p.285 CIL. VI. 1300 titulus columnae rostratae C. Duilii in foro positae, quem iam satis constat sub primis imperatoribus, fortasse sub Claudio, ita factum esse, non ut antiquius exemplum exprimeretur sed ut antiquitas affectaretur. Tabula marmoris Parii. Ad arcum Septimii vetustissima inscriptio nuper effossa anno 1565 mense Sextili Manvt. (orth.), trovato appresso l’arco di Septimio Severo l’anno 1565 a. 17 di giugno Stat., similiter Ciacc.. Fu, molti e molti anni sono, cavando trovata poco più oltre dell’ areo trionfale di Settimio Severo vicino quasi a quella colonna (Phocae imp.) Gozze; nuper in Capitolii ruinis rep. Lips. (ms.), qui vidit a. 1568. — In Campidoglio nel palazzo delli Conservatori Knibb., similiter ceteri. Ibi adhuc servatur.

Descripsi. Imaginem lithographam dedit Ritschl in programmate universitatis Bonnensis a. 1852 et P. L. M. tab. XCV (inde adsumptis priorum exemplis Mommsen vol. 1, 195), emendatam post inspectum a Brunnio lapidem iterum in programmate universitatis eiusdem a. 1861 et P. L. M. p. 85. 86. Exhibent Manutius orth. 142, 4 (inde Ligorius Taur. vol. 15), cod. Vatic. 5237 f. 68, 5241 p. 331; Panvinius de triumpho (Venetiis 1571), ab Augustino, Sigonio, Ursino expletam; Ach. Statius Vallicell. f. 173’; Lipsius ms. f. 1, lect. antiq. (1573) l. II c. 14, auct. 5 (inde Grut. 404, 1) ‘ego vidi et descripsi anno 68’; Ciacconius in libello quem inscripsit ‘in columnae rostratae C. Duilii inscriptionem coniectura suppletam commentarius’ (Romae 1586, repetito in Graevii tom. IV p. 1807 seqq.) in tabula (inde pendent Metellus Vat. 6038 f. 124, 6040 f. 1a; Victorius Monac. Lat. 743 f. 136; codex Barberin. 31, 26); Knibbius Berol. p. 12; Lafrerius in speculo Romanae magnificentiae (inde praeter alios Pighius ann. 2, 24, qui acceperat etiam a Nicolao Florentio) aeri incisam; Cittadinius volg. ling. c 7; Gauges de Gozze iscrittione della base della colonna rostrata Romae 1635, 4 pp. 41 (Latine versa in Graevii Burmannique thesauro antiq. Ital. tom. IX part. VIII); Elias Boherellus apud Graevium thes. antiq. t. IV praef.; Lanzi saggio 1, 148; a prioribus Grotefend Lat. Gramm. 2 p. 292 (inde Orelli 549), qui corr. ex apographo Kellermanni in anal. epigr. p. 35, cf. Suppl. p. 53.

Quae inclinatis expressi nunc desunt. Variam lectionem auctorum qui ei noti erant integram exhibet Ritschl progr. a. 1852 p. 15; subiunxi v. 1. Manutii Statii Lipsii (ms.) Ciacconii eorum locorum qui prius videri possunt minus mutili fuisse. — 3 in MAGISTRaTOS iam Stat, et Ciacc. indicant A periisse, neglexerunt Man. Lips. — extr. vestigium litterae quod superest et E et L litterae fuisse potest, sed Lips. exhibet L et Ciacc. dicit ‘est L tantumque spatii restat inferiore parte vacuum ut nulla alia vocalis nisi V post L scripta fuisse videatur.’ — 9 in. SVMAS Lips., CVMAS Stat., VMAS Man. Ciacc. et nunc extat; mihi probabilius est Lipsii et Statii aetate in initio superfuisse <, quam scriptum fuisse MAXSVMAS. — 12 in. OSQVE Man. Stat. Lips. Ciacc., OS periit. — 13 in. OM Stat., ƆM Lips., M Man. Ciacc. et nunc superest. — extr. C quae aliquantum evanida est priores exhibent. — 14 extr. C solus Ciacc. — 18 in. IOQVE Stat. Lips., OQVE Man. Ciacc. et nunc extat. — Ultimos versus auctores sic exhibent:

Subieci fere qualem restituit Mommsenus.

p.18 ILS. 65

Elogium Duilii

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
· · · · · Secesanoaque · · · · · · · · · · · · · · · · · · · op-
sidioned exemet lecionesque Cartaciniensis omnis
p.19maximosque macistratos luci palam post dies
novem castreis exfociont, Macelamque opidom vi
5pucnandod cepet. enque eodem macistratud bene
rem navebos marid consol primos ceset copiasque
clasesque navales primos ornavet paravetque
cumque eis navebos¹ claseis Poenicas omnis, item ma-
xumas copias Cartaciniensis praesented Hanibaled
10dictatored olorom in altod marid pucnandod vicet
vique naveis cepet cum socieis septeresmom unam quin-
queresmosque triresmosque naveis XXX, merset XIII.
aurom captom: numei DCC
arcentom captom praeda numei C · · · · · · · · · · · · · · · ·
15omne captom aes · · · · · · · · ·
· · · · · · · · · · · · · · · · · pri-
mos quoque navaled praedad poplom donavet pri-
mosque Cartaciniensis incenuos duxit in
triumpod · · · · · · · · · · · eis · · · · · · · · · · · capt · · · · · · · ·

Romae in foro sub Capitolio, ubi Rostra fuerunt, rep. fragmentum marmoreum nunc adservatum in Capitolio in aedibus q. d. Conservatorum (I. 195. VI. 1300; Ritschl tab. XCV; Huebner ex. scr. ep. 91). — Spectat ad C. Duilium cos. a. 494 qui Carthaginienses ad Mylas devicit, sed confictum est et lapidi incisum aetate imperatoria, fortasse sub Claudio, cuius temporibus litterae apprime creduntur convenire (Ritschl opusc. 4 p. 204 seq. = Priscae Lat. mon. ep. enarr. p. 82). (Sinceritatem tituli, quem aetate Augusti expressum putat ex antiquiore, tuetur Woelfflin act. acad. Bavar. class. phil.-hist. 1890 p. 295 seq.). Memorat hanc inscriptionem de visu Quintilianus inst. 1, 7, 12, columnam rostratam Duilii memorant praeterea Plin. h. n. 34, 20 et alii. — Supplementa ordinavit Mommsen. De Segestanis obsidione liberatis et Macella expugnata cf. Polyb. 1, 24, 2 Zonar. 8, 11, de numero navium apud Mylas captarum Polyb. 1, 23, 7 Eutrop. 2, 20 Oros. 4, 7, 10. Vv. 15 seq. significatur ex praeda redacta esse aeris centena milia circiter tricies (certe plus semel vicies); morem antiquum affectans auctor inscriptionis notam toties repetivit quoties opus esset.

p.384

CIL. I². 25 [= 195] C. Duilio cos. a. 491/260 columna in foro posita est propter victoriam navalem rostris captarum navium exornata, de qua auctores antiqui rettulerunt haec. Plinius nat. hist. 34, 5, 20: non vetus est bigarum celebratio… antiquior columnarum sicuti C. Maenio…; item C. Duilio qui primus navalem triumphum egit de Poenis quae est etiam nunc in foro. Quintilianus inst. 1, 7, 12: Latinis veteribus D plurimis in verbis adiectum ultimum quod manifestum est etiam ex columna rostrata, quae est Duellio in foro posita. Silius 6, 663 s. in descriptione tabularum pictarum templi Linternini: Aequoreum iuxta decus et navale tropaeum rostra gerens nivea surgebat mole columna; exuvias Marti donumque Duilius, alto ante omnes mersa Poenorum classe, dicabat. Serv. ad Georg. 3, 29: Rostratas duas Duilius posuit victis Poenis navali certamine, e quibus unam in rostris alteram ante circum videmus a parte ianuarum, cf. Jordan Topographie I, 2 p. 232. C. Duilio columnam positam esse a populo non ab ipso meliores testes consentiunt; accedit columnarum similium comparatio et quod ipse Duilius victoriae monumentum struxit Iani templum in foro holitorio (Tac. ann. 2, 49; Richter Top.² p. 194). — Columnae huius pars reperta est a. 1565 nel fundamento d’una casaccia fatta adosso all’ arco di Septimio Ligor. cod. Taur. V ap. Lanciani storia d. scavi di Roma II p. 188; infra Capitolium ad arcum Septimii vetustissima inscriptio nuper effossa a. 1565 mense Sextili Manvt.; trovato appresso l’arco di Septimio Severo l’anno 1565 a. 17 di giugno Stat.; columnae basis seu parastata potius non procul ab arcu Septimii in foro ipso Romano proximis superioribus annis e ruderibus effossa fuit, sed ea reliquis partibus integra qua inscriptionem habuit pluribus locis fracta est Ciacc.; poco piu oltre dell’ arco trionfale di Settimio Severo vicino quasi a quella colonna (Phocae) sola ch’e rimasta in piedi rimpetto alla chiesa di S. Adriano sopronominata in tribus foris Gozze minus accurate; visitur in Capitolio Lips. a. 1568; in Campidoglio nel palazzo delli Conservatori Knibb. Ibi adhuc servatur basi inserta; est lapis ex Pario marmore.

Contulit Huelsen a. 1905. — Ritschl tab. XCV; Huebner ex. scr. n. 91; corp. VI n. 1300 cf. add. p. 3136 n. 31591 descripsit Henzen. — Edidit primus Aldus Manutius orth. (a. 1566) 142, 2; cod. Vatic. 5237 f. 68, 5241 p. 331; Panvinius de triumpho (Venetiis 1571) non ex lapide, sed “ex auctoritate veterum scriptorum ab Antonio Augustino, Carolo Sigonio et Fulvio Ursino suppletam”; Ach. Statius Vallicell. f. 173’; Lipsius ms. f. 1, lect. antiq. (1573) 1. II c. 14, auct. 5 (inde Grut. 404, l) adnotans “ego vidi et descripsi anno 68”. Ciacconius in columnae rostratae C. Duilii inscriptionem coniectura suppletam commentarius (Romae a. 1586); Knibbius Berol. p. 12; Lafrerius in speculo Romanae magnificentiae aeri incisam (a. 1575); Cittadini volg. ling. c. 7; Gauges de Gozze iscrittione della base della colonna rostrata Romae 1635; Elias Boherellus ap. Graevium thes. ant. t. IV praef.; Lanzi saggio 1, 148; praeterea Orelli 549; Garrucci 474; Dessau 65. Tractavit posl Ritschelium op. IV p. 183 Woelfflin Sitzungsber. der Münchener Akad., philos.-histor. Klasse 1890 I p. 293.

De lectione constat, nisi quod priores lapidem quibusdam locis v. 10. 12. 13. 18. 19 viderunt pleniorem quam nunc est. Totam priorum lectionem variam sibi notam congessit Ritschl (opusc. IV p. 198), quam repetere cum ipse lapis extet supervacaneum est. Satis videtur ea potissimum adnotare quae testes et antiquissimi et diligentissimi exceperunt; poterant enim plura legere in marginibus, antequam lapis in basim inclusus est.

3 MACISTRATOS Man. et Lips. littera fortasse tacite suppleta, quam ceteri auctores inde a Statio et Ciacconio non iam legerunt. — 3 extrema littera L, quam iam Lipsius exhibet comprobatque Huelsen; deinde recte Ciacconius dicit “post L tantum spatium restare inferiore parte vacuum, ut nulla alia vocalis nisi V post L scripta fuisse videatur”. — 8 NAVEBOS emendavit ipse quadratarius ex NAVEBVS. — 9 in. SVMAS Lips., CVMAS Stat., VMAS ceteri et ita nunc lapis; “mihi probabilius est Lipsii et Statii aetate in initio superfuisse < quam scriptum fuisse MAXSVMAS” Henzen. — 10 fin. PVCN Lips. quarta littera, etsi non integra, in margine deprehensa, cum posteriores non viderint nisi PVC quod adhuc superest; LVCV Manutius falso. — 11 in. litterarum vestigium est VI (non T ut corp. VI n. 1300). — 12 OSQVE testantur Man. Stat. Lips. Ciacc. Lafr.: hodie deest O. — 13 in. OM Stat., ƆM Lips., M Man. Ciacc. et nunc lapis. — 13 fin. DC aut DCC priores; videri fuisse , sed IƆ iam antiquis temporibus rasura temptatum esse testatur Huelsen. — 14 fin. I in margine deprehendit Huelsen; quid perierit incertum, fortasse numerus D. dat solus Ciacc., falso. — 17 in. IOQVE Lips. Stat., OQVE reliqui et lapis. — 18 hodie superest CARTACINIE ita, ut postremarum litterarum non appareant nisi apices summi. Man. et Ciacc. has litteras plenas videntur vidisse (certe ille solet quidem fractas litteras fere neglegere). CARTACINI//////IS Lips. (auct., CARTAGINI... IS ms.); …CARTAC. V^c... Stat, (CARTACINIENSI Lafrer. emendatione). — 18 fin. extat D dimidiata (similiter Г Stat.; D Ciacc. et Lips. auct., L Lips. ms., om. Manut.). — 19 EIS Lips. auct. (non ms.), EI Man. Ciacc., FI Stat.: nunc periit cum litterarum superpositarum CINIE maiore parte. — Ultimas litteras num plenas quisquam legerit, iure dubitaveris: CART Ciacc., ARTA Lips. auct. (ms. om. neque Man. quicquam notat), C Stat.

Mommsen titulum talem restituit:

〈v. 1 Secest]ano[sque cognatos popli Romani Woelfflin. — Idem supplementa subinde aliter ordinavit (v. 5 idem pro bene 10 pucn[ad devicet). [16 primos quo]que: hic quoque particulae usus non a vetere solum sed etiam ab Augustea latinitate abhorret omnino: vide igitur ne fuerit triump]oque navaled, nam haec verba ita copulanda esse etiam fastorum historiarumque memoria comprobat. F. B.〉

Enarrat titulus quae gesserit C. Duilius¹ M. f. M. n. cos. a. 494/260 non eo ordine quo gesta sunt sed praeponuntur quae terra, sequuntur quae mari peregit fere ut in indice triumphorum C. Duilius de Siculeis et classe Poenica triumphum egisse dicitur. Pugna facta apud Mylas Romani, ut ait Polybius I, 24, προσσχόντες τῇ Σικελίᾳ τήν τ’ Αἰγεσταίων ἔλυσαν πολιορκίαν ἐσχάτως αὐτῶν ἤδη διακειμένων κατά τε τὴν ἐκ τῆς Αἰγέστης ἀναχώρησιν Μάκελλαν πόλιν κατὰ κράτος εἷλον. Similiter ex Dione Zonaras solus praeter Polybium harum rerum auctor 8, 11: Δουίλιος δὲ τὸν πεζὸν προσλαβὼν τούς τε ᾿Εγεσταίους ἐρρύσατο, μηδ’ εἰς χεῖρας αὐτῷ τοῦ ᾿Αμίλκου ἐλθεῖν ὑπομείναντος, καὶ τὰ φίλια τὰ ἄλλα ἐβεβαιώσατο. Quibus testimoniis verba Secest]ano… opsidione]d exemet etsi magna ex parte coniectura restituta tamen satis videntur firmari. — Sequitur in lapide: leciones[que Cartaciniensis omnis ma]ximosque macistratos l[uci palam post dies n]ovem castreis exfociont. Cuius fugae tenue indicium praeterea videtur reperiri apud solum Zonaram, quem narrare vidimus Hamilcarem Barcae filium copiis Poenorum in terra Sicilia eo tempore praefectum a Segesta abiisse pugna non commissa. Legiones de hostium exercitu cum alii auctores usurpant tum tabula Capitolina M’. Glabrionis in qua fuit: fundit fugat prosternit maximas legiones (Caesius Bass. p. 265 K). Deinde posuimus luci, ne Ciacconianum de lapidis vestigiis testimonium desereretur. Quod deinde legitur: Macel[amque opidom p]ucnandod cepet confirmatur Polybiana supra posita relatione. Memorantur inter populos in Sicilia intus apud Plin. 3, 91 Magellini², item similiter apud Ptolemaeum 3, 4, 14 Μάκελλα, eiusdemque oppidi mentionem iniciunt Diodorus (34 fr. 104) una cum Adranone vico, unde apparet a. 491/263 Romanos frustra id obsedisse, denique Livius 26, 21 (cod. Marcella) ubi una cum Hybla ad Carthaginienses narratur defecisse. 〈Unde sine iusta causa duo eiusdem nominis oppida fuisse plerique credunt (Holm Gesch. Siciliens III 1898 p. 344).〉

Sequuntur res gestae mari: enque eodem mac[istratud bene r]em navebos marid consol primos ce[set copiasque c]lasesque navales primos ornavet pa[ravetque. Clara res et pervulgata; de qua fasti triumphales sic referunt: C. Duilius M. f. M. n. cos. primus navalem de Siculeis et classe Poenica egit a. CDXCIII k. intercalar. Similiter Tacitus (ann. 2, 49) C. Duilius primus rem Romanam prospere mari gessit triumphumque navalem de Poenis meruit. — Cumque eis navebos, pergit lapis, claseis Poenicas om[nis, item max]umas copias Cartaciniensis praesente[d Hanibaled] dictatored ol[or]om in altod marid pucn[andod vicet]. Pugna apud Mylas notissima est. Hannibalem cum ipsum qui biennio ante ex Agrigento fugerat, Gisgonis, si Zonarae 8, 10 fides, filium, Carthaginiensibus tum praefuisse cum alii tradunt tum Polybius (I, 23); dictator is, qui summum imperium apud Carthaginienses obtinet, appellatur a Catone (ap. Gell. 2, 19. 10, 24) et Trogo (Iustin. 19, 1,7) et Frontino (2, 1,4. De Livio 23, 13, 8 dubia res est). — Ad tuendam locutionem pugnando vincere Ciacconius attulit Sallustii locum (hist. 1, 113 M.) et Diponem validam urbem multos dies restantem pugnando vicit. 〈Woelfflin p. 317 postulat pucnad collatis eis quae Livius (7, 11, 8) de Fabio dicit: proeliis primum parvis, postremo una insigni pugna Hernicos devincit. Ut spatium expleat vimque verborum augeat, proponit: pucn[ad devicet fortasse recte; ut Cicero quoque Duilium ait Poenos classe primum devicisse (or. 153; Cat. m. 44).〉 — De victoria haec lapis: v]ique nave[is cepe]t cum socieis septer[esmom I quinqueresm]osque triresmosque naveis X[XX, merset XIII]. [Triresmosque naveis iunctura Graecanica (tanquam εὐρέτμους ναῦς) quo exemplo Latino possit confirmari nescio. biremas dicebant antiqui naves, nunc biremes melius gram. de dubiis nom. V p. 572, 25 K. F. B.] In ipso pugnae principio triginta naves cum viris amissas esse Polybius (1, 23 cf. Zonar. 8, 11) scribit, in his praetoriam Hannibalis ἑπτήρη τὴν γενομένην Πύρρου τοῦ βασιλέως; omnino periisse Carthaginiensium ex CXXX quas habebant naves quinquaginta. Ipsos in annales relatos numeros, quos Polybius ponere noluit, servaverunt Livii exscriptores Orosius (4, 7): Hannibal amissa navi qua vehebatur scapha subductus aufugit; triginta et una naves eius captae, tredecim mersae, tria milia hominum occisa, septem milia capta referuntur; et Eutropius 2, 20: Duillius commisso proelio Carthaginiensium ducem vicit, XXXI naves cepit, XIII mersit, septem milia hostium cepit, III milia occidit. 〈Quod deinde in titulo est praesented Hanibaled dictatored olorum, non recte Mommsenus interpretatus est quasi detortum sit ex tabula L. Aemilii Regilli de victoria navali ad Myonnesum de Antiocho rege a. 564/190 reportata (Liv. 40, 42): quod in hac sit inspectante ipso Antiocho recte comparari cum Duiliani tituli verbis illis praesente Hannibale classem hostium esse victam arguitque summae levitatis eum, qui titulum Duili composuit, quod exemplo seductus veritatem obscuraverit. Contra Woelfflin l. c. p. 300 putat inesse in verbis praesente Hannibale priscam illius participii significationem, quam adhuc incognitam habeamus: ut enim posterioribus temporibus discerni praesens partic. a verbo praeesse (praesens is qui adest, praeest is qui praefectus est) ita priscam latinitatem habuisse partic. praesens hoc sensu scite conicit; praesente Hannibale, ut ipsa res doceat, esse ἡγομένου Ἀννίβα, non παρόντος. Ac profecto vero omnes auctores consentiunt Hannibalem fuisse praefectum classis atque interfuisse pugnae illi. Nec tamen hoc concedas, vestigium illi locutioni inesse summae antiquitatis. Admodum sane dubium est, quod traditur Verg. Aen. 11, 483 praesens belli correctum ex praeses belli (praestans in bellis interpretatur Servius auctus). Sed explicari potest illud praesente Hannibale quasi dicas: dum praesens adest Hannibal. Quod de duce non semel dicitur, qui interest pugnae atque rem agit, non de eo, qui quasi absens adest remque oculis suis vidit tantum. Apud Caesarem (b. g. 7, 62, 2) Labienus milites hortatur ut Caesarem, cuius ductu saepe numero hostes superassent, praesentem adesse existimarent. Apud Plinium legis: classem imperio praesens regebat (ep. 6, 16, 4), ut omittam quae de dis dicuntur (praesens deus Cic. Tusc. 1, 28 cf. Verg. Aen. 9, 404; Ov. met. 7, 178). De praesentem adesse i. q. ipsum adesse rem agentem cf. Lorenz ad Plauti Pseud. 1125, Most. 1075. [Woelfflini interpretationem ne probemus, in ista sententia scribi oportuit Carthaginienses quibus praeerat Hannibal (ne Graecus quidem dixerit τοὺς Καρχηδονίους ἡγουμένου Ἀννίβα ἐνίκησεν quod male ambiguum est) nec satis distinxeris quid intersit inter praesente et dictatore nomina eodem spectantia. At παρόντος praesente et quod fere idem est inspectante quam usitatum fuerit ex disciplinae assuetudine Romanis, plurima exempla (velut Plautina illa ero praesente) atque etiam structurae inaequalitas (praesente legatis) declarant. F. B.]〉

Sequitur in lapide de praeda deque triumpho: [Αuro]m captom: numei MMMDC. [Arcen]tom captom, praeda: numei centum milia… [Omne] captom p.386 aes [plus vicies semel]. Primos qu]oque (sed cf. p. 385 ad v. 16) navaled praedad poplom [donavet primosque] Cartacini[ensis ince]nuos duxit in triumpod.... Non illis verbis secundum tria genera pecuniae auri argenti aeris praeda distribuitur. Neque enim sino causa post aurom captom, arcentom captom subsequitur non aes captom, sed post vocabulum quod hodie desideratur captom aes; neque casu post arcentom captom inseritur praeda primo casu, non sexto. Accedit quod quinam fuerint nummi illi aurei argenteique ex Sicilia a Duilio advecti, Romanis cum hic titulus exarabatur non magis liquebat quam hodie liquet nobis; itaque aut nummorum genus accuratius definiendum fuit aut adscribendum quantum effecerint pecuniae Romanae. Praeterea constat ex bellis extra Italiam gestis Romanos in triumpho numquam aes traduxisse, sed aurum tantum vel argentum (Röm. Münzw. p. 381); neque aliter fieri potuit, cum in praeda divendenda quaestoribus consuetudo regionis in qua venderent omnino sequenda fuerit. Cuius usus ipsa haec inscriptio documentum praebet: nam aurom captom, arcentom captom cum significent sine dubio aurum argentumque inter praedam repertum, praeda, quae praeterea ad argentum adiungitur, non potest pertinere nisi ad pecuniam ex reliqua auro argentove non comprehensa praeda redactam venditione quaestoria; argento igitur praeda haec Sicula divendita est; cf. Liv. 45, 40: summam omnis captivi auri argentique translati sestertium milies ducenties fuisse Valerius Antias tradit. Rettulit igitur Duilius ex Sicilia nummorum aureorum tria milia septingentos 〈sed cf. supra p. 384 ad v. 13 fin.〉, argenteorum partim captorum partim ex vendita praeda redactorum ad minimum ducenta milia 〈cf. item supra ad v. 14〉; summa auri argentique fuit supra vicies semel aeris. Ultra procedere vix licet; neque enim de summarum magnitudine satis constat neque adeo de generibus pecuniae. Nam aurei argenteique nummi debuerunt esse ii quibus tunc utebantur Panormitani et reliqui Siculi sub imperio Poenorum constituti; neque tamen in horum diversitate (Röm. Münzw. p. 89) certa ratione definiri potest, ad quaenam nummorum genera annales Romani potissimum respexerint; quamquam eminent inter aureos nummos cum maximus gr. 9,56 =1/34 librae Romanae, tum secundi ordinis qui est gr. 7,61 = 1/42 librae Romanae; inter argenteos tetradrachmum Atticum pondere quattuor fere denariorum, et fortasse qui titulum scripsit de his cogitavit. Aes denique videtur indicari grave sive as libralis sestertium aequans (Röm. Münzw. p. 292 n. 18; 381 n. 43. 44), sed potuit etiam ita significari as qui decima pars denari est. Praeterea de auri quidem summa constat 〈sed cf. infra〉 neque summa acris trium hiatuum spatii satis certi habita ratione tricies centena milia multum videtur superasse. At de argenteorum nummorum numero hoc solum constat fuisse eum centum milibus non minorem; nam post notas quae supersunt utrum secutae sint duae tresve similes an miliariae solae et minores, denique num versus hic ad exemplum superioris non plene scriptus fuerit, quis explorabit? Qua ratione igitur summae convenerint cum demonstrari nullo modo queat, hoc tamen ostendi potest quae in lapide sunt cum hac explicatione facillime posse conciliari. Sumamus enim nummos aureos fuisse ex eorum numero, quorum triginta quattuor aequant libram Romanam, argenteos intellegi tetradrachma Attica, numerum horum fuisse ducentorum milium, denique rationem auri ad argentum fuisse duodenariam; invenietur auri summa supra quadraginta milia sestertium, argenti tricies bis centena milia sestertium; quocum aeris summa satis convenit. 〈Computationem hanc intactam reliqui, etsi numeros auri et argenti paulo aliter se habere lapis denuo inspectus demonstravit.〉

Restat quaestio de aetate tituli. Exemplum hodie superstes — quod fuisse ipsum a Plinio et Quintiliano in foro Romano conspectum non est cur dubitemus — non exaratum esse aetate liberae rei publicae facile apparet ex lapidis natura litterarumque formis neque a quoquam negatum est. 〈At ea quaestio existit, utrum titulus ex aliquo antiquiore ita desumptus sit, ut formae litterarum noviciae admitterentur verbis antiquis retentis, an scriptus sit sub primis imperatoribus a viro aliquo docto antiquitatis sermonem affectante. Et hanc quidem sententiam cum Ritschelio (opusc. IV p. 204) Mommsenus amplexus est (Unterital. Dialekte p. 38; ed. I p. 40) eumque secuti fere omnes probabant cum propter sermonem qui longe recedat a brevitate et simplicitate vere antiqua tum quod nonnulla insint in ipsa lingua quae magis aetatis Claudianae grammaticum referant quam quinti saeculi scriptorem, velut s et m extremae numquam omissae, c pro g positae, d in ablativo constanter posita, in vel en praepositio pro qua exspectes endo, magistratos inepte dictus, al. Qua de causa C. Duilio post victoriam columnam positam videri esse aut nulla inscriptione aut cum brevissima et simplicissima, accessisse autem hanc inscriptionem quam tenemus aetate imperatoria, cum columna aetate corrupta reficeretur. — Alteram sententiam, titulum aetate imperatoria e pristino restitutum esse ita ut nihil fere mutatum esset cum retinuerunt Huebner (ex. script. p. 20 cf. I. Müller Handbuch I² p. 692) et Édon (écriture et prononciation du latin Paris 1882 p. XIII—XIV) tum subtilissima de rationibus grammaticis verborumque delectu quaestione instituta probare studebat Ed. Woelfflin (Münch. Sitzungsberichte 1889 p. 293). Et recte quidem id observat, de rebus orthographicis verborumque flexione licet verum et sincerum documentum ex hac inscriptione non existat, tamen sermonem tituli verborumque compositionem potuisse saeculi quinti esse; ipsum titulum fortasse temporis longinquitate casuumque iniuria laesum, cum sub Augusto instauraretur, nonnullis locis non satis potuisse legi ut is qui novum incidit, priscam formam restituturus paulisper erraret. Sunt sane haud pauca antiquissimi sermonis indicia; at quaecumque Woelfflinus affert, nulla sunt antiquitatis documenta quae a docto grammatico ut a Verrio Flacco potuisse sciri negemus: ne praesented quidem illud laudatissimum; de quo v. supra p. 385. Neque probabile est a. 494/260 talem titulum columnae appositum esse. Quem si conferas cum similibus, certe nullum habes inter eos, qui monumentis a populo positis inscribi solebant. Immo titulos honorarios fuisse brevissimos et ex superstitibus apparet et ex eis quae Plinius (nat. hist. 34, 20 ss.) de monumentis publice positis tradit: L. Maenio praefecto annonae unciaria stipe collata columnam esse erectam narrat, ipsum paene titulum repetens; neque merita adscribebantur, nam idem (l. c. § 25) meritum eius, inquit, ponam annalium verbis. En habes fundamentum quoque elogii Duiliani, quod quae tradit ea optime cum scriptorum testimoniis congruere supra exposuimus. Itaque rectissime iudicatum est columnae brevissimam fuisse inscriptionem. — Habemus autem genus quoddam titulorum nostri simillimorum: tabulas dico triumphales, quae e Livi memoria possunt reconciliari, T. Quincti (a. 380/374 Liv. 6, 29; Fest. p. 303), L. Aemili (a. 575/179 Liv. 40, 52), Ti. Semproni (a. 580/174 Liv. 41, 28); accedit M’. Acili tabula grammaticis nota (Bährens Frag. poet. Rom. p. 56). Videntur omnes Saturniis versibus esse conceptae (Ritschl opusc. IV p. 199) ut notissima Mummi. In his tabulis eadem omnia laudantur quae de Duilio: quid quisque terra marique gesserit, quot hostes ceperit vel interfecerit, quantum aeris aerario publico inlatum sit. Omnes erant aut dis consecratae aut in templis ob res bene gestas dedicatis propositae. C. Duilium aedem Iani in foro holitorio dedicavisse Tacitus auctor est ann. 2, 49; neque dubitare licet, quin ipse quoque in illa aede tabulam affixerit cum indice rerum a se gestarum. Neque tamen quae in titulo columnae leguntur eadem in tabula scripta fuisse verisimile est. Ut omittam similes et versibus compositas et breviores fuisse, nego in titulo ab ipso Duilio posito scriptum fuisse “bene rem navibus... primus gessit”, “classes primus ornavit” sim. Quod ut apud scriptores recentiores sollemnis est de Duilio sermo, ita a memoria priorum e. g. Polybii prorsus abest: primus hostibus mari devictis triumphum navalem egit; hoc in annalibus scriptum fuit; cetera omnia quae “primus” ille fecisse dicitur addita vel aucta sunt ab historicis, qui quo quisque tempore longius aberat eo magis res exornabant. Neque singula perscrutabor: hoc tamen certum videtur, elogio Duili hoc comprehensa esse quae per saecula de illius rebus gestis tradita erant; fuisse elogium non parentem, sed filium ut ita dicam traditionis, qualis temporibus fere Ciceronis extabat.

Ab Augusto columnam refectam esse, non ut cum Ritschelio Mommsenus putabat a Claudio, mihi persuasum est, quia Augustus, cum patris consilia secutus forum ornaret rostris in alium locum translatis, curia et comitio renovatis, non potuit columnam rostratam praeterire, quam haud scio an simul cum rostris translocaverit ut alia monumenta; accedit numeri D forma etiam in fastis Capitolinis sollemnis. Quantopere vero egregium viri prisci monumentum ad novam quasi lucem resuscitare populoque commendare Augusto convenerit, nemo nescit: neque deerat inter elogia in foro Augusti scripta elogium Duili (supra p. 193 n. XI = Dessau n. 55).〉

¹Duilii formam antiquissimam ut tabulae Capitolinae (ad a. 355. 494. 496. 523) agnoscunt solam, ita sub imperatoribus vulgo usurpabatur: Liv. 2, 61. 3, 52. 54. 59. 64. 7,16 (aliis locis Duellius); Val. Max. 7, 3 ext. 7 (3, 6, 4 Duellius); Sen. brev. vit. 13; Plin. nat. hist. 16, 192. 34, 20; Tacit. ann. 2, 49 (ubi cod. Dullius); Florus 1, 18, 7. 10 (Duilius vel Duillius, utroque loco Duellius Jordanes). Ciceronis aetate magis in usu erat Duellius indeque permutatum Bellius (Cic. or. 153 cf. Quint. 1, 4,16. 7,12), ut Polybius eundem Βίλιον vocat 1, 22. 23, licet in quibusdam locis apud Ciceronem codices Duillius (Cat. m. 44) vel Duilius (nat. deor. 2, 265; fam. 9, 21) habeant.

²Huius oppidi nummos inscriptos ΜΑΚΕΛΛΙΝΕΩΝ attulerat Mommsen ex Mionneto (1 p. 250 n. 355. 356), qui nititur unius auctoritate Cartellii: nomen illud aut non recte lectum esse aut adulteratum in nummis Mamertinorum observavit Sestini classes generales ed. 2 p. 20.

с. 359 c. Die Duilius-Stele CIL 25

§ 161. (a) Die Inschrift CIL 25 (D 319), über die seit langem ein Streit besteht, ob sie anlässlich ihrer Einmeisselung in der Kaiserzeit von Grund auf konstruiert oder von einem — allenfalls stark beschädigten — alten Vorbild, das aus historischen Gründen etwa um 220v. anzusetzen wäre, abgeschrieben worden sei (vgl. den ausführlichen Kommentar bei A. Degrassi), lautet (ohne die grösseren Ergänzungen): […]ano[… / …]d()exemet. lecione[… / m]aximosque. macistr[a]tos()l [… / n]ovem. castreis. exfociont. Macel [… / p]ucnandod. cepet. enque eodem. mac[… / r]em. navebosque. marid. consol. primos. c[… / c]lasesque. navales. primos. ornavet. pa[…] / cumque. eis. naveb[u]os. claseis. Poenicas. omn[… ma/x]umas. copias. Cartaciniensis. praesente[…] / dictatored. ol[or]om. inaltod. marid. pucn[…] / vique. nave[…]t. cum. socieis. septer[… / …]osque. triresmosque. naveis. X[… / aur]om. captom. numei. (3’600) / [arcen]tom. captom. praeda. numei. (100’000) [… / …]. captom. aes. (über 2 с. 360 Mio.) / […]oque. navaled. praedad. poplom[… / …] Cartacinie[ns]is[…]nuos. d[… / …]eis[…]capt[…]

(b) J. Wackernagel hat zu den sprachlichen Erscheinungen (nur diese können zur Entscheidung der strittigen Frage relevant sein) in einem kurzen, aber prägnanten Aufsatz Stellung genommen, der m.E. auch heute noch Gültigkeit besitzt⁸²⁴. Er weist mit Recht auf die zahlreichen Modernismen (ae/oe-Schreibung, C im Anlaut des Namens für die Karthager, eis statt eeis [dazu kommt die Verwendung der I-longa, die erst gegen Ende des 2. Jh. aufzukommen scheint]) und Pseudoarchaismen (Akk. Pl. claseis, naveis statt -is) hin, die nur durch Schöpfung in späterer Zeit befriedigend erklärbar sind, v. a. noch angesichts der zur Erweckung eines altertümlichen Eindrucks peinlich vermiedenen Verwendung des Buchstabens G, der gegen Ende des 3. Jh. schon seht verbreitet, viel verbreiteter jedenfalls als z. B. ae, gewesen sein muss. Seine anderen Argumente sind weniger stark⁸²⁵.

(c) Sehr unwahrscheinlich ist es m.E. im weiteren, dass in einem Original des 3. Jh. folgende zahlreichen Inkonsequenzen vorkamen: maximosque neben [ma/x]umas: in neben en: primos mit geschwundenem (cf. § 110d) neben triresmos mit erhaltenem *s vor Nasal (cf. Anm. 319); ferner vique (ausser man wollte hier alten Instrumental postulieren) und wohl auch […]oque ohne -d neben [p]ucnandod, marid (2x), altod, praedad mit -d (besonders stossend ist navaled, wo das -d nicht nur — wie in dictatored — etymologisch unberechtigt an die kurzvokalische Endung eines Konsonantstamms angefügt ist, was noch öfter belegt ist [cf. § 198d m. Anm. 966), sondern diese Endung auch noch auf ein von alters her i-stämmiges Adjektiv übertragen ist, was für die damalige Zeit entschieden nicht zu erwarten ist, zielt doch die bis in klassische Zeit verfolgbare Tendenz umgekehrt auf Verallgemeinerung des -i bei praktisch allen Adjektiven hin); weiter cum und numei neben -om in ol[or]om, [aur]om, captom (3x), [arcen]tom, poplom; i für *ei in der Endung des schon с. 361 erwähnten eis (vgl. CIL 581 [S. C. de Bacch.] eeis; § 122e) neben nicht nur — auch schon erwähntem — ei für i in claseis (Akk.Pl.), sondern ebenso wenig wahrscheinlichem e statt i in der Endung von clases navales und (abgesehen von der I-longa) mit «richtiger» Endung versehenem Cartaciniensis.

(d) Zweifel sind schliesslich berechtigt, ob um 220v. die alten Endungen -os noch so konsequent mit o geschrieben worden wären angesichts von Tempestatebus in der geflissentlich altertümlich schreibenden Grabinschrift des jüngeren Scipio, CIL 9 (cf. § 125 ff., ferner § 131, 159c, d) und der neugefundenen Inschrift von 241v. mit -bus (§ 132c); ferner ob wir die Schreibung des Wurzelvokals in exfociont (statt etymologisch gefordertem u) wirklich als frühesten Fall einer (wegen der Aehnlichkeit dieser beiden Kurzvokale [cf. § 132b m. Anm. 737] zwar nicht unmöglichen) Verwechslung dieser beiden Vokale akzeptieren wollen, oder ob es sich hier nicht eher um eine Konstruktion eines späteren Archaisten handelt, der zwar das Phänomen, dass gewisse u auf o zurückgingen, aus vielen alten Dokumenten gut kannte, jedoch nicht mehr wissen konnte, bei welchen dies so war (cf. oben zu cum, numei, wo er, obwohl hier umgekehrt dafür Grund bestanden hätte, die entsprechende Gelegenheit nicht wahrgenommen hat).

(e) Ich halte es somit nicht für angebracht, diese Inschrift als Dokument des 3. Jh. zu benutzen, schon gar nicht für eine sprachliche Untersuchung.

Und die Erklärung, dass so viele Ungereimtheiten alle beim Abschreiben von einem havarierten Original entstanden sein sollen (so noch Degr. ad loc. p. 189 [unten] f.), berechtigt uns, abgesehen davon, dass sie durch nichts gestützt werden kann, deshalb nicht dazu, das Dokument als Kopie eines Originals wirklich ernst zu nehmen, weil sich letzteres in diesem Fall in einem wahrhaft desolaten Zustand befunden haben müsste. Ja man muss sich überhaupt fragen, ob dies eine naheliegende Erklärung ist, wo doch die meisten (erhaltenen) lateinischen Inschriften noch heute, nach mehrfach längerer Zeit, perfekt lesbar sind; auch haben wir keinen Grund, an den Vorgang, demzufolge eine betreffende Inschrift tatsächlich bis zur Unlesbarkeit verstümmelt werden kann, nämlich eine Damnatio Memoriae des Duilius (und später eine gloriose Rehabilitierung), zu denken

⁸²⁴Jahrbuch des Vereins schweizerischer Gymnasiallehrer (1919), p. 162 ff. = Kl. Schr. III (ed. B. Forssman, Göttingen 1979), p. 1663 ff.; zustimmend E. Risch, Gerundivum, p. 135 Anm. 182.

⁸²⁵Schreibung septeresm- statt zu erwartendem *septemresm-, Voranstellung der Adjektive, konkret-personifizierte Verwendung von magistratus. Einleuchtend scheinen mir jedoch noch seine Zweifel an der Verwendung der Adjektive […]osque triresmosque als "Adjektive zweier Endungen" (zu naveis), die ihm als gelehrt-gräzisierende Konstruktion vorkommt; zwar ist das Phänomen altererbt (vgl. E. Risch, Kl. Sehr., p. 734 m. Lit. Anm. 17), jedoch für das Latein nicht belegt.

p.238

51. CIL I² 25; VI 1300; ILS 65; I.I. XIII, III, n. 69; ILLRP 319; cfr. Pisani, Testi, A 33. Roma (Museo Capitolino).

[Gordon, Latin Epigraphy, n. 49, p. 124—127].

p.239 [Consol Secest]ano[s, socios p(opli) R(omani), Cartaciniensiom | opsidione]d exemet lecione[sque Cartaciniensis omnis | m]aximosque macistr[a]tos l[uci palam post dies | n]ovem castreis exfociont Macel[amque opidom | p]ucnandod cepet. Enque eodem mac[istratud bene | r]em navebos marid consol primos c[eset copiasque | c]lasesque navales primos ornavet pa[ravetque] | cumque eis navebos claseis Poenicas omn[is item ma|x]umas copias Cartaciniensis praesente[d Hanibaled] | dictatored ol[or]om in altod marid pucn[ad vicet] | vique nave[is cepe]t cum socieis septer[esmon I, quin|queresm]osque triresmosque naveis X[XX, merset XIII. | Aur]om captom numei DDCC (tria milia septincentei), | [arcen]tom captom praeda numei (centum milia) [- - -; | omne] captom aes

(inter undetricies et tricies quater centena milia)
[Triump]oque navaled praedad poplom [donavet | multosque] Cartacinie[ns]is [ince]nuos d[uxit ante | curum - - -] eis[- - -] capt[- - -]

L’iscrizione della base della colonna ritrovata nel Foro, presso l’arco di Settimo Severo nel 1565 (v. tav. IV), contiene l’elogio di C. Duilio, vincitore dei Cartaginesi nelle acque di Milazzo e per terra a Segesta e a Macella il 260 a.C. (Polyb. I 22—24, ove precedono le vittorie di terra). Forma delle lettere e marmo la dichiarano di età imperiale; si tratta con probabilità di una copia del testo originale. Degrassi pensa che la colonna eretta, vivente Duilio, portasse solo il suo nome e l’indicazione del consolato, e che una seconda iscrizione con l’elogium vi sia stata aggiunta alla sua morte o dopo la seconda guerra punica (v. ILLRP ad l. e ivi anche per l’ipotesi avanzata che si tratti invece di una falsificazione d’età imperiale).

Fu nell’antichità un monumento illustre; si è visto come sia ricordata da Quintiliano (Inst. Orat. I 7,12) per gli arcaismi della lingua (p. 35); lo è da Plinio (N.H XXXIV 20) come uno degli esempi di colonna. Entrambi questi autori notano che era ancora nel Foro, e la considerano antica ed autentica. L’allusione poetica di Silio ltalico (VI 663 ss.) non aggiunge dati, mentre si direbbe in errore Servio (in Georg. III 29), che avrebbe visto due colonne rostrate, poste da Duilio, rispettivamente presso i Rostri e davanti al Circo Massimo: Nam rostratas Duilius posuit, victis Poenis navali certamine; e quibus unam in rostris, alteram ante circum videmus a parte ianuarum.

D’altra parte anche l’elogium augusteo di Duilio (I.I. XIII, III, n. 13) accenna ad una statua posta presso l’area di Vulcano, che era non lontana dai rostri.

Per il commento linguistico v. Pisani, Testi, ad. l., ove peraltro è data altra ediz.; M. Niedermann, «Rev. Ét. Lat.» XIV, 1936, p. 276 ss. = Recueil
Max Niedermann, Neuchâtel 1954, p. 209 ss.

p.240 Exfociont (l. 4) = exfugiunt; navebos (l. 6, 8) = navibus; ceset (l. 6) = gessit; praesente[d] (l. 9) = col significato del verbo praeesse; ol[or]um (l. 10) = illorum.

Si notino la I longa; la mancanza del segno G che è ancora reso da C; la mancanza delle consonanti doppie; la -d postvocalica finale; le desinenze arcaiche -om per -um.

Sono invece grafie più recenti: ae, oe (II secolo) per ai, oi; consol per cosol, -t per -d nella desinenza della III sing. del perfetto.

[Nuove proposte circa la eventualità che si tratti di un falso, sia pure antico: E. Campanile, L’iscrizione di Duilio, «Studi e saggi linguistici» (Pisa), 17, 1977, pp. 81—93; A.M.M. Dekker, Ein unbekannten Brief des Johannes Sambucus über die Duilius-Inschrift (Lettera indirizzata a S. Pighius nel dic. 1573), in Actus. Studies in honour of H. L. W. Nelson, Utrecht 1982, pp. 89—108].