Ïåðåâîä Ì. Å. Ñåðãååíêî.
Êîììåíòàðèé ñîñòàâëåí Â. Ì. Ñìèðèíûì è Ã. Ï. ×èñòÿêîâûì.
Ðåä. ïåðåâîäà è êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, B. O. Foster, 1929. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
60. (1) Îí êîí÷èë, è â òîëïå, ñòîÿâøåé â Êîìèöèè, ñåé÷àñ æå ïîäíÿëèñü æàëîáíûå âîïëè; ê ñåíàòîðàì ïðîñòèðàëè ðóêè, ìîëèëè âåðíóòü ñûíîâåé, áðàòüåâ, ðîäñòâåííèêîâ. (2) Æåíùèíû, ïîáóæäàåìûå ñòðàõîì è êðàéíîñòüþ, ñìåøàëèñü ñ òîëïîþ ìóæ÷èí íà ôîðóìå239. Ñåíàò, óäàëèâ ïîñòîðîííèõ, çàíÿëñÿ îáñóæäåíèåì äåëà. (3) Ìíåíèÿ áûëè âûñêàçàíû ðàçíûå: îäíè ñ÷èòàëè, ÷òî ïëåííûõ ñëåäóåò âûêóïèòü çà ãîñóäàðñòâåííûé ñ÷åò; äðóãèå, ÷òî êàçíó òðîãàòü íå íóæíî, íî íå íàäî ïðåïÿòñòâîâàòü è âûêóïó íà ÷àñòíûå ñðåäñòâà, (4) à åñëè êîìó íå õâàòàåò íàëè÷íîñòè, ïóñòü âîçüìåò â äîëã èç êàçíû, ïîñòàâèâ ïîðó÷èòåëåé è äàâøè â çàëîã èìåíèå. (5) Òîãäà ñïðîøåí áûë Òèò Ìàíëèé Òîðêâàò, ÷åëîâåê, ÷üÿ ñòàðèííàÿ ñóðîâîñòü äîõîäèëà, ïî ìíåíèþ áîëüøèíñòâà, äî æåñòîêîñòè. (6) Îí ñêàçàë: «Åñëè áû ïîñëû òîëüêî ïðîñèëè î âûêóïå òåõ, êòî íàõîäèòñÿ âî âëàñòè âðàãîâ, ÿ, íèêîãî ñ.105 íå ïîðèöàÿ, âûñêàçàëñÿ áû êðàòêî; (7) âåäü îò ìåíÿ òðåáîâàëîñü òîëüêî îäíî: íàïîìíèòü âàì, ÷òîáû âû, äåðæàñü îáû÷àåâ, çàâåùàííûõ ïðåäêàìè, äàëè ïðèìåð ñóðîâîñòè, áåç êîòîðîé, âåäÿ âîéíó, íå îáîéòèñü. Ñåé÷àñ, îäíàêî, ýòè ëþäè ïî÷òè õâàëÿòñÿ òåì, ÷òî ñäàëèñü íåïðèÿòåëþ — îíè ñî÷ëè ñïðàâåäëèâûì, ÷òîáû èõ ñòàâèëè âûøå íå òîëüêî òåõ, êòî âçÿò â ïëåí áûë íà ïîëå áîÿ, íî è òåõ, êòî äîáðàëñÿ äî Âåíóçèè è Êàíóçèÿ, è äàæå âûøå ñàìîãî êîíñóëà Ãàÿ Òåðåíöèÿ. (8) ß, îòöû-ñåíàòîðû, íå äîïóùó, ÷òîáû âàì îñòàëîñü íåèçâåñòíûì õîòü ÷òî-íèáóäü èç ïðîèñøåäøåãî òàì. Î åñëè áû òî, ÷òî ñêàæó ñåé÷àñ âàì, ÿ ãîâîðèë â Êàíóçèè â ïðèñóòñòâèè âñåãî âîéñêà, ëó÷øåãî ñâèäåòåëÿ è äîáëåñòè, è òðóñîñòè ëþáîãî êàæäîãî èç ñîëäàò! Åñëè áû õîòü îäèí òîëüêî Ïóáëèé Ñåìïðîíèé ñåé÷àñ ïðèñóòñòâîâàë çäåñü. Âåäü, ïîñëåäóé ýòè ëþäè çà íèì, îíè ñåé÷àñ áûëè áû ñîëäàòàìè â ðèìñêîì ëàãåðå, à íå ïëåííèêàìè âî âëàñòè âðàãîâ. (9) Íî íåò, — êîãäà âðàãè óòîìëåííûå áèòâîé è îáðàäîâàííûå ïîáåäîé, ñàìè ïî÷òè ÷òî âñå âåðíóëèñü â ñâîé ëàãåðü, îñòàâèâ èì ñâîáîäíóþ íî÷ü äëÿ ïîïûòêè ïðîðâàòüñÿ, è ñåìü òûñÿ÷ âîîðóæåííûõ âîèíîâ ñìîãëè áû ïðîáèòüñÿ äàæå ÷åðåç ñîìêíóòûé ñòðîé âðàãîâ, òîãäà ýòè ëþäè è ñàìè íå ïîïûòàëèñü ñäåëàòü òàêóþ ïîïûòêó, è íå ïîæåëàëè ñëåäîâàòü çà äðóãèì. (10) Ïî÷òè öåëóþ íî÷ü Ïóáëèé Ñåìïðîíèé Òóäèòàí íå ïåðåñòàâàë óáåæäàòü è óãîâàðèâàòü èõ: “ïîêà âðàãîâ âîêðóã ëàãåðÿ ìàëî, ïîêà âñþäó òèøèíà è ïîêîé, ñëåäóéòå ïîä ïîêðîâîì íî÷è çà ìíîþ: åùå äî ðàññâåòà ìû ïðèäåì òóäà, ãäå îïàñíîñòè íåò — â ãîðîäà ñîþçíèêîâ”. (11) Åñëè áû îí ãîâîðèë òàê, êàê íà ïàìÿòè íàøèõ äåäîâ240 âîåííûé òðèáóí Ïóáëèé Äåöèé â Ñàìíèè241, èëè òàê, êàê â Ïåðâóþ Ïóíè÷åñêóþ âîéíó, âî âðåìåíà íàøåé þíîñòè, Ìàðê Êàëüïóðíèé Ôëàììà, êîòîðûé âåäÿ òðèñòà äîáðîâîëüöåâ íà ïðèñòóï çàíÿòîãî âðàãàìè õîëìà, îáðàòèëñÿ ê ñâîèì ñî ñëîâàìè: “Óìðåì è ñìåðòüþ ñâîåé âûðó÷èì ëåãèîíû, ïîïàâøèå â îêðóæåíèå”242, — (12) åñëè áû Ïóáëèé Ñåìïðîíèé ñêàçàë òî æå ñàìîå, è åñëè áû íå íàøëîñü íèêîãî æåëàþùåãî ó÷àñòâîâàòü â òàêîì äîáëåñòíîì äåëå, ÿ ïåðåñòàë áû ñ÷èòàòü âàñ ðèìëÿíàìè è ìóæ÷èíàìè. (13) Íî âåäü îí âàì óêàçûâàë ïóòü íå ñòîëüêî ê ñëàâå, ñêîëüêî ê ñïàñåíèþ — ê âîçâðàùåíèþ íà ðîäèíó, ê ðîäèòåëÿì, æåíàì è äåòÿì. (14) Ñåáÿ ñáåðå÷ü ó âàñ íå õâàòèëî õðàáðîñòè, — ÷òî âû áóäåòå äåëàòü, åñëè ïðèäåòñÿ óìèðàòü çà îòå÷åñòâî? Âîêðóã âàñ ëåæàëè ïÿòüäåñÿò òûñÿ÷ ãðàæäàí è ñîþçíèêîâ, ïîãèáøèõ â òîò ñàìûé äåíü. Åñëè ñòîëüêî ïðèìåðîâ äîáëåñòè íå âçâîëíîâàëè âàñ, — âàñ íè÷òî íå âçâîëíóåò. Åñëè äàæå âèä òàêîãî ïîáîèùà íå ïîáóäèë âàñ íå ùàäèòü âàøåé æèçíè, — âàñ íè÷òî íå ïîáóäèò. (15) Ñâîáîäíûå, ïîëíîïðàâíûå, òîñêóéòå ïî îòå÷åñòâó, òîñêóéòå æå, ïîêà îòå÷åñòâî ó âàñ åñòü, ïîêà âû — åãî ãðàæäàíå. À âàì òîñêîâàòü ïîçäíî — âû ïîòåðÿëè ñâîè ïðàâà, âû áîëüøå íå ãðàæäàíå — òåïåðü âû — ðàáû êàðôàãåíÿí. (16) Çà äåíüãè âû ñîáèðàåòåñü âåðíóòüñÿ òóäà, îòêóäà óøëè íåãîäíûìè òðóñàìè? Ïóáëèÿ Ñåìïðîíèÿ, ñ.106 âàøåãî ñîãðàæäàíèíà, âåëåâøåãî âàì ñëåäîâàòü çà íèì ñ îðóæèåì â ðóêàõ, âû íå ïîñëóøàëèñü, à Ãàííèáàëà, âåëåâøåãî âûäàòü îðóæèå è ñäàòü ëàãåðü, ïîñëóøàëèñü. (17) Íî ïî÷åìó æå ÿ îáâèíÿþ èõ â òðóñîñòè, êîãäà ìîã áû îáâèíèòü â ïðåñòóïëåíèè? Âåäü íå òîëüêî ñàìè îíè íå ïîñëóøàëèñü äîáðîãî ñîâåòà; îíè åùå ïîïûòàëèñü óäåðæàòü óõîäèâøèõ — òîëüêî îáíàæåííûå ìå÷è õðàáðåöîâ îòîãíàëè ðîáêèõ. Ïóáëèþ Ñåìïðîíèþ ïðèøëîñü ïðîáèâàòüñÿ ÷åðåç ðÿäû ñîãðàæäàí, à íå âðàãîâ. (18) Òàêèõ ëè ãðàæäàí æåëàåò îòå÷åñòâî? Áóäü è âñå îñòàëüíûå íà íèõ ïîõîæè, ñåãîäíÿ íå îñòàâàëîñü áû íè îäíîãî ãðàæäàíèíà, ñðàæàâøåãîñÿ ïîä Êàííàìè. (19) Èç ñåìè òûñÿ÷ âîîðóæåííûõ íàøëîñü øåñòüñîò õðàáðåöîâ, êîòîðûå îòâàæèëèñü ïðîðâàòüñÿ, êîòîðûå âåðíóëèñü â îòå÷åñòâî ñâîáîäíûìè è âîîðóæåííûìè. È ýòèì øåñòèñòàì âðàãè íå çàãðàäèëè äîðîãó. (20) Íàñêîëüêî æå áåçîïàñåí áûë, ïî âàøåìó ìíåíèþ, ïóòü äëÿ äâóõ ïî÷òè ëåãèîíîâ? Ñåãîäíÿ, îòöû-ñåíàòîðû, âû ðàñïîëàãàëè áû äâàäöàòüþ òûñÿ÷àìè âîîðóæåííûõ â Êàíóçèè, õðàáðûõ è âåðíûõ ñîëäàò. À ýòè ëþäè, êàê îíè òåïåðü ìîãóò áûòü äîáðûìè è âåðíûìè ãðàæäàíàìè (õðàáðûìè îíè è ñàìè ñåáÿ íå íàçûâàþò)? (21) Ðàçâå òîëüêî åñëè êòî-òî ïîâåðèò, ÷òî, ïîïûòàâøèñü ïîìåøàòü, îíè ïîìîãëè òåì, êòî øåë íà ïðîðûâ, ÷òî îíè íå çàâèäóþò áëàãîïîëó÷íîìó âîçâðàùåíèþ äîáëåñòíûõ âîèíîâ è íå ñîçíàþò, ÷òî ïîçîðíûì ðàáñòâîì ñâîèì îáÿçàíû ñîáñòâåííîé òðóñîñòè è íèê÷åìíîñòè. (22) Ýòè ëþäè ïðåäïî÷ëè, çàáèâøèñü â ïàëàòêè, æäàòü è ðàññâåòà, è íåïðèÿòåëÿ, õîòÿ â íî÷íîé òèøèíå ìîæíî áûëî âûðâàòüñÿ èç îêðóæåíèÿ. ×òîáû óéòè èç ëàãåðÿ, äóõó èì íå õâàòèëî, — ÷òîáû õðàáðî åãî çàùèùàòü, õâàòèëî. (23) Äåííî è íîùíî îíè, îñàæäåííûå, çàùèùàëè îðóæèåì âàë, ñåáÿ âàëîì; íàêîíåö, îòâàæíî âñå èñïûòàâ, äîéäÿ äî ïîñëåäíåé êðàéíîñòè, êîãäà óæå íå÷åì áûëî æèòü, êîãäà èñòîìëåííûå ãîëîäîì ðóêè íå äåðæàëè îðóæèÿ, óñòóïèëè ñêîðåé ñâîåé ÷åëîâå÷åñêîé íåìîùè, ÷åì âðàæåñêîìó îðóæèþ. (24) Íà ðàññâåòå íåïðèÿòåëü ïîäîøåë ê âàëó, è ðàíüøå âòîðîãî ÷àñà243, íå ïîïðîáîâàâ èñïûòàòü ñâîå ñ÷àñòüå â ñðàæåíèè, ñäàëè îðóæèå è ñäàëèñü ñàìè. (25) Âîò âàì ýòè äâà äíÿ èõ âîåííîé ñëóæáû: êîãäà äîëã òðåáîâàë òâåðäî ñòîÿòü â áîåâîì ñòðîþ, îíè óáåæàëè â ëàãåðü; êîãäà ñëåäîâàëî äàòü áîé ïåðåä âàëîì, îíè ëàãåðü ñäàëè — íè â ñòðîþ, íè â ëàãåðå îíè íè íà ÷òî íå ãîäíû. (26) È âàñ âûêóïàòü? Êîãäà íàäî âûðâàòüñÿ èç ëàãåðÿ, âû ìåäëèòå è îñòàåòåñü, êîãäà íåîáõîäèìî îñòàâàòüñÿ è îõðàíÿòü îðóæèåì ëàãåðü, âû è ëàãåðü è îðóæèå, è ñåáÿ îòäàåòå âðàãó. (27) Ïî-ìîåìó, îòöû-ñåíàòîðû, èõ òàê æå íå ñëåäóåò âûêóïàòü, êàê íå ñëåäóåò âûäàâàòü Ãàííèáàëó òåõ õðàáðåöîâ, êîòîðûå âûðâàëèñü èç ëàãåðÿ, è, ïðîéäÿ ÷åðåç ãóùó âðàãîâ, äîáëåñòüþ âåðíóëè ñåáÿ îòå÷åñòâó». |
60. Ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba quae in comitio erat clamor flebilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantes ut sibi liberos fratres cognatos redderent. [2] Feminas quoque metus ac necessitas in foro turbae virorum immiscuerat. Senatus summotis arbitris consuli coeptus. [3] Ibi cum sententiis variaretur, et alii redimendos de publico, alii nullam publice impensam faciendam, nec prohibendos ex privato redimi; [4] si quibus argentum in praesentia deesset, dandam ex aerario pecuniam mutuam praedibusque ac praediis cavendum populo censerent; [5] tum T. Manlius Torquatus, priscae ac nimis durae, ut plerisque videbatur, severitatis, interrogatus sententiam ita locutus fertur: [6] «Si tantummodo postulassent legati pro iis qui in hostium potestate sunt, ut redimerentur, sine ullius insectatione eorum brevi sententiam peregissem; [7] quid enim aliud quam admonendi essetis, ut morem traditum a patribus necessario ad rem militarem exemplo servaretis? Nunc autem, cum prope gloriati sint quod se hostibus dediderint, praeferrique non captis modo in acie ab hostibus, sed etiam iis qui Venusiam Canusiumque pervenerunt, atque ipsi C. Terentio consuli aequum censuerint, nihil vos eorum, patres conscripti, quae illic acta sunt ignorare patiar. [8] Atque utinam haec quae apud vos acturus sum Canusi apud ipsum exercitum agerem, optimum testem ignaviae cuiusque et virtutis, aut unus hic saltem adesset P. Sempronius, quem si isti ducem secuti essent, milites hodie in castris Romanis, non captivi in hostium potestate essent. [9] Sed cum, fessis pugnando hostibus tum victoria laetis, et ipsis plerisque regressis in castra sua, noctem ad erumpendum liberam habuissent, et septem milia armatorum hominum erumpere etiam per confertos hostes possent, neque per se ipsi id facere conati sunt neque alium sequi voluerunt. [10] Nocte prope tota P. Sempronius Tuditanus non destitit monere, adhortari eos, dum paucitas hostium circa castra, dum quies ac silentium esset, dum nox inceptum tegere posset, se ducem sequerentur: ante lucem pervenire in tuta loca, in sociorum urbes posse. [11] Si ut avorum memoria P. Decius tribunus militum in Samnio, si ut nobis adulescentibus priore Punico bello M. Calpurnius Flamma trecentis voluntariis, cum ad tumulum eos capiendum situm inter medios duceret hostes, dixit: “Moriamur, milites, et morte nostra eripiamus ex obsidione circumventas legiones”, — [12] si hoc P. Sempronius diceret, nec viros equidem nec Romanos vos ducerem, si nemo tantae virtutis exstitisset comes. [13] Viam non ad gloriam magis quam ad salutem ferentem demonstrat; reduces in patriam ad parentes ad coniuges ac liberos facit. [14] Ut servemini deest vobis animus; quid, si moriendum pro patria esset, faceretis? Quinquaginta milia civium sociorumque circa vos eo ipso die caesa iacent. Si tot exempla virtutis non movent, nihil unquam movebit; si tanta clades vilem vitam non fecit, nulla faciet. [15] Liberi atque incolumes desiderate patriam; immo desiderate, dum patria est, dum cives eius estis. Sero nunc desideratis, deminuti capite, abalienati iure civium, servi Carthaginiensium facti. [16] Pretio redituri estis eo unde ignavia ac nequitia abistis? P. Sempronium, civem vestrum, non audistis arma capere ac sequi se iubentem: Hannibalem post paulo audistis castra prodi et arma tradi iubentem. [17] Quamquam quid ego ignaviam istorum accuso, cum scelus possim accusare? Non modo enim sequi recusarunt bene monentem, sed obsistere ac retinere conati sunt, ni strictis gladiis viri fortissimi inertes summovissent. Prius, inquam, P. Sempronio per civium agmen quam per hostium fuit erumpendum. [18] Hos cives patria desideret? Quorum si ceteri similes fuissent, neminem hodie ex iis qui ad Cannas pugnaverunt, civem haberet. [19] Ex milibus septem armatorum sescenti exstiterunt qui erumpere auderent, qui in patriam liberi atque armati redirent, neque his sescentis hostes obstitere: [20] quam tutum iter duarum prope legionum agmini futurum censetis fuisse? Haberetis hodie viginti milia armatorum Canusi fortia fidelia, patres conscripti. Nunc autem quem ad modum hi boni fidelesque — nam fortes ne ipsi quidem dixerint — cives esse possunt? [21] Nisi quis credere potest adfuisse erumpentibus, qui, ne erumperent, obsistere conati sunt; aut non invidere eos cum incolumitati, tum gloriae illorum per virtutem partae, cum sibi timorem ignaviamque servitutis ignominiosae causam esse sciant. [22] Maluerunt in tentoriis latentes simul lucem atque hostem exspectare, cum silentio noctis erumpendi occasio esset. At enim ad erumpendum e castris defuit animus, ad tutanda fortiter castra animum habuerunt; [23] dies noctesque aliquot obsessi vallum armis, se ipsi tutati vallo sunt; tandem ultima ausi passique, cum omnia subsidia vitae deessent adfectisque fame viribus arma iam sustinere nequirent, necessitatibus magis humanis quam armis victi sunt. [24] Orto sole hostis ad vallum accessit; ante secundam horam, nullam fortunam certaminis experti, tradiderunt arma ac se ipsos. [25] Haec vobis istorum per biduum militia fuit. Cum in acie stare ac pugnare decuerat, in castra refugerunt; cum pro vallo pugnandum erat, castra tradiderunt, neque in acie neque in castris utiles. Et vos redimamus? [26] Cum erumpere e castris oportet, cunctamini ac manetis; cum manere et castra tutari armis necesse est, et castra et arma et vos ipsos traditis hosti. [27] Ego non magis istos redimendos, patres conscripti, censeo quam illos dedendos Hannibali qui per medios hostes e castris eruperunt ac per summam virtutem se patriae restituerunt». |
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß