, ñ òåì ÷òîáû îíè îáðàòèëèñü ê ãðå÷åñêèì ãîñóäàðñòâàì çà çàêîíàìè è íà çàêîíàõ îñíîâàëè (ðèìñêîå) ãîñóäàðñòâî. Çàïèñàâ ýòè çàêîíû íà äîñêàõ èç ñëîíîâîé êîñòè, äåöåìâèðû ïîìåñòèëè èõ ïåðåä Ðîñòðàìè (íà Ôîðóìå), äàáû ýòè çàêîíû áûëè äîñòóïíåå. Íà òîò ãîä èì áûëà äàíà âûñøàÿ âëàñòü â ãîñóäàðñòâå, ÷òîáû îíè â ñëó÷àå íåîáõîäèìîñòè èñïðàâëÿëè (ïðåæíèå) çàêîíû è òîëêîâàëè èõ, è îáæàëîâàíèå èõ äåéñòâèé, êàê ýòî áûëî â îòíîøåíèè ïðî÷èõ ìàãèñòðàòîâ, íå äîïóñêàëîñü. Îíè ñàìè çàìåòèëè, ÷òî â òåõ ïåðâûõ çàêîíàõ èìåþòñÿ ïðîáåëû è â ñëåäóþùåì ãîäó ïðèáàâèëè ê òåì òàáëèöàì åùå äâå: ïî ïðè÷èíå ýòîãî äîáàâëåíèÿ çàêîíû ïîëó÷èëè íàçâàíèå «XII òàáëèö ». Íåêîòîðûå (àâòîðû) ñîîáùàþò, ÷òî èíèöèàòîðîì ïðèíÿòèÿ ýòèõ çàêîíîâ áûë äëÿ äåöåìâèðîâ íåêèé Ãåðìîäîð Ýôåññêèé, èçãíàííèê, æèâøèé â Èòàëèè.
( 5) Îáû÷íî áûâàåò, ÷òî òîëêîâàíèå íóæäàåòñÿ â àâòîðèòåòå ìóäðåöîâ, è ïîñëå èçäàíèÿ óêàçàííûõ çàêîíîâ ñòàëî íåîáõîäèìûì îáñóæäåíèå èõ íà ôîðóìå (íà ñóäå). Ýòî îáñóæäåíèå è ýòî ïðàâî, êîòîðîå ïðîèçîøëî îò ìóäðåöîâ è íå áûëî çàïèñàíî, íå ïîëó÷èëè (îñîáîãî) íàçâàíèÿ, òîãäà êàê äðóãèå ÷àñòè ïðàâà èìåþò ñâîè íàçâàíèÿ, íî ïîëó÷èëè îáùåå íàçâàíèå «ïðàâî ».
( 6) Ïîòîì, ïî÷òè â òî æå âðåìÿ, èç ýòèõ çàêîíîâ áûëè ñîñòàâëåíû èñêè, ïîñðåäñòâîì êîòîðûõ ëþäè ñïîðèëè íà ñóäå; ÷òîáû íàðîä íå óñòàíàâëèâàë ýòèõ èñêîâ, êàê îí çàõî÷åò, íî çàõîòåëè, ÷òîáû îíè áûëè òâåðäûìè è òîðæåñòâåííûìè. È ýòà ÷àñòü ïðàâà ïîëó÷èëà íàçâàíèå legis actiones, òî åñòü çàêîííûå èñêè. Èòàê, ïî÷òè â îäíî âðåìÿ âîçíèêëè òðè ïðàâà: çàêîíû XII òàáëèö, èç íèõ íà÷àëî âûòåêàòü öèâèëüíîå ïðàâî, èç íèõ æå ñîñòàâëåíû legis actiones. Çíàíèå âñåõ ýòèõ ïðàâ, è óìåíèå òîëêîâàòü, è èñêè áûëè â ðóêàõ êîëëåãèè ïîíòèôèêîâ, è óñòàíàâëèâàëîñü â êàæäîì ãîäó, êòî èç ñðåäû ïîíòèôèêîâ áóäåò âåäàòü ÷àñòíûìè äåëàìè; è ïî÷òè 100 ëåò íàðîä ïðèäåðæèâàëñÿ ýòîãî îáû÷àÿ.
( 7) Ïîòîì, êîãäà Àïïèé Êëàâäèé ñîñòàâèë ýòè èñêè è âûðàçèë èõ â (îïðåäåëåííîé) ôîðìå, ïèñåö Ãíåé Ôëàâèé, ñûí âîëüíîîòïóùåííèêà, ïåðåäàë íàðîäó ïîõèùåííóþ êíèãó, è ýòîò äàð áûë äî òîãî ïðèÿòåí íàðîäó, ÷òî îí (Ôëàâèé) áûë ñäåëàí òðèáóíîì è ñåíàòîðîì è êóðóëüíûì ýäèëîì. Ýòà êíèãà, êîòîðàÿ ñîäåðæèò èñêè, íàçûâàåòñÿ Ôëàâèåâûì öèâèëüíûì ïðàâîì, ïîäîáíî óêàçàííîìó âûøå Ïàïèðèåâó öèâèëüíîìó ïðàâó, èáî Ãíåé Ôëàâèé íè÷åãî îò ñåáÿ íå ïðèáàâèë ê êíèãå. Ñ óâåëè÷åíèåì ãîñóäàðñòâà, íåìíîãî âðåìåíè ñïóñòÿ, ââèäó îòñóòñòâèÿ íåêîòîðûõ êàòåãîðèé èñêîâ Ñåêñò Ýëèé ñîñòàâèë äðóãèå èñêè è ïåðåäàë êíèãó íàðîäó; îíà íàçûâàåòñÿ Ýëèåâûì ïðàâîì.
( 8) Ïîçäíåå, õîòÿ â ãîñóäàðñòâå áûëè çàêîí XII òàáëèö, öèâèëüíîå ïðàâî è ëåãèñàêöèîííûå èñêè, ïðîèçîøåë ðàçäîð ïëåáñà ñ ïàòðèöèÿìè è ïëåáñ óäàëèëñÿ è óñòàíîâèë äëÿ ñåáÿ ïðàâà; ýòè ïðàâà íàçûâàþòñÿ ïëåáèñöèòàìè. Âñêîðå çàòåì, êîãäà ïëåáñ áûë ïðèçâàí îáðàòíî, òàê êàê ìíîãî ðàçäîðîâ âîçíèêàëî èç ýòèõ ïëåáèñöèòîâ, ïî Ãîðòåíçèåâó çàêîíó ïëåáèñöèòû áûëè ïðèçíàíû ïîäëåæàùèìè ñîáëþäåíèþ, êàê çàêîíû. Ìåæäó ïëåáèñöèòàìè è çàêîíàìè èìååòñÿ ðàçíèöà â ñïîñîáå óñòàíîâëåíèÿ, íî ñèëà èõ îäèíàêîâà.
( 9) Çàòåì òðóäíî ñòàëî ñîáèðàòü ïëåáñ, à ñîáèðàòü âåñü íàðîä — åùå òðóäíåå. Ïðè òàêîì ìíîæåñòâå ëþäåé ñàìà íåîáõîäèìîñòü âîçëîæèëà çàáîòó î ãîñóäàðñòâå íà ñåíàò. Ñåíàò íà÷àë, òàêèì îáðàçîì, âîçäåéñòâîâàòü íà äåëà, è òî, ÷òî îí ïîñòàíîâëÿë, ñîáëþäàëîñü, è ýòî ïðàâî íàçûâàëîñü ñåíàòóñêîíñóëüòàìè.
( 10) Â òî æå âðåìÿ è ìàãèñòðàòû ïðîâîçãëàøàëè ïðàâî (âûíîñèëè ðåøåíèÿ), è ÷òîáû ãðàæäàíå çíàëè, êàêîå ïðàâî áóäåò âûñêàçàíî î ëþáîì äåëå è ìîãëè îõðàíèòü ñåáÿ, ìàãèñòðàòû âûñòàâëÿëè ýäèêòû. Ýòè ýäèêòû óñòàíàâëèâàëè ius honorarium. Ýòî íàçâàíèå äàíî ïîòîìó, ÷òî ýòî ïðàâî âîçíèêëî èç äîëæíîñòè ïðåòîðà 10.
( 11) Íàêîíåö, ñàìè äåëà ïîòðåáîâàëè óñòàíîâëåíèÿ ïðàâà ìåíüøèì êîëè÷åñòâîì ñïîñîáîâ, è îêàçàëîñü íåîáõîäèìûì, ÷òîáû çàáîòà î ãîñóäàðñòâå áûëà âîçëîæåíà íà îäíîãî, èáî ñåíàò íå ìîã óïðàâëÿòü âñåìè ïðîâèíöèÿìè îäèíàêîâî õîðîøî. Èòàê, ïî óñòàíîâëåíèè äîëæíîñòè ïðèíöåïñà åìó áûëî ïðåäîñòàâëåíî ïðàâî íà òî, ÷òîáû óñòàâëåííîå èì ÿâëÿëîñü äåéñòâèòåëüíûì (îáÿçàòåëüíûì).
( 12) Òàêèì îáðàçîì, â íàøåì ãîñóäàðñòâå (ïðàâî) óñòàíàâëèâàåòñÿ èëè íà îñíîâàíèè ïðàâà, ò. å. çàêîíà 11, èëè èìååòñÿ ñâîéñòâåííîå (íàøåìó ãîñóäàðñòâó) öèâèëüíîå ïðàâî, êîòîðîå ñîñòîèò ëèøü â òîëêîâàíèè îïûòíûìè (þðèñòàìè) áåç çàïèñè, èëè æå èìåþòñÿ legis actiones, ñîäåðæàùèå ñïîñîá äåéñòâèÿ (â ñóäå), èëè ïëåáèñöèò, êîòîðûé óñòàíàâëèâàåòñÿ áåç óòâåðæäåíèÿ ñåíàòà, èëè ýäèêò ìàãèñòðàòîâ, îòêóäà ïðîèñõîäèò ius honorarium, èëè ñåíàòóñêîíñóëüò, êîòîðûé ââîäèòñÿ îäíèì óòâåðæäåíèåì ñåíàòà, áåç çàêîíà, èëè êîíñòèòóöèè ïðèíöåïñà, ò. å. ñîáëþäàåòñÿ êàê çàêîí òî, ÷òî óñòàíîâèë ñàì ïðèíöåïñ.
( 13) Ïîñëå îçíàêîìëåíèÿ ñ âîçíèêíîâåíèåì è ðàçâèòèåì ïðàâà íóæíî îçíàêîìèòüñÿ ñ íàçâàíèÿìè äîëæíîñòåé ìàãèñòðàòîâ è ñ èõ ïðîèñõîæäåíèåì, òàê êàê ìû óæå îáúÿñíÿëè, ÷òî èñïîëíåíèå äåëà äîñòèãàåòñÿ ÷åðåç òåõ, êòî ðóêîâîäèò ñóäåáíûì ðàçáèðàòåëüñòâîì: äà è êàêèì îáðàçîì ïðàâî ìîæåò îñóùåñòâëÿòüñÿ â ãîñóäàðñòâå, êàê íå ÷åðåç òåõ, êòî ìîæåò óïðàâëÿòü ïðàâàìè? Ïîñëå ýòîãî ìû ïîãîâîðèì î ïðååìñòâåííîñòè àâòîðîâ, òàê êàê ïðàâî íå ìîæåò ñîõðàíÿòüñÿ, åñëè íåò çíàòîêà ïðàâà, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî îíî ìîæåò ïîñòîÿííî óëó÷øàòüñÿ.
( 14) ×òî êàñàåòñÿ ìàãèñòðàòîâ, òî èçâåñòíî, ÷òî â íà÷àëå ýòîãî ãîñóäàðñòâà öàðè èìåëè âñþ âëàñòü.
( 15)  òå âðåìåíà, êàê èçâåñòíî, ñóùåñòâîâàë è íà÷àëüíèê êîííèöû; îí íà÷àëüñòâîâàë íàä âñàäíèêàìè è çàíèìàë êàê áû âòîðîå ìåñòî ïîñëå öàðåé; â ÷èñëå íà÷àëüíèêîâ êîííèöû áûë Þíèé Áðóò, êîòîðûé ÿâëÿëñÿ çà÷èíàòåëåì èçãíàíèÿ öàðÿ.
( 16) Ïîñëå èçãíàíèÿ öàðåé áûëè óñòàíîâëåíû äîëæíîñòè äâóõ êîíñóëîâ, è çàêîíîì èì áûëî ïðåäîñòàâëåíî âûñøåå ïðàâî; òàê îíè áûëè íàçâàíû îòòîãî, ÷òî çàáîòèëèñü î ìíîãî÷èñëåííûõ ãîñóäàðñòâåííûõ äåëàõ. Íî ÷òîáû îíè íå ïðèñâîèëè ñåáå âñåé öàðñêîé âëàñòè, áûë èçäàí çàêîí, ñîãëàñíî êîòîðîìó íà íèõ ìîãëè áûòü ïðèíîñèìû æàëîáû è îíè íå ìîãëè ðàñïîðÿæàòüñÿ æèçíüþ ðèìñêîãî ãðàæäàíèíà áåç ïðèêàçà íàðîäà; èì áûëî ïðåäîñòàâëåíî íàëàãàòü âçûñêàíèÿ â âèäå øòðàôà èëè àðåñòà è ïðèêàçûâàòü çàêëþ÷àòü ãðàæäàí â ãîñóäàðñòâåííóþ òþðüìó.
( 17) Çàòåì, êîãäà ïåðåïèñè ñòàëè òðåáîâàòü áîëüøåãî âðåìåíè è êîíñóëû íå ñìîãëè âûïîëíÿòü ýòó îáÿçàííîñòü, áûëè ó÷ðåæäåíû äîëæíîñòè öåíçîðîâ.
( 18) Êîãäà íàðîä óâåëè÷èëñÿ è ÷àñòî âîçíèêàëè âîéíû, à íåêîòîðûå æåñòîêèå âîéíû ïðîèñõîäèëè ñ ñîñåäÿìè, òî èíîãäà ïî òðåáîâàíèþ îáñòîÿòåëüñòâ óñòàíàâëèâàëè äîëæíîñòè ìàãèñòðàòîâ ñ áîëüøåé âëàñòüþ; òàê ïîÿâèëèñü äèêòàòîðû, â îòíîøåíèè êîòîðûõ ïðàâî îáæàëîâàíèÿ íå äåéñòâîâàëî è êîòîðûì áûëî ïðåäîñòàâëåíî äàæå ïðàâî ïðèãîâàðèâàòü ê ñìåðòè. Ýòî äîëæíîñòíîå ëèöî, èìåâøåå âûñøóþ âëàñòü, íàçíà÷àëîñü íå áîëåå ÷åì íà øåñòü ìåñÿöåâ.
( 19) È ýòèì äèêòàòîðàì ïðèäàâàëèñü íà÷àëüíèêè êîííèöû, òàê æå êàê ðàíåå öàðÿì 12; èõ äîëæíîñòü áûëà ïî÷òè òàêîé æå, êàê â íàñòîÿùåå âðåìÿ äîëæíîñòü ïðåôåêòà ïðåòîðèÿ; îäíàêî îíè ñ÷èòàëèñü çàêîííûìè ìàãèñòðàòàìè.
( 20)  òî âðåìÿ, êîãäà ïëåáñ óøåë îò ïàòðèöèåâ, ïðèìåðíî íà ñåìíàäöàòîì ãîäó ïîñëå èçãíàíèÿ öàðåé, ïëåáñ âûáðàë ñåáå íà Ñâÿùåííîé ãîðå òðèáóíîâ, êîòîðûå áûëè ïëåáåéñêèìè ìàãèñòðàòàìè. Îíè íàçâàíû òðèáóíàìè, òàê êàê íåêîãäà íàðîä áûë ðàçäåëåí íà òðè ÷àñòè 13 è èç êàæäîé âûáèðàëîñü ïî îäíîìó èëè òàê êàê îíè èçáèðàëèñü ãîëîñîâàíèåì òðèá.
( 21) Ðàâíûì îáðàçîì, ÷òîáû èìåëèñü ëèöà äëÿ çàâåäîâàíèÿ õðàìàìè, ãäå ïëåáñ õðàíèë ñâîè ïëåáèñöèòû, èçáèðàëèñü äâîå èç ïëåáååâ, êîòîðûå áûëè íàçâàíû ýäèëàìè.
( 22) Çàòåì, êîãäà êàçíà íàðîäà íà÷àëà ñòàíîâèòüñÿ áîëåå çíà÷èòåëüíîé, äëÿ çàâåäîâàíèÿ åþ áûëè ó÷ðåæäåíû êâåñòîðû, êîòîðûå âåäàëè äåíüãàìè; íàçâàíû îíè òàê ïîòîìó, ÷òî âûáèðàëèñü äëÿ èçûñêàíèÿ 14 è õðàíåíèÿ äåíåã.
( 23) Òàê êàê, ñîãëàñíî ñêàçàííîìó íàìè, ïî çàêîíó êîíñóëàì íå áûëî ïîçâîëåíî âûíîñèòü áåç ïðèêàçàíèÿ íàðîäà ðåøåíèÿ î æèçíè ðèìñêîãî ãðàæäàíèíà, íàðîäîì áûëè óñòàíîâëåíû êâåñòîðû, êîòîðûå âåäàëè äåëàìè î òÿæêèõ ïðåñòóïëåíèÿõ 15; îíè íàçûâàëèñü quaestores parricidii è î íèõ óïîìèíàåò çàêîí XII òàáëèö.
( 24) È ïîñêîëüêó (íàðîä) æåëàë, ÷òîáû áûëè òàêæå ïðåäëîæåíû çàêîíû, òî íà îáñóæäåíèå íàðîäà áûëî âíåñåíî ïðåäëîæåíèå î ñëîæåíèè ìàãèñòðàòàìè ñâîèõ ïîëíîìî÷èé è îá ó÷ðåæäåíèè äåöåìâèðîâ [äëÿ íàïèñàíèÿ çàêîíîâ… Òàêèì îáðàçîì, äåöåìâèðû,] ó÷ðåæäåííûå ëèøü íà îäèí ãîä, óæå òîãäà ïðàâèëè íåçàêîííî, äà è â äàëüíåéøåì íå æåëàëè ïåðåèçáèðàòü ìàãèñòðàòîâ, òàê êàê ñàìè îíè è èõ ñòîðîííèêè ñòðåìèëèñü íàâñåãäà çàõâàòèòü ãîñóäàðñòâåííóþ âëàñòü. È îíè ïðîäîëæàëè ýòî äåëî ñî ñòîëü ÷ðåçìåðíûì è æåñòîêèì ãîñïîäñòâîì, ÷òî (ðèìñêîå) âîéñêî óäàëèëîñü èç ãîñóäàðñòâà. Ãîâîðÿò, ÷òî íà÷àëî óäàëåíèþ ïîëîæèë íåêèé Âåðãèíèé, êîòîðûé, óçíàâ, ÷òî Àïïèé Êëàâäèé âîïðåêè çàêîíó, êîòîðûé îí ñàì ïåðåíåñ èç äðåâíåãî ïðàâà â XII òàáëèö, îòêëîíèë åãî ñóäåáíîå ïðèòÿçàíèå íà (âëàñòü íàä) åãî ñîáñòâåííîé äî÷åðüþ è ïðèãîâîðèë â ïîëüçó òîãî, êòî, áóäó÷è åìó (Àïïèþ) ïîä÷èíåí, ñòðåìèëñÿ çàïîëó÷èòü åå â ðàáñòâî. Âåäü (Àïïèé Êëàâäèé), îõâà÷åííûé ëþáîâüþ ê äåâóøêå, ñìåøàë (âîåäèíî) âñå çàêîííîå è íåçàêîííîå. Âåðãèíèé, âîçìóùåííûé òåì, ÷òî Àïïèé ïîïðàë ñîáëþäåíèå äðåâíåéøåãî ïðàâà (îòöà) íà ëè÷íîñòü ñâîåé äî÷åðè (âåäü íåêîãäà Áðóò, êîòîðûé áûë ïåðâûì êîíñóëîì Ðèìà, â ñîîòâåòñòâèè ñ (ïðèíöèïîì) ñâîáîäû óäîâëåòâîðèë ñóäåáíûå ïðèòÿçàíèÿ íà åãî (ñîáñòâåííóþ) ëè÷íîñòü Âèíäèöèÿ, ðàáà Âèòåëëèåâ, êîòîðûé ñâîèì äîíîñîì ðàñêðûë çàãîâîð èçìåíû), ñ÷åë, ÷òî öåëîìóäðèå äî÷åðè ïðåäïî÷òèòåëüíåå äàæå åå æèçíè. Ñõâàòèâ íîæ èç ëàâêè ìÿñíèêà, îí óáèë ñâîþ äî÷ü, äëÿ òîãî, ðàçóìååòñÿ, ÷òîáû îãðàäèòü åå îò óãðîçû áåñ÷åñòüÿ. Òîò÷àñ ïîñëå óáèéñòâà, åùå îáàãðåííûé êðîâüþ äî÷åðè, îí áåæàë ê ñâîèì áîåâûì òîâàðèùàì. Òå æå, ñîáðàâøèñü ïîä Àëüãèäîì, ãäå òîãäà ïî ïðè÷èíå âåäåíèÿ âîéíû ñòîÿëè ëåãèîíû, è ïîêèíóâ ïðåæíèõ âîåíà÷àëüíèêîâ, ïåðåíåñëè (ëåãèîíñêèå) çíà÷êè íà Àâåíòèí, è ïî÷òè âåñü ãîðîäñêîé ïëåáñ ïðèñîåäèíèëñÿ ê íèì. Ñ ñîãëàñèÿ íàðîäà ÷àñòü [äåöåìâèðîâ áûëà îòïðàâëåíà â èçãíàíèå, ÷àñòü] áûëà óáèòà â òþðüìå. Òàêèì îáðàçîì, ðåñïóáëèêà ñíîâà âåðíóëà ñåáå ñâîé ïðåæíèé ñòàòóñ.
( 25) Ïîñëå òîãî êàê áûëè èçäàíû XII òàáëèö, âîçíèê ðàçäîð ïëåáñà ñ ïàòðèöèÿìè, ïëåáñ æåëàë èçáèðàòü êîíñóëîâ èç ñâîåé ñðåäû, íî ïàòðèöèè åìó â ýòîì îòêàçûâàëè; â ðåçóëüòàòå ñòàëè âûáèðàòüñÿ âîåííûå òðèáóíû ñ êîíñóëüñêîé âëàñòüþ ÷àñòüþ èç ïëåáååâ, ÷àñòüþ èç ïàòðèöèåâ; îíè âûáèðàëèñü â ðàçíîì ÷èñëå: èíîãäà èõ áûëî 20 16, èíîãäà áîëüøå, èíîãäà ìåíüøå.
( 26) Ïîòîì, êîãäà ðåøèëè èçáèðàòü êîíñóëîâ äàæå èç ïëåáååâ, íà÷àëè âûáèðàòü èõ èç îáîèõ ñîþçîâ 17, òîãäà, ÷òîáû ïàòðèöèè èìåëè áîëüøå (ïðàâ), áûëî ðåøåíî íàçíà÷àòü äâîèõ èç ïàòðèöèåâ 18; òàê áûëè ñîçäàíû êóðóëüíûå ýäèëû.
( 27) Òàê êàê êîíñóëû îòçûâàëèñü (èç Ðèìà) âîéíàìè ñ ñîñåäÿìè è â ãîñóäàðñòâå íå áûëî íèêîãî, êòî ìîã áû âûñêàçûâàòü ïðàâî (âûíîñèòü ðåøåíèÿ), òî áûëî óñòàíîâëåíî, ÷òî äîëæåí áûòü èçáðàí ïðåòîð, ïîëó÷èâøèé íàçâàíèå ãîðîäñêîãî, òàê êàê îí âûíîñèë ðåøåíèÿ â ãîðîäå (Ðèìå).
( 28) Ñïóñòÿ íåñêîëüêî ëåò ýòîãî ïðåòîðà îêàçàëîñü íåäîñòàòî÷íî, òàê êàê ìíîãî ïåðåãðèíîâ ïðèøëî â ãîñóäàðñòâî. Ïîýòîìó èçáðàëè äðóãîãî ïðåòîðà, êîòîðûé áûë íàçâàí ïðåòîðîì ïåðåãðèíîâ; ýòî íàçâàíèå ïðîèçîøëî îò òîãî, ÷òî îí áîëüøåé ÷àñòüþ âûíîñèë ðåøåíèÿ ïî äåëàì ìåæäó ïåðåãðèíàìè.
( 29) Çàòåì, êîãäà îêàçàëñÿ íåîáõîäèìûì ìàãèñòðàò, êîòîðûé âåäàë áû äåëàìè ïîä êîïüåì 19, áûëè èçáðàíû 10 ìóæåé äëÿ ðàçðåøåíèÿ ñóäåáíûõ ñïîðîâ.
( 30)  òî æå âðåìÿ íà÷àëè âûáèðàòüñÿ è ÷åòûðå ìóæà äëÿ çàáîòû î äîðîãàõ è òðè ìóæà ìîíåò÷èêè, ÷åêàíùèêè ìåäè, ñåðåáðà è çîëîòà, è òðè ìóæà ïî òÿæêèì óãîëîâíûì äåëàì, íà êîòîðûõ ëåæàëà îõðàíà òþðüìû, òàê ÷òî, êîãäà íóæíî áûëî íàêàçàòü, ýòî äåëàëîñü èõ âìåøàòåëüñòâîì.
( 31) È ïîñêîëüêó â îáùåñòâåííûõ äåëàõ íåëüçÿ áûëî îáîéòèñü áåç ìàãèñòðàòîâ âå÷åðíåãî âðåìåíè, òî áûëè ó÷ðåæäåíû êâèíêâåâèðû, äåéñòâîâàâøèå ïî ýòó è ïî òó ñòîðîíó Òèáðà 20, êîòîðûå ìîãëè èñïîëíÿòü îáÿçàííîñòè ìàãèñòðàòîâ.
( 32) Ïîñëå çàâîåâàíèÿ Ñàðäèíèè, à âñêîðå Ñèöèëèè, Èñïàíèè è çàòåì Íàðáîíñêîé ïðîâèíöèè, áûëî ñîçäàíî ñòîëüêî ïðåòîðîâ, ñêîëüêî áûëî ïîä÷èíåíî ïðîâèíöèé, äëÿ çàâåäîâàíèÿ ÷àñòüþ ãîðîäñêèìè äåëàìè, ÷àñòüþ ïðîâèíöèàëüíûìè. Ïîòîì Êîðíåëèé Ñóëëà óñòàíîâèë ïîñòîÿííûå ñóäåáíûå êîìèññèè ïî äåëàì î ïîäëîãàõ, îá óáèéñòâå ðîäè÷åé, î áàíäèòèçìå è äîáàâèë ÷åòûðåõ ïðåòîðîâ. Çàòåì Ãàé Þëèé Öåçàðü äîáàâèë äâóõ ïðåòîðîâ è äâóõ ýäèëîâ äëÿ çàâåäîâàíèÿ ïðîäîâîëüñòâèåì, êîòîðûå ïî èìåíè (áîãèíè) Öåðåðû áûëè íàçâàíû öåðåàëüíûìè. Èòàê, áûëî óñòàíîâëåíî 12 ïðåòîðîâ è øåñòü ýäèëîâ. Çàòåì áîæåñòâåííûé Àâãóñò óñòàíîâèë 16 ïðåòîðîâ, ïîòîì áîæåñòâåííûé Êëàâäèé ïðèáàâèë äâóõ ïðåòîðîâ ïî äåëàì î ôèäåèêîììèññàõ; îäíó èç ýòèõ äîëæíîñòåé óïðàçäíèë áîæåñòâåííûé Òèò, áîæåñòâåííûé Íåðâà äîáàâèë ïðåòîðà äëÿ ðåøåíèÿ äåë ìåæäó ôèñêîì è ÷àñòíûìè ëèöàìè. Òàêèì îáðàçîì, â ãîñóäàðñòâå âûíîñÿò ðåøåíèÿ 18 ïðåòîðîâ.
( 33) È âñå ýòè ìàãèñòðàòû, ñêîëüêî èõ íè áûëî â ãîñóäàðñòâå, ïî÷èòàëèñü: ñêîëüêî áû èõ íè óåçæàëî (èç ãîðîäà), îäèí âñåãäà îñòàâàëñÿ, êîòîðûé è âåðøèë ïðàâî, à íàçûâàåòñÿ îí ïðåôåêòîì ãîðîäà. Ýòîò ïðåôåêò áûë ó÷ðåæäåí èçäàâíà, ïîçäíåå, ïîæàëóé èç-çà Ëàòèíñêèõ ïðàçäíåñòâ, îí ñíîâà áûë ââåäåí è ñòàë èñïîëíÿòü (ñâîþ äîëæíîñòü) åæåãîäíî. Âåäü ïðåôåêòû õëåáíûõ ñáîðîâ è íî÷íîé ñòðàæè íå áûëè ìàãèñòðàòàìè, íî íàçíà÷àëèñü ýêñòðàîðäèíàðíî, ïî ìåðå íåîáõîäèìîñòè. Òàêæå è òå, êîòîðûõ ìû çîâåì öèñòèáåðàìè 21, áûëè ñîçäàíû âïîñëåäñòâèè ïî ïîñòàíîâëåíèþ ñåíàòà (â ïîìîùü) ýäèëàì.
( 34) Èòàê, èç âñåõ (ìàãèñòðàòîâ) òîëüêî 10 ïëåáåéñêèõ òðèáóíîâ, äâà êîíñóëà, 18 ïðåòîðîâ è øåñòü ýäèëîâ âåðøèëè ïðàâî â ãîñóäàðñòâå.
( 35) Ïðåïîäàâàíèåì íàóêè öèâèëüíîãî ïðàâà çàíèìàëèñü ìíîãèå è âåëè÷àéøèå ìóæè; íî òå, êòî ïîëüçîâàëñÿ âåëè÷àéøèì óâàæåíèåì ñî ñòîðîíû ðèìñêîãî íàðîäà, äîëæíû áûòü óïîìÿíóòû, ïðàâà âîçíèêëè è äîøëè äî íàñ. Èç âñåõ, êòî çàíèìàëñÿ (ýòîé) íàóêîé, íèêòî äî Òèáåðèÿ Êîðóíêàíèÿ íå çàíèìàëñÿ ïóáëè÷íûì ïðåïîäàâàíèåì; äî íåãî äðóãèå äóìàëè äåðæàòü öèâèëüíîå ïðàâî â òàéíå è ñêîðåå ñòðåìèëèñü èçáàâèòüñÿ îò ñîâåòóþùèõ, ÷åì ó÷èòüñÿ ó æåëàþùèõ ýòîãî.
( 36) Áûë ïðåæäå âñåãî ìóäðûé Ïóáëèé Ïàïèðèé, êîòîðûé ñîáðàë âîåäèíî çàêîíû öàðåé. Çàòåì Àïïèé Êëàâäèé, îäèí èç äåöåìâèðîâ, êîòîðûé ïðèíèìàë âåëè÷àéøåå ó÷àñòèå â íàïèñàíèè XII òàáëèö. Ïîñëå íåãî (äðóãîé) Àïïèé Êëàâäèé òîãî æå ðîäà îáëàäàë îãðîìíûìè çíàíèÿìè; îí áûë ïðîçâàí Ñòîðóêèì; îí âûìîñòèë Àïïèåâó äîðîãó, ïðîâåë Êëàâäèåâ âîäîïðîâîä è âûíåñ ðåøåíèå î Ïèððå íå ïðèíèìàòü åãî â ãîðîäå. Ïåðåäàþò, ÷òî îí íàïèñàë èñêè, è ïðåæäå âñåãî î ïðåðûâå äàâíîñòè. Ýòà êíèãà íå ñîõðàíèëàñü. Òàêæå Àïïèé Êëàâäèé (âèäèìî, è ýòî îò íåãî ïðîèñõîäèò) ââåë áóêâó R, ÷òîáû âìåñòî Âàëåçèåâ áûëè Âàëåðèè, à âìåñòî Ôóçèåâ — Ôóðèè.
( 37) Ïîñëå íåãî áûë ìóæ âåëè÷àéøåãî çíàíèÿ Ñåìïðîíèé, êîòîðîãî ðèìñêèé íàðîä íàçûâàë ìóäðûì, è íèêòî äî íåãî íå íîñèë òàêîãî ïðîçâèùà. Çàòåì — Ãàé Ñöèïèîí Íàçèêà, êîòîðûé ïîëó÷èë îò ñåíàòà èìÿ ëó÷øåãî; åìó áûë äàæå äàí íà îáùåñòâåííûé ñ÷åò äîì ó Ñâÿùåííîé äîðîãè, ÷òîáû (ëþäÿì) ëåã÷å áûëî îáðàùàòüñÿ ê íåìó çà ñîâåòîì. Çàòåì áûë Êâèíò Ìóöèé, êîòîðûé, îòïðàâëåííûé ê êàðôàãåíÿíàì, êîãäà åìó áûëè ïðåäñòàâëåíû äâå òàáëè÷êè, îäíà î ìèðå, à äðóãàÿ î âîéíå, âçÿâ íà ñåáÿ ðîëü ïîñðåäíèêà è ïîæåëàâ, ÷òîáû îáå (òàáëè÷êè) áûëè îòïðàâëåíû â Ðèì, ñêàçàë, ÷òî êàðôàãåíÿíå äîëæíû ñòðåìèòüñÿ ê òîìó, ÷òîáû áûòü ãîòîâûìè ïðèíÿòü è òó è äðóãóþ (òàáëè÷êó).
( 38) Âñëåä çà íèìè ó÷èë Òèáåðèé Êîðóíêàíèé, êîòîðûé, êàê ÿ ñêàçàë, ïåðâûé íà÷àë ïóáëè÷íî ïðåïîäàâàòü; èç åãî ïèñàíèé íè÷åãî íå ñîõðàíèëîñü, íî åãî îòâåòû áûëè ìíîãî÷èñëåííû è ïàìÿòíû. Çàòåì Ñåêñò Ýëèé è åãî áðàò Ïóáëèé Ýëèé, à òàêæå Ïóáëèé Àòèëèé îáíàðóæèâàëè â ïðåïîäàâàíèè âåëè÷àéøóþ ìóäðîñòü, è äâà Ýëèÿ áûëè êîíñóëàìè, à Àòèëèþ íàðîä äàë âïåðâûå íàçâàíèå «ìóäðåö ». Ñåêñòà Ýëèÿ âîñõâàëÿë Ýííèé, è ñîõðàíèëàñü åãî êíèãà ïîä çàãëàâèåì «Tripertita »22. Ýòà êíèãà ÿâëÿåòñÿ êàê áû êîëûáåëüþ ïðàâà; îíà íàçâàíà «Tripertita » ïîòîìó, ÷òî ê ñòîÿùåìó â íà÷àëå çàêîíó XII òàáëèö ïðèáàâëåíî òîëêîâàíèå è ïðèñîåäèíåíû ëåãèñàêöèîííûå èñêè. Åìó æå ïðèíàäëåæàò äðóãèå òðè êíèãè, õîòÿ íåêîòîðûå è îòðèöàþò, ÷òî ýòè êíèãè åãî: âåäü çà íèìè ïî÷åìó-òî îõîòèëñÿ Êàòîí. Çàòåì áûë Ìàðê Êàòîí, ãëàâà ôàìèëèè Ïîðöèåâ, êíèãè êîòîðîãî ñîõðàíèëèñü, íî áîëüøå ñîõðàíèëîñü êíèã åãî ñûíà, îò íèõ-òî óæå ïîøëè è âñå ïðî÷èå.
( 39) Ïîñëå íèõ áûë Ïóáëèé Ìóöèé è Áðóò, è Ìàíèëèé, êîòîðûå îñíîâàëè öèâèëüíîå ïðàâî. Èç íèõ Ïóáëèé Ìóöèé îñòàâèë äåñÿòü êíèã, Áðóò — ñåìü, Ìàíèëèé — òðè; ñîõðàíèëèñü òîìà, îçàãëàâëåííûå «Ïàìÿòíèêè Ìàíèëèÿ ». Ïóáëèé Ìóöèé è Ìàíèëèé áûëè êîíñóëàìè, Áðóò — ïðåòîðîì, à Ìóöèé — âïîñëåäñòâèè — äàæå âåðõîâíûì æðåöîì.
( 40) Ïîñëå íèõ áûë Ïóáëèé Ðóòèëèé Ðóô, êîòîðûé áûë êîíñóëîì â Ðèìå è ïðîêîíñóëîì â Àçèè, Ïàâåë Âåðãèíèé è Êâèíò Òóáåðîí, êîòîðûé áûë ñòîèêîì è ñëóøàòåëåì Ïàíñû è ñàì áûë êîíñóëîì.  òî æå âðåìÿ Ñåêñò Ïîìïåé, äÿäÿ Ãíåÿ Ïîìïåÿ; è Öåëèé Àíòèïàòåð, êîòîðûé ñîñòàâèë «Èñòîðèþ », íî çàíèìàëñÿ áîëåå êðàñíîðå÷èåì, ÷åì íàóêîé ïðàâà. Òàêæå Ëþöèé Êðàññ, áðàò Ïóáëèÿ Ìóöèÿ, êîòîðûé ïðîçûâàëñÿ Ìóöèàíîì; Öèöåðîí íàçûâàåò åãî êðàñíîðå÷èâåéøèì èç þðèñêîíñóëüòîâ 23.
( 41) Ïîñëå íèõ Êâèíò Ìóöèé, ñûí Ïóáëèÿ, âåðõîâíûé æðåö, ïåðâûé ñèñòåìàòèçèðîâàë öèâèëüíîå ïðàâî, èçëîæèâ åãî ïî ðîäàì â âîñåìíàäöàòè êíèãàõ.
( 42) Ó Ìóöèÿ áûëè ìíîãî÷èñëåííûå ñëóøàòåëè, íî íàèáîëüøèì àâòîðèòåòîì ïîëüçîâàëèñü Àêâèëèé Ãàëë, Áàëüá [1] Ëþöèëèé, Ñåêñò Ïàïèðèé, Ãàé Þâåíöèé; èç íèõ, ïî ñëîâàì Ñåðâèÿ, íàèáîëüøèì àâòîðèòåòîì ó íàðîäà ïîëüçîâàëñÿ Ãàëë. Âñå îíè óïîìèíàþòñÿ Ñåðâèåì Ñóëüïèöèåì. Âïðî÷åì, èõ ñî÷èíåíèÿ íå íàñòîëüêî âûäàþùèåñÿ, ÷òîáû èõ âñå æàæäàëè, òàê êàê èõ òðóäû äàæå è íå õîäÿò ïîâñþäó ñðåäè ëþäåé ïî ðóêàì, íî (ëèøü) Ñåðâèé óïîìÿíóë î íèõ â ñâîèõ êíèãàõ, à ïàìÿòü î åãî ñîáñòâåííûõ ñî÷èíåíèÿõ òàêæå ñîõðàíèëàñü.
( 43)  ñóäåáíûõ ðå÷àõ Ñåðâèé Ñóëüïèöèé çàíèìàë ïåðâîå èëè, íåñîìíåííî, âòîðîå ìåñòî ïîñëå Ìàðêà Òóëëèÿ (Öèöåðîíà). Ðàññêàçûâàþò, ÷òî Ñåðâèé îáðàòèëñÿ ê Êâèíòó Ìóöèþ çà êîíñóëüòàöèåé ïî äåëó ñâîåãî äðóãà è êîãäà òîò ñêàçàë, ÷òî Ñåðâèé ìàëî ïîíèìàåò â ïðàâå, òîãäà îí âòîðè÷íî ñïðîñèë Êâèíòà, à Êâèíò Ìóöèé ñêàçàë, ÷òî îí íå ïîëó÷èò (îòâåòà) è îòðóãàë åãî; âåäü îí ñêàçàë, ÷òî ïàòðèöèþ, àðèñòîêðàòó è ñóäåáíîìó îðàòîðó ñòûäíî íå çíàòü òî ïðàâî, êîòîðûì îí çàíèìàåòñÿ. Áóäòî áû âçâîëíîâàííûé ýòèì îñêîðáëåíèåì, Ñåðâèé ïîñâÿòèë ñâîé òðóä (èçó÷åíèþ) öèâèëüíîãî ïðàâà è ñëóøàë (ëåêöèè) ìíîãèõ èç òåõ, î êîì ìû ãîâîðèëè. Ñíà÷àëà îí îáó÷àëñÿ ó Áàëüáà Ëóöèëèÿ, ãëàâíûì æå îáðàçîì îí ó÷èëñÿ ó Ãàëëà Àêâèëèÿ, êîòîðûé áûë ñ (îñòðîâà) Êåðêèíà: ïîýòîìó-òî ìíîãèå åãî êíèãè èçâåñòíû êàê íàïèñàííûå íà Êåðêèíå. Êîãäà Ñåðâèé, áóäó÷è ïîñëîì, ïîãèá, ðèìñêèé íàðîä ïîñòàâèë åìó ñòàòóþ ïåðåä ðîñòðàìè; îíà è ñåãîäíÿ âîçâûøàåòñÿ ïåðåä ðîñòðàìè Àâãóñòà. Ìíîãèå åãî òîìà ñîõðàíèëèñü, âåäü îí îñòàâèë ïî÷òè 180 êíèã.
( 44) Ïîñëå ýòîãî âûäâèíóëèñü ìíîãèå, îäíàêî êíèãè íàïèñàëè (ëèøü) ñëåäóþùèå: Àëôåí Âàð Ãàé 24, Àâë Îôèëèé, Òèò Öåçèé, Àóôèäèé Òóêêà, Àóôèäèé Íàìóçà, Ôëàâèé Ïðèñê, Ãàé Àòåé, Ïàêóâèé Ëàáåîí Àíòèñòèé — îòåö Ëàáåîíà Àíòèñòèÿ, Öèííà, Ïóáëèöèé Ãàëëèé. Âîñåìü èç ýòèõ äåñÿòè íàïèñàëè êíèãè, êîòîðûå áûëè ðàñïîëîæåíû â ïîðÿäêå Àóôèäèåì Íàìóçîé, â 140 êíèãàõ. Èç ýòèõ ñëóøàòåëåé (Ñåðâèÿ Ñóëüïèöèÿ) íàèáîëüøèé àâòîðèòåò èìåëè Àëôåí Âàð è Àâë Îôèëèé, èç êîòîðûõ Âàð áûë êîíñóëîì, à Îôèëèé ïðåáûâàë â ñîñëîâèè âñàäíèêîâ. Îí áûë áëèæàéøèì äðóãîì Öåçàðÿ è îñòàâèë ìíîãî÷èñëåííûå êíèãè î öèâèëüíîì ïðàâå; êíèãè ýòè îáîñíîâàëè êàæäóþ ÷àñòü ýòîãî äåëà; îí ïåðâûé íàïèñàë î çàêîíàõ, êàñàþùèõñÿ äâàäöàòîé ÷àñòè 25, òàêæå ñîñòàâèë òùàòåëüíîå èññëåäîâàíèå îá ýäèêòå ïðåòîðà, èáî ðàíüøå åãî Ñåðâèé îñòàâèë äâå êíèãè ê Áðóòó, ñîäåðæàâøèå êðàò÷àéøèå äàííûå îá ýäèêòå.
( 45)  òî æå âðåìÿ æèë è Òðåáàöèé, êîòîðûé áûë ñëóøàòåëåì Êîðíåëèÿ Ìàêñèìà, Àâë Êàñöåëëèé, Êâèíò Ìóöèé, ñëóøàòåëü Âîëóçèÿ; èìåííî îí îñòàâèë â åãî ÷åñòü íàñëåäñòâî ïî çàâåùàíèþ åãî âíóêó Ïóáëèþ Ìóöèþ. Áûë æå îí áûâøèì êâåñòîðîì è ñâåðõ òîãî íå õîòåë çàíèìàòü íèêàêîé (äîëæíîñòè), õîòÿ ñàì Àâãóñò ïðåäëàãàë åìó ñîâìåñòíîå ñ íèì êîíñóëüñòâî. Èç íèõ Òðåáàöèé áûë áîëåå ñâåäóù, ÷åì Êàñöåëëèé, à Êàñöåëëèé áûë êðàñíîðå÷èâåå, íî Îôèëèé ïðåâîñõîäèë ó÷åíîñòüþ îáîèõ. Ïèñàíèÿ Êàñöåëëèÿ íå ñîõðàíèëèñü, êðîìå îäíîé êíèãè õîðîøèõ çàìå÷àíèé; îò Òðåáàöèÿ îñòàëîñü ìíîãî êíèã, íî èìè ìàëî ïîëüçóþòñÿ.
( 46) Ïîñëå íèõ áûë Òóáåðîí, êîòîðûé ïîñâÿòèë òðóä Îôèëèþ. Îí áûë ïàòðèöèåì è ïåðåøåë îò âåäåíèÿ èñêîâ ê çàíÿòèþ öèâèëüíûì ïðàâîì ãëàâíûì îáðàçîì ïîñëå òîãî, êàê âûñòóïèë ñ îáâèíåíèåì Êâèíòà Ëèãàðèÿ è ïðè Ãàå Öåçàðå ïðîèãðàë ïðîöåññ. Òî áûë òîò ñàìûé Êâèíò Ëèãàðèé, êîòîðûé, êîãäà äåðæàë â Àôðèêå ïðè÷àë, íå ïîçâîëèë ðîáêîìó Òóáåðîíó ïðè÷àëèòü è äàæå íàáðàòü âîäû, â ÷åì Òóáåðîí åãî è îáâèíÿë, à Öèöåðîí çàùèùàë; ðå÷ü (Öèöåðîíà) âûãëÿäèò âåñüìà êðàñèâîé è íàçûâàåòñÿ «Â çàùèòó Êâèíòà Ëèãàðèÿ ». Òóáåðîí áûë ó÷åíåéøèì â îáëàñòè ïóáëè÷íîãî è ÷àñòíîãî ïðàâà è îñòàâèë ìíîãî êíèã ïî îáåèì ýòèì îáëàñòÿì; îí ñòðåìèëñÿ ïèñàòü ñòàðèííûìè âûðàæåíèÿìè, è ïîòîìó åãî êíèãè íå âûçâàëè îäîáðåíèÿ.
( 47) Ïîñëå íåãî íàèáîëüøèì àâòîðèòåòîì ïîëüçîâàëèñü Àòåé Êàïèòîí, êîòîðûé ñëåäîâàë çà Îôèëèåì, è Àíòèñòèé Ëàáåîí, êîòîðûé ñëóøàë âñåõ èõ è ïîëó÷èë îáðàçîâàíèå ó Òðåáàöèÿ. Èç íèõ Àòåé áûë êîíñóëîì, Ëàáåîí æå îòêàçàëñÿ ïðèíÿòü ýòó ÷åñòü, êîãäà Àâãóñò ïðåäëîæèë åìó êîíñóëàò, íî ïðèëåæíî çàíèìàëñÿ èçó÷åíèåì (ïðàâà). Âåñü ãîä îí ðàçäåëèë òàêèì îáðàçîì, ÷òî øåñòü ìåñÿöåâ ïðîâîäèë â Ðèìå ñ ó÷åíèêàìè, à íà øåñòü ìåñÿöåâ óäàëÿëñÿ è çàíèìàëñÿ ïèñàíèåì êíèã. Îí îñòàâèë 40 òîìîâ, èç êîòîðûõ áîëüøèíñòâî íàõîäèòñÿ â îáðàùåíèè. Ýòè äâà âïåðâûå îáðàçîâàëè êàê áû ðàçëè÷íûå øêîëû 26, èáî Àòåé Êàïèòîí ñòîÿë íà òîì, ÷òî åìó áûëî ïåðåäàíî (åãî ïðåäøåñòâåííèêàìè), Ëàáåîí æå òðóäèëñÿ, äîâåðÿÿ ðàçóìó è ó÷åíîñòè è èçó÷àÿ äðóãèå íàóêè, íî áîëüøåé ÷àñòüþ óñòàíàâëèâàë íîâûå ïîëîæåíèÿ.
( 48) Àòåþ Êàïèòîíó íàñëåäîâàë Ìàññóðèé Ñàáèí, Ëàáåîíó — Íåðâà; ýòè óâåëè÷èëè èõ ðàçíîãëàñèÿ; Íåðâà áûë áëèçêèì äðóãîì öåçàðÿ 27. Ìàññóðèé Ñàáèí ïðèíàäëåæàë ê ñîñëîâèþ âñàäíèêîâ è ïåðâûé íà÷àë ïóáëè÷íî äàâàòü îòâåòû ïî þðèäè÷åñêèì âîïðîñàì; ïîçäíåå ýòî (ïðàâî) ñòàëî ïðåäîñòàâëÿòüñÿ êàê ìèëîñòü, à åìó ýòî ïðàâî áûëî äàíî öåçàðåì Òèáåðèåì.
( 49) Ìèìîõîäîì óêàæåì, ÷òî äî âðåìåí Àâãóñòà ïðàâî äàâàòü ïóáëè÷íî îòâåòû íå ïðåäîñòàâëÿëîñü ïðèíöåïñàìè, íî òå, êòî âíóøàë äîâåðèå ñâîèìè çíàíèÿìè, äàâàëè îòâåòû òåì, êòî ñïðàøèâàë ñîâåòà. È îíè íå äàâàëè îòâåòîâ çà ñâîåé ïå÷àòüþ, íî îáû÷íî ñàìè ïèñàëè ñóäüÿì èëè âûäàâàëè ñâèäåòåëüñòâî òåì, êòî ñïðàøèâàë ñîâåòà. Âïåðâûå áîæåñòâåííûé Àâãóñò äëÿ âîçâûøåíèÿ àâòîðèòåòà ïðàâà óñòàíîâèë, ÷òîáû îíè äàâàëè îòâåòû íà îñíîâàíèè åãî (Àâãóñòà) âëàñòè, ñ òîãî âðåìåíè è ñòàëè äîìîãàòüñÿ ýòîãî êàê ïðèâèëåãèè. È ïîýòîìó íàèëó÷øèé ïðèíöåïñ Àäðèàí, êîãäà ìóæè â çâàíèè ïðåòîðîâ ïðîñèëè ó íåãî, ÷òîáû îí ïîçâîëèë èì äàâàòü îòâåòû, íàïèñàë èì, ÷òî îáû÷íî îá ýòîì íå ïðîñÿò, íî ýòî ïðåäîñòàâëÿåòñÿ, ïîýòîìó åñëè êòî óâåðåí â ñåáå, òî íàõîäèò óäîâîëüñòâèå â òîì, ÷òîáû ïîäãîòîâèòü ñåáÿ äëÿ äà÷è îòâåòîâ íàðîäó.
( 50) Òàê Òèáåðèé Öåçàðü ïîçâîëèë Ñàáèíó, ÷òîáû òîò äàâàë îòâåòû íàðîäó, à áûë Ñàáèí, áóäó÷è â âîçðàñòå, äîñòèãíóâ óæå 50 ëåò, âñåãî ëèøü âî âñàäíè÷åñêîì ñîñëîâèè. Áîãàòñòâà åãî áûëè íåâåëèêè, íî îí ïîääåðæèâàëñÿ ãëàâíûì îáðàçîì ñâîèìè ó÷åíèêàìè.
( 51) Åãî (Ñàáèíà) ïðååìíèêîì áûë Ãàé Êàññèé Ëîíãèí, ñûí äî÷åðè Òóáåðîíà, êîòîðàÿ áûëà âíó÷êîé Ñåðâèÿ Ñóëüïèöèÿ. Âìåñòå ñ Êâàðòèíîì îí áûë êîíñóëîì âî âðåìåíà Òèáåðèÿ è ïîëüçîâàëñÿ â ãîñóäàðñòâå íàèáîëüøèì àâòîðèòåòîì, ïîêà öåçàðü íå âûñëàë åãî.
( 52) Âûñëàííûé íà Ñàðäèíèþ è âîçâðàùåííûé Âåñïàñèàíîì, îí óìåð. Íåðâå íàñëåäîâàë Ïðîêóë.  òî æå âðåìÿ áûë è Íåðâà-ñûí, áûë è äðóãîé Ëîíãèí, èç ñîñëîâèÿ âñàäíèêîâ, êîòîðûé âïîñëåäñòâèè äîñòèã ïðåòóðû. Íî àâòîðèòåò Ïðîêóëà áûë áîëåå çíà÷èòåëüíûì, âåäü îí ñìîã ñäåëàòü ãîðàçäî áîëüøå. Îíè (âûøåíàçâàííûå þðèñòû) íàçûâàþòñÿ ÷àñòüþ êàññèàíöàìè, ÷àñòüþ ïðîêóëüÿíöàìè, è ýòî âåäåò ïðîèñõîæäåíèå îò Êàïèòîíà è Ëàáåîíà.
( 53) Ïðååìíèêîì Êàññèÿ áûë Öåëèé Ñàáèí, êîòîðûé èìåë áîëüøîå çíà÷åíèå âî âðåìåíà Âåñïàñèàíà; ïðååìíèêîì Ïðîêóëà — Ïåãàñèé, êîòîðûé âî âðåìåíà Âåñïàñèàíà áûë ïðåôåêòîì ãîðîäà (Ðèìà); ïðååìíèêîì Öåëèÿ Ñàáèíà — Ïðèñê ßâîëåí, Ïåãàñèÿ — Öåëüñ, Öåëüñà-îòöà — Öåëüñ-ñûí è Ïðèñê Íåðàöèé, îáà îíè áûëè êîíñóëàìè, à Öåëüñ — äâàæäû; ßâîëåíà Ïðèñêà — Àáóðíèé Âàëåíñ è Òóñöèàí, à òàêæå Ñàëüâèé Þëèàí.
|
2. Pomponius libro singulari enchiridii
(pr.) Necessarium itaque nobis videtur ipsius iuris originem atque processum demonstrare.
(1) Et quidem initio civitatis nostrae populus sine lege certa, sine iure certo primum agere instituit omniaque manu a regibus gubernabantur.
Ep. praef. (2) Postea aucta ad aliquem modum civitate ipsum Romulum traditur populum in triginta partes divisisse, quas partes curias appellavit propterea quod tunc reipublicae curam per sententias partium earum expediebat. et ita leges quasdam et ipse curiatas ad populum tulit: tulerunt et sequentes reges. quae omnes conscriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, quibus Superbus Demarati Corinthii filius, ex principalibus viris. is liber, ut diximus, appellatur ius civile Papirianum, non quia Papirius de suo quicquam ibi adiecit, sed quod leges sine ordine latas in unum composuit.
(3) Exactis deinde regibus lege tribunicia omnes leges hae exoleverunt iterumque coepit populus Romanus incerto magis iure et consuetudine aliqua uti quam per latam legem, idque prope viginti annis passus est.
Lydus de mag. 1, 34 (4) Postea ne diutius hoc fieret, placuit publica auctoritate decem constitui viros, per quos peterentur leges a Graecis civitatibus et civitas fundaretur legibus: (Lyd.) quas in tabulas eboreas perscriptas pro rostris composuerunt, ut possint leges apertius percipi: datumque est eis ius eo anno in civitate summum, uti leges et corrigerent, si opus esset, et interpretarentur neque provocatio ab eis sicut a reliquis magistratibus fieret. qui ipsi animadverterunt aliquid deesse istis primis legibus ideoque sequenti anno alias duas ad easdem tabulas adiecerunt: et ita ex accedenti appellatae sunt leges duodecim tabularum. quarum ferendarum auctorem fuisse decemviris Hermodorum quendam Ephesium exulantem in Italia quidam rettulerunt.
(Ep.) (5) His legibus latis coepit (ut naturaliter evenire solet, ut interpretatio desideraret prudentium auctoritatem) necessariam esse disputatione fori. haec disputatio et hoc ius, quod sine scripto venit compositum a prudentibus, propria parte aliqua non appellatur, ut ceterae partes iuris suis nominibus designantur, datis propriis nominibus ceteris partibus, sed communi nomine appellatur ius civile.
(Ep. praef.) (6) Deinde ex his legibus eodem tempore fere actiones compositae sunt, quibus inter se homines disceptarent: quas actiones ne populus prout vellet institueret, certas sollemnesque esse voluerunt: et appellatur haec pars iuris legis actiones, id est legitimae actiones. et ita eodem paene tempore tria haec iura nata sunt: lege duodecim tabularum ex his fluere coepit ius civile, ex isdem legis actiones compositae sunt. omnium tamen harum et interpretandi scientia et actiones apud collegium pontificum erant, ex quibus constituebatur, quis quoquo anno praeesset privatis. et fere populus annis prope centum hac consuetudine usus est.
(7) Postea cum Appius Claudius proposuisset et ad formam redegisset has actiones, Gnaeus Flavius scriba eius libertini filius subreptum librum populo tradidit, et adeo gratum fuit id munus populo, ut tribunus plebis fieret et senator et aedilis curulis. hic liber, qui actiones continet, appellatur ius civile Flavianum, sicut ille ius civile Papirianum: nam nec Gnaeus Flavius de suo quicquam adiecit libro. augescente civitate quia deerant quaedam genera agendi, non post multum temporis spatium Sextus Aelius alias actiones composuit et librum populo dedit, qui appellatur ius Aelianum.
(8) Deinde cum esset in civitate lex duodecim tabularum et ius civile, essent et legis actiones, evenit, ut plebs in discordiam cum patribus perveniret et secederet sibique iura constitueret, quae iura plebi scita vocantur. mox cum revocata est plebs, quia multae discordiae nascebantur de his plebis scitis, pro legibus placuit et ea observari lege Hortensia: et ita factum est, ut inter plebis scita et legem species constituendi interesset, potestas autem eadem esset.
(9) Deinde quia difficile plebs convenire coepit, populus certe multo difficilius in tanta turba hominum, necessitas ipsa curam reipublicae ad senatum deduxit: ita coepit senatus se interponere et quidquid constituisset observabatur, idque ius appellabatur senatus consultum.
(10) Eodem tempore et magistratus iura reddebant et ut scirent cives, quod ius de quaque re quisque dicturus esset seque praemuniret, edicta proponebant. quae edicta praetorum ius honorarium constituerunt: honorarium dicitur, quod ab honore praetoris venerat.
(11) Novissime sicut ad pauciores iuris constituendi vias transisse ipsis rebus dictantibus videbatur per partes, evenit, ut necesse esset rei publicae per unum consuli (nam senatus non perinde omnes provincias probe gerere poterant): igitur constituto principe datum est ei ius, ut quod constituisset, ratum esset.
(Ep.) (12) Ita in civitate nostra aut iure, id est lege, constituitur, aut est proprium ius civile, quod sine scripto in sola prudentium interpretatione consistit, aut sunt legis actiones, quae formam agendi continent, aut plebi scitum, quod sine auctoritate patrum est constitutum, aut est magistratuum edictum, unde ius honorarium nascitur, aut senatus consultum, quod solum senatu constituente inducitur sine lege, aut est principalis constitutio, id est, ut quod ipse princeps constituit pro lege servetur.
(13) Post originem iuris et processum cognitum consequens est, ut de magistratuum nominibus et origine cognoscamus, quia, ut exposuimus, per eos qui iuri dicundo praesunt effectus rei accipitur: quantum est enim ius in civitate esse, nisi sint, qui iura regere possint? post hoc dein de auctorum successione dicemus, quod constare non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per quem possit cottidie in melius produci.
(14) Quod ad magistratus attinet, initio civitatis huius constat reges omnem potestatem habuisse.
(15) Isdem temporibus et tribunum celerum fuisse constat: is autem erat qui equitibus praeerat et veluti secundum locum a regibus optinebat: quo in numero fuit Iunius Brutus, qui auctor fuit regis eiciendi.
(16) Exactis deinde regibus consules constituti sunt duo: penes quos summum ius uti esset, lege rogatum est: dicti sunt ab eo, quod plurimum reipublicae consulerent. qui tamen ne per omnia regiam potestatem sibi vindicarent, lege lata factum est, ut ab eis provocatio esset neve possent in caput civis Romani animadvertere iniussu populi: solum relictum est illis, ut coercere possent et in vincula publica duci iuberent.
(17) Post deinde cum census iam maiori tempore agendus esset et consules non sufficerent huic quoque officio, censores constituti sunt.
(18) Populo deinde aucto cum crebra orerentur bella et quaedam acriora a finitimis inferrentur, interdum re exigente placuit maioris potestatis magistratum constitui: itaque dictatores proditi sunt, a quibus nec provocandi ius fuit et quibus etiam capitis animadversio data est. hunc magistratum, quoniam summam potestatem habebat, non erat fas ultra sextum mensem retineri.
(19) Et his dictatoribus magistri equitum iniungebantur sic, quo modo regibus tribuni celerum: quod officium fere tale erat, quale hodie praefectorum praetorio, magistratus tamen habebantur legitimi.
(20) Isdem temporibus cum plebs a patribus secessisset anno fere septimo decimo post reges exactos, tribunos sibi in monte sacro creavit, qui essent plebeii magistratus. dicti tribuni, quod olim in tres partes populus divisus erat et ex singulis singuli creabantur: vel quia tribuum suffragio creabantur.
(21) Itemque ut essent qui aedibus praeessent, in quibus omnia scita sua plebs deferebat, duos ex plebe constituerunt, qui etiam aediles appellati sunt.
Lydus de mag. 1, 26 (22) Deinde cum aerarium populi auctius esse coepisset, ut essent qui illi praeessent, constituti sunt quaestores, qui pecuniae praeessent, dicti ab eo quod inquirendae et conservandae pecuniae causa creati erant.
(23) Et quia, ut diximus, de capite civis Romani iniussu populi non erat lege permissum consulibus ius dicere, propterea quaestores constituebantur a populo, qui capitalibus rebus praeessent: (Lyd.) hi appellabantur quaestores parricidii, quorum etiam meminit lex duodecim tabularum.
(24) Et cum placuisset leges quoque ferri, latum est ad populum, uti omnes magistratu se abdicarent, quo decemviri constituti anno uno cum magistratum prorogarent sibi et cum iniuriose tractarent neque vellent deinceps sufficere magistratibus, ut ipsi et factio sua perpetuo rem publicam occupatum retineret: nimia atque aspera dominatione eo rem perduxerant, ut exercitus a re publica secederet. initium fuisse secessionis dicitur Verginius quidam, qui cum animadvertisset Appium Claudium contra ius, quod ipse ex vetere iure in duodecim tabulas transtulerat, vindicias filiae suae a se abdixisse et secundum eum, qui in servitutem ab eo suppositus petierat, dixisse captumque amore virginis omne fas ac nefas miscuisse: indignatus, quod vetustissima iuris observantia in persona filiae suae defecisset (utpote cum Brutus, qui primus Romae consul fuit, vindicias secundum libertatem dixisset in persona Vindicis Vitelliorum servi, qui proditionis coniurationem indicio suo detexerat) et castitatem filiae vitae quoque eius praeferendam putaret, arrepto cultro de taberna lanionis filiam interfecit in hoc scilicet, ut morte virginis contumeliam stupri arceret, ac protinus recens a caede madenteque adhuc filiae cruore ad commilitones confugit. qui universi de Algido, ubi tunc belli gerendi causa legiones erant, relictis ducibus pristinis signa in Aventinum transtulerunt, omnisque plebs urbana mox eodem se contulit, populique consensu partim in carcere necati. ita rursus res publica suum statum recepit.
(25) Deinde cum post aliquot annos duodecim tabulae latae sunt et plebs contenderet cum patribus et vellet ex suo quoque corpore consules creare et patres recusarent: factum est, ut tribuni militum crearentur partim ex plebe, partim ex patribus consulari potestate. hique constituti sunt vario numero: interdum enim viginti fuerunt, interdum plures, nonnumquam pauciores.
(26) Deinde cum placuisset creari etiam ex plebe consules, coeperunt ex utroque corpore constitui. tunc, ut aliquo pluris patres haberent, placuit duos ex numero patrum constitui: ita facti sunt aediles curules.
(27) Cumque consules avocarentur bellis finitimis neque esset qui in civitate ius reddere posset, factum est, ut praetor quoque crearetur, qui urbanus appellatus est, quod in urbe ius redderet.
(28) Post aliquot deinde annos non sufficiente eo praetore, quod multa turba etiam peregrinorum in civitatem veniret, creatus est et alius praetor, qui peregrinus appellatus est ab eo, quod plerumque inter peregrinos ius dicebat.
(29) Deinde cum esset necessarius magistratus qui hastae praeessent, decemviri in litibus iudicandis sunt constituti.
(30) Constituti sunt eodem tempore et quattuorviri qui curam viarum agerent, et triumviri monetales aeris argenti auri flatores, et triumviri capitales qui carceris custodiam haberent, ut cum animadverti oporteret interventu eorum fieret.
B. 6, 1, 14 (Fabrot.) (31) Et quia magistratibus vespertinis temporibus in publicum esse inconveniens erat, quinqueviri constituti sunt cis Tiberim et ultis Tiberim, (B) qui possint pro magistratibus fungi.
(32) Capta deinde Sardinia, mox Sicilia, item Hispania, deinde Narbonensi provincia totidem praetores, quot provinciae in dicionem venerant, creati sunt, partim qui urbanis rebus, partim qui provincialibus praeessent. deinde Cornelius Sulla quaestiones publicas constituit, veluti de falso, de parricidio, de sicariis, et praetores quattuor adiecit. deinde Gaius Iulius Caesar duos praetores et duos aediles qui frumento praeessent et a Cerere cereales constituit. ita duodecim praetores, sex aediles sunt creati. divus deinde Augustus sedecim praetores constituit. post deinde divus Claudius duos praetores adiecit qui de fideicommisso ius dicerent, ex quibus unum divus Titus detraxit: et adiecit divus Nerva qui inter fiscum et privatos ius diceret. ita decem et octo praetores in civitate ius dicunt.
(33) Et haec omnia, quotiens in re publica sunt magistratus, observantur: quotiens autem proficiscuntur, unus relinquitur, qui ius dicat: is vocatur praefectus urbi. qui praefectus olim constituebatur: postea fere Latinarum feriarum causa introductus est et quotannis observatur. nam praefectus annonae et vigilum non sunt magistratus, sed extra ordinem utilitatis causa constituti sunt. et tamen hi, quos Cistiberes diximus, postea aediles senatus consulto creabantur.
Lydus de mag. 1, 48 (34) Ergo ex his omnibus decem tribuni plebis, consules duo, decem et octo praetores, sex aediles in civitate iura reddebant. (Lyd.)
(35) Iuris civilis scientiam plurimi et maximi viri professi sunt: sed qui eorum maximae dignationis apud populum Romanum fuerunt, eorum in praesentia mentio habenda est, ut appareat, a quibus et qualibus haec iura orta et tradita sunt. et quidem ex omnibus, qui scientiam nancti sunt, ante Tiberium Coruncanium publice professum neminem traditur: ceteri autem ad hunc vel in latenti ius civile retinere cogitabant solumque consultatoribus vacare potius quam discere volentibus se praestabant.
(36) Fuit autem in primis peritus Publius Papirius, qui leges regias in unum contulit. ab hoc Appius Claudius unus ex decemviris, cuius maximum consilium in duodecim tabulis scribendis fuit. post hunc Appius Claudius eiusdem generis maximam scientiam habuit: hic Centemmanus appellatus est, Appiam viam stravit et aquam Claudiam induxit et de Pyrrho in urbe non recipiendo sententiam tulit: hunc etiam actiones scripsisse traditum est primum de usurpationibus, qui liber non exstat: idem Appius Claudius, qui videtur ab hoc processisse, R litteram invenit, ut pro Valesiis Valerii essent et pro Fusiis Furii.
(37) Fuit post eos maximae scientiae Sempronius, quem populus Romanus ϲοφὸν appellavit, nec quisquam ante hunc aut post hunc hoc nomine cognominatus est. Gaius Scipio Nasica, qui optimus a senatu appellatus est: cui etiam publice domus in sacra via data est, quo facilius consuli posset. deinde Quintus Mucius, qui ad Carthaginienses missus legatus, cum essent duae tesserae positae una pacis altera belli, arbitrio sibi dato, utram vellet referret Romam, utramque sustulit et ait Carthaginienses petere debere, utram mallent accipere.
(38) Post hos fuit Tiberius Coruncanius, ut dixi, qui primus profiteri coepit: cuius tamen scriptum nullum exstat, sed responsa complura et memorabilia eius fuerunt. deinde Sextus Aelius et frater eius Publius Aelius et Publius Atilius maximam scientiam in profitendo habuerunt, ut duo Aelii etiam consules fuerint, Atilius autem primus a populo Sapiens appellatus est. Sextum Aelium etiam Ennius laudavit et exstat illius liber qui inscribitur «tripertita», qui liber veluti cunabula iuris continet: tripertita autem dicitur, quoniam lege duodecim tabularum praeposita iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis actio. eiusdem esse tres alii libri referuntur, quos tamen quidam negant eiusdem esse: hos sectatus ad aliquid est Cato. deinde Marcus Cato princeps Porciae familiae, cuius et libri exstant: sed plurimi filii eius, ex quibus ceteri oriuntur.
(39) Post hos fuerunt Publius Mucius et Brutus et Manilius, qui fundaverunt ius civile. ex his Publius Mucius etiam decem libellos reliquit, Brutus septem, Manilius tres: et extant volumina scripta Manilii monumenta. illi duo consulares fuerunt, Brutus praetorius, Publius autem Mucius etiam pontifex maximus.
(40) Ab his profecti sunt Publius Rutilius Rufus, qui Romae consul et Asiae proconsul fuit, Paulus Verginius et Quintus Tubero ille stoicus Pansae auditor, qui et ipse consul. etiam Sextus Pompeius Gnaei Pompeii patruus fuit eodem tempore: et Coelius Antipater, qui historias conscripsit, sed plus eloquentiae quam scientiae iuris operam dedit: etiam Lucius Crassus frater Publii Mucii, qui Munianus dictus est: hunc Cicero ait iurisconsultorum disertissimum.
(41) Post hos Quintus Mucius Publii filius pontifex maximus ius civile primus constituit generatim in libros decem et octo redigendo.
(42) Mucii auditores fuerunt complures, sed praecipuae auctoritatis Aquilius Gallus, Balbus Lucilius, Sextus Papirius, Gaius Iuventius: ex quibus Gallum maximae auctoritatis apud populum fuisse Servius dicit. omnes tamen hi a Servio Sulpicio nominantur: alioquin per se eorum scripta non talia exstant, ut ea omnes appetant: denique nec versantur omnino scripta eorum inter manus hominum, sed Servius libros suos complevit, pro cuius scriptura ipsorum quoque memoria habetur.
(43) Servius autem Sulpicius cum in causis orandis primum locum aut pro certo post Marcum Tullium optineret, traditur ad consulendum Quintum Mucium de re amici sui pervenisse cumque eum sibi respondisse de iure Servius parum intellexisset, iterum Quintum interrogasse et a Quinto Mucio responsum esse nec tamen percepisse, et ita obiurgatum esse a Quinto Mucio: namque eum dixisse turpe esse patricio et nobili et causas oranti ius in quo versaretur ignorare. ea velut contumelia Servius tactus operam dedit iuri civili et plurimum eos, de quibus locuti sumus, audiit, institutus a Balbo Lucilio, instructus autem maxime a Gallo Aquilio, qui fuit Cercinae: itaque libri complures eius extant Cercinae confecti. hic cum in legatione perisset, statuam ei populus Romanus pro rostris posuit, et hodieque exstat pro rostris Augusti. huius volumina complura exstant: reliquit autem prope centum et octaginta libros.
(44) Ab hoc plurimi profecerunt, fere tamen hi libros conscripserunt: Alfenus Varus Gaius, Aulus Ofilius, Titus Caesius, Aufidius Tucca, Aufidius Namusa, Flavius Priscus, Gaius Ateius, Pacuvius Labeo Antistius Labeonis Antisti pater, Cinna, Publicius Gellius. ex his decem libros octo conscripserunt, quorum omnes qui fuerunt libri digesti sunt ab Aufidio Namusa in centum quadraginta libros. ex his auditoribus plurimum auctoritatis habuit Alfenus Varus et Aulus Ofilius, ex quibus Varus et consul fuit, Ofilius in equestri ordine perseveravit. is fuit Caesari familiarissimus et libros de iure civili plurimos et qui omnem partem operis fundarent reliquit. nam de legibus vicensimae primus conscribit: de jurisdictione idem edictum praetoris primus diligenter composuit, nam ante eum Servius duos libros ad Brutum perquam brevissimos ad edictum subscriptos reliquit.
(45) Fuit eodem tempore et Trebatius, qui idem Corneli Maximi auditor fuit: Aulus Cascellius, Quintus Mucius Volusii auditor, denique in illius honorem testamento Publium Mucium nepotem eius reliquit heredem. fuit autem quaestorius nec ultra proficere voluit, cum illi etiam Augustus consulatum offerret. ex his Trebatius peritior Cascellio, Cascellius Trebatio eloquentior fuisse dicitur, Ofilius utroque doctior. Cascellii scripta non exstant nisi unus liber bene dictorum, Trebatii complures, sed minus frequentantur.
(46) Post hos quoque Tubero fuit, qui Ofilio operam dedit: fuit autem patricius et transit a causis agendis ad ius civile, maxime postquam Quintum Ligarium accusavit nec optinuit apud Gaium Caesarem. is est Quintus Ligarius, qui cum Africae oram teneret, infirmum Tuberonem applicare non permisit nec aquam haurire, quo nomine eum accusavit et Cicero defendit: exstat eius oratio satis pulcherrima, quae inscribitur pro Quinto Ligario. Tubero doctissimus quidem habitus est iuris publici et privati et complures utriusque operis libros reliquit: sermone etiam antiquo usus affectavit scribere et ideo parum libri eius grati habentur.
(47) Post hunc maximae auctoritatis fuerunt Ateius Capito, qui Ofilium secutus est, et Antistius Labeo, qui omnes hos audivit, institutus est autem a Trebatio. ex his Ateius consul fuit: Labeo noluit, cum offerretur ei ab Augusto consulatus, quo suffectus fieret, honorem suscipere, sed plurimum studiis operam dedit: et totum annum ita diviserat, ut Romae sex mensibus cum studiosis esset, sex mensibus secederet et conscribendis libris operam daret. itaque reliquit quadringenta volumina, ex quibus plurima inter manus versantur. hi duo primum veluti diversas sectas fecerunt: nam Ateius Capito in his, quae ei tradita fuerant, perseverabat, Labeo ingenii qualitate et fiducia doctrinae, qui et ceteris operis sapientiae operam dederat, plurima innovare instituit.
(48) Et ita Ateio Capitoni Massurius Sabinus successit, Labeoni Nerva, qui adhuc eas dissensiones auxerunt. hic etiam Nerva Caesari familiarissimus fuit. Massurius Sabinus in equestri ordine fuit et publice primus respondit: posteaque hoc coepit beneficium dari, a Tiberio Caesare hoc tamen illi concessum erat.
(49) Et, ut obiter sciamus, ante tempora Augusti publice respondendi ius non a principibus dabatur, sed qui fiduciam studiorum suorum habebant, consulentibus respondebant: neque responsa utique signata dabant, sed plerumque iudicibus ipsi scribebant, aut testabantur qui illos consulebant. primus divus Augustus, ut maior iuris auctoritas haberetur, constituit, ut ex auctoritate eius responderent: et ex illo tempore peti hoc pro beneficio coepit. et ideo optimus princeps Hadrianus, cum ab eo viri praetorii peterent, ut sibi liceret respondere, rescripsit eis hoc non peti, sed praestari solere et ideo, si quis fiduciam sui haberet, delectari se populo ad respondendum se praepararet.
(50) Ergo Sabino concessum est a Tiberio Caesare, ut populo responderet: qui in equestri ordine iam grandis natu et fere annorum quinquaginta receptus est. huic nec amplae facultates fuerunt, sed plurimum a suis auditoribus sustentatus est.
(51) Huic successit Gaius Cassius Longinus natus ex filia Tuberonis, quae fuit neptis Servii Sulpicii: et ideo proavum suum Servium Sulpicium appellat. hic consul fuit cum Quartino temporibus Tiberii, sed plurimum in civitate auctoritatis habuit eo usque, donec eum Caesar civitate pelleret.
(52) Expulsus ab eo in Sardiniam, revocatus a Vespasiano diem suum obit. Nervae successit Proculus. fuit eodem tempore et Nerva filius: fuit et alius Longinus ex equestri quidem ordine, qui postea ad praeturam usque pervenit. sed Proculi auctoritas maior fuit, nam etiam plurimum potuit: appellatique sunt partim Cassiani, partim Proculiani, quae origo a Capitone et Labeone coeperat.
(53) Cassio Caelius Sabinus successit, qui plurimum temporibus Vespasiani potuit: Proculo Pegasus, qui temporibus Vespasiani praefectus urbi fuit: Caelio Sabino Priscus Iavolenus: Pegaso Celsus: patri Celso Celsus filius et Priscus Neratius, qui utrique consules fuerunt, Celsus quidem et iterum: Iavoleno Prisco Aburnius Valens et Tuscianus, item Salvius Iulianus.
|