© 2019 ã. Ïåðåâîä ñ èòàëüÿíñêîãî Â. Ã. Èçîñèíà.
ñ.45
III
Ñâåðæåíèå Îðåñòà
Âçãëÿä ñ Çàïàäà
Âåðñèÿ ïåðåâîðîòà 476 ãîäà â Consularia Italica, èç ãîäà â ãîä ñîñòàâëÿâøåéñÿ èìïåðàòîðñêîé êàíöåëÿðèåé îôèöèàëüíîé õðîíèêå, «ÿâëÿåòñÿ ìåíåå èòàëèéñêîé, ÷åì ìîæíî áûëî áû ñåáå ïðåäñòàâèòü; ñîáûòèÿ îöåíèâàþòñÿ â ñîîòâåòñòâèè íå ñ èñòîðè÷åñêèì, à ñ êîíñòèòóöèîííî-ïðàâîâûì èçìåðåíèåì, äëÿ êîòîðîãî 476 ãîä íå çíà÷èë íè÷åãî, à 480 — î÷åíü ìàëî, ïîñêîëüêó âñ¸ åù¸ îñòàâàëñÿ íà Âîñòîêå ðèìñêèé èìïåðàòîð Çåíîí, ïîä ÷üèì ñêèïåòðîì â îòñóòñòâèå åãî çàïàäíîãî êîëëåãè îáå partes imperii àâòîìàòè÷åñêè âîññîåäèíèëèñü; ýòî áþðîêðàòè÷åñêîå âè́äåíèå, ôîðìàëüíî áåçóïðå÷íîå, íî èñòîðè÷åñêè ïîâåðõíîñòíîå, ïî ñóòè ñîâïàäàëî ñ âèçàíòèéñêèì âçãëÿäîì, çàèíòåðåñîâàííûì â ïðèíÿòèè íà äàííûé ìîìåíò ñâåðøèâøåãîñÿ ôàêòà, íå ïîäíèìàÿ ïðè ýòîì ÷ðåçìåðíîãî øóìà è îæèäàÿ äàëüíåéøåãî ðàçâèòèÿ ñèòóàöèè». Ýòèìè ñëîâàìè Äæóçåïïå Äçåêêèíè âûðàçèë ñâîþ îöåíêó òîãî, ÷òî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî íàèáîëåå áëèçêèìè ê 476 ãîäó çàïàäíûìè èñòî÷íèêàìè166. È èìåííî ïîñðåäñòâîì àíàëèçà ýòèõ èñòî÷íèêîâ öåëåñîîáðàçíî ïåðå÷èòàòü èñòîðèþ Îäîàêðà è ñóäüáîíîñíîãî 476 ãîäà.
Êàê èçâåñòíî, ïîä îáùèì íàçâàíèåì Consularia Italica (èëè Chronica Italica)167 Ìîììçåíîì áûë èçäàí ðÿä òåêñòîâ, â òîì ÷èñëå Paschale Campanum, Fasti Vindobonenses Priores, Fasti Vindobonenses Posteriores, Continuatio Havniensis Prosperi, àíîíèìíîå ïðîäîëæåíèå Ïðîñïåðà Àêâèòàíñêîãî, è Theodericiana èëè Pars Posterior èç Excerpta Valesiana, Excerpta ex Barbaro Scaligeri è Excerpta ex Agnelli libro pontificali Ecclesiae Ravennatis.
Fasti Vindobonenses âîñõîäÿò ê õðîíîãðàôè÷åñêîé êîìïèëÿöèè, ñîñòàâëåííîé îêîëî ñåðåäèíû VI âåêà, ïðèìåðíî ÷åðåç ñåìüäåñÿò ëåò ïîñëå ðàññìàòðèâàåìûõ ñîáûòèé. ñ.46 Îíè äîøëè äî íàñ â äâîéíîì ñïèñêå â êîäåêñå XIV âåêà, õðàíÿùåìñÿ â Âåíå (n. 3416). Ýòîò êîäåêñ âîñõîäèò ê óòðà÷åííîìó êàðîëèíãñêîìó ìàíóñêðèïòó, êîòîðûé, êàê ïîëàãàþò, ëåæèò òàêæå â îñíîâå ñîñòàâëåííîãî Âàëàôðèäîì Ñòðàáîíîì (808—
Fasti Vindobonenses priores ðåãèñòðèðóþò ñîáûòèÿ îò Ðîìóëà äî 403 ãîäà, à çàòåì ñ 455 ïî 495 ãã.[1]; posteriores, áîëåå ôðàãìåíòàðíûå è èìåþùèå áîëüøå ïðîáåëîâ, — ñ 707 ãîäà ab urbe condita[2] ïî 45 ã. í. ý., ñ 76 ïî 387 ãã. í. ý., ñ 438 äî 455 è ñ 496[3] äî 539 ãã. í. ý.
Ïðèìåíèòåëüíî ê 475 ãîäó àíîíèìíûé õðîíîãðàô ñîîáùàåò, ÷òî Îðåñò ñ âîéñêîì âñòóïèë â Ðàâåííó è îáðàòèë Íåïîòà â áåãñòâî ad Dalmatias. Eo anno Augustulus imp. levatus est Raven a patricio Oreste patre suo prid. Kl. Nobembres[4]169.
 476 ãîäó, â êîíñóëüñòâî Âàñèëèñêà è Àðìàòà, levatus est Odoacar rex X kl. Septembris[6].  òîì æå ãîäó occisus est Orestes patricius Placentia V kl. Septembris[7]. È åù¸ eo anno occisus est Paulus frater eius Ravenna in pinita prid. non. Sept.[8]170 Èòàê, 23 àâãóñòà ïðîèçîøëî ïðîâîçãëàøåíèå Îäîàêðà; ñ 28 àâãóñòà ïî 4 ñåíòÿáðÿ 476 ãîäà áûëî ïîêîí÷åíî ñ Îðåñòîì è åãî ñòîðîííèêàìè. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â ýòîì ëàêîíè÷íîì ñîîáùåíèè Fasti, êðîìå ðåãèñòðàöèè «âîçâûøåíèÿ» îòöîì, íåò áîëüøå óïîìèíàíèé î Ðîìóëå Àâãóñòóëå, è ýòî ðåçîííî îáúÿñíÿåòñÿ òåì ôàêòîì, ÷òî åãî ïðîâîçãëàøåíèå áûëî ñâîåãî ðîäà ÷àñòíûì àêòîì, ñîâåðø¸ííûì ïî ðàñïîðÿæåíèþ Îðåñòà. Ïðè ñðàâíåíèè ñ ìîíîòîííîé âåðåíèöåé «âîçâûøåíèé» ïðåäûäóùèõ èìïåðàòîðîâ, îòìå÷åííûõ ôîðìóëîé levatus est, åäèíñòâåííûì ñóùåñòâåííûì ðàçëè÷èåì â ñëó÷àå ñ Îäîàêðîì ÿâëÿåòñÿ îïðåäåëÿþùåå åãî ïðèëîæåíèå rex, áîëüøå íå imperator.  ýòîì îòêëîíåíèè ñîáûòèé, ñ êîíñòèòóöèîííî-ïðàâîâîé òî÷êè çðåíèÿ, êàæåòñÿ, â 476 ãîäó íå ñëó÷èëîñü íè÷åãî çíà÷èòåëüíîãî. È êàê áûëî ïðàâèëüíî îòìå÷åíî, â òå ãîäû «íå áûëî ÷åãî-òî, ÷òî ñëó÷èëîñü, ñêîðåå íàîáîðîò: ÷åãî-òî áîëüøå íå ñëó÷èëîñü; íå áûëî äðóãîãî àâãóñòà ïîñëå Àâãóñòóëà. À òî, ÷òî íå ïðîèñõîäèò, âïå÷àòëÿåò ãîðàçäî ìåíüøå òîãî, ÷òî ïðîèñõîäèò»171.
Î ïðîïóñêàõ è óìîë÷àíèÿõ çàñòàâëÿåò äóìàòü ìîë÷àíèå Chronica Gallica 511 ãîäà î ïîñëåäíåì îòðåçêå V âåêà. Àíîíèìíûé ëåòîïèñåö äà¸ò êîå-êàêèå ñâåäåíèÿ î íåêîòîðûõ èç ïîñëåäíèõ èìïåðàòîðîâ V âåêà, íî ìîë÷èò îá Îëèáðèè, Ãëèöåðèè, Þëèè Íåïîòå è Ðîìóëå Àâãóñòóëå, òî÷íî òàê æå, êàê íå óïîìèíàåò Îðåñòà172. ñ.47 Âîçìîæíî, êàê ïðåäïîëîæèë Ìîììçåí, ÷òî îí èëè åãî èñòî÷íèê áûëè ìàëî èíôîðìèðîâàíû î ïðîèñõîäèâøèõ â òå ãîäû ñîáûòèÿõ173, õîòÿ â § 670 îí è ïîêàçûâàåò ñâîþ îñâåäîìë¸ííîñòü î òðàãè÷åñêîì êîíöå Îäîàêðà, ñîîáùàÿ, ÷òî «Theodericus expulsus a Zenone imperatore ingressus Italiam fugato Unulfo et occiso Odofagro»[9]174. Íèêàêèõ ðàçìûøëåíèé, íèêàêîãî êîììåíòàðèÿ, íèêàêîé ýñêàïàäû â îòíîøåíèè ðîêîâîãî 476 ãîäà è ïåðèîäà Îäîàêðà.
Íàïðîòèâ, íåìàëî èíôîðìàöèè ìîæåò áûòü èçâëå÷åíî èç Continuatio Havniensis. Àíîíèìíîå ïðîäîëæåíèå õðîíèêè Ïðîñïåðà Àêâèòàíñêîãî, ñîäåðæàùååñÿ â êîäåêñå êîðîëåâñêîé áèáëèîòåêè Êîïåíãàãåíà, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íå òîëüêî ðÿä ñîîáùåíèé, èçëîæåííûõ â ñîîòâåòñòâèè ñ îáû÷íûì õðîíèñòè÷åñêèì ìåòîäîì, íî òàêæå èíòåðåñíûå äîïîëíèòåëüíûå ñâåäåíèÿ è îòñòóïëåíèÿ â ïîâåñòâîâàíèè. Ó íàñ íåò ïåðâîíà÷àëüíîãî êîäåêñà, íî òîëüêî êîïèÿ XI âåêà. Îòíîñÿùåéñÿ ê èíòåðåñóþùåìó íàñ ïåðèîäó îñîáåííîñòüþ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî îá îäíîì è òîì æå ãîäå ñîñòàâëåíû äâå, à èíîãäà è òðè ðåäàêöèè, êîòîðûå, õîòÿ îáû÷íî ñîâïàäàþò èëè ñõîäíû â ñâîåé îñíîâå, â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ ïðåäñòàâëÿþò ðàçëè÷èÿ è ðàññóæäåíèÿ, âûçûâàþùèå ðàçíûå èíòåðïðåòàöèè. Îäíè îáúÿñíÿëè èõ îòñóòñòâèåì åäèíñòâà ìåòîäà ó êîìïèëÿòîðà, êîòîðûé, èìåÿ ïåðåä ñîáîé ðàçëè÷íûå èñòî÷íèêè, áûë íå â ñîñòîÿíèè ïðèäàòü èíôîðìàöèè îäíîðîäíîñòü è ñíàáäèòü å¸ öåëüíîé ñòðóêòóðîé, ïóòàÿñü â òåõ çàìåòêàõ è ïðèìå÷àíèÿõ, êîòîðûå íàõîäèë íà ïîëÿõ; äðóãèå æå íàñòàèâàëè íà ñîìíèòåëüíîé ïåðåäà÷å òåêñòà, êîòîðûé â ðàçíûå ýïîõè, ïðîéäÿ ÷åðåç ðàçíûå ðóêè, ïðåâðàòèëñÿ â ïåðèîäè÷åñêè îáîãàùàâøååñÿ/îòÿãîùàâøååñÿ íàñëîåíèå ðåäàêöèé175.
 îòíîøåíèè èíòåðåñóþùèõ íàñ ëåò îòìå÷àåòñÿ ëàêóíà ìåæäó 457 è 474 ãã., ê êîòîðîé ïðèâåëî âûïàäåíèå ëèñòà â îðèãèíàëå; ïåðåïèñ÷èê ïî íåîïûòíîñòè íå çàìåòèë ýòîãî ëèáî îí íå íåñ¸ò çà ýòî îòâåòñòâåííîñòè. Íàïðîòèâ, äëÿ ëåò, ñëåäóþùèõ ñ 474 äî 476, ñóùåñòâóþò äâîéíàÿ è òðîéíàÿ âåðñèè. Ïî÷òè ñòîëåòèå íàçàä ×åññè ïîëàãàë, ÷òî ìîãóò áûòü âûÿâëåíû òðè ÿäðà êîïåíãàãåíñêîãî òåêñòà: ïåðâîå îñíîâûâàåòñÿ íà êîíñóëüñêîé òàáëèöå è äîõîäèò äî 523 ãîäà; âòîðîå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ðàáîòó ïðîäîëæàòåëÿ ýïîõè ëàíãîáàðäîâ; òðåòüå, ñîñòîÿùåå èç çàìåòîê íà ïîëÿõ, ãîðàçäî áîëåå ïîçäíåå è ñëåäóåò çà ïåðâûì ïåðåïèñûâàíèåì òîãî æå êîäåêñà. Ñðåäè ýòèõ çàìåòîê íà ïîëÿõ ñëåäóåò ðàçëè÷àòü ñîâðåìåííûå ïåðåïèñûâàíèþ, â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ ëåãêî îïðåäåëÿåìûå, ïîñêîëüêó âûïîëíåíû òîé æå ðóêîé è òîé æå ñàìîé ãðàôèêîé, è ïîñëåäóþùèå, ÷óæäûå îðèãèíàëó è âîñõîäÿùèå, âåðîÿòíî, ê ïðîèçâåä¸ííîé íàä êîäåêñîì ðàáîòå ïî ðåäàêòèðîâàíèþ. Ëåãêî çàìåòèòü âçàèìîñâÿçü ïåðâîãî ÿäðà ñ.48 ñ Fasti Vindobonenses: òà æå ñèñòåìà, îñíîâàííàÿ íà ñóõèõ ôîðìóëàõ (hoc consule; his consulibus).
Êàê óæå óïîìèíàëîñü, ñîîáùåíèÿ î ïåðèîäå ñ 474 ïî 486 ãã. ïðèâåäåíû â äâîéíîé âåðñèè (ordo prior è ordo posterior), ê êîòîðîé íà ïîëÿõ äîáàâëÿåòñÿ òðåòüÿ ðåäàêöèÿ176. Ïîýòîìó ïðè âçàèìíîì ñðàâíåíèè òåêñòîâ ìîæíî ïîëó÷èòü èíòåðåñíûå ñâåäåíèÿ.
Áûëî áû, îäíàêî, óïðîùåíèåì è îøèáêîé ñ÷èòàòü ordo posterior è ìàðãèíàëüíóþ ðåäàêöèþ ñîîòâåòñòâåííî ñîêðàùåíèåì èëè ðàñøèðåíèåì ordo prior; õîòÿ â òð¸õ ðåäàêöèÿõ Auctarium ïðèñóòñòâóåò ìíîãî òî÷åê ñîïðèêîñíîâåíèÿ, ïî ïðè÷èíå êîòîðûõ áûëî áû áåñïîëåçíî îòðèöàòü ïîñëåäóþùóþ îáðàáîòêó îáùèõ ýëåìåíòîâ, «íàðÿäó ñ íèìè îáíàðóæèâàþòñÿ è äðóãèå îñîáåííîñòè êàæäîé ðåäàêöèè, âûäàþùèå íåçàâèñèìîå ïðîèñõîæäåíèå îò îáùåãî, íî ïî-ðàçíîìó èñïîëüçîâàííîãî èñòî÷íèêà. Ïîýòîìó íå âñåãäà ordo posterior è ìàðãèíàëüíàÿ ðåäàêöèÿ ÿâëÿþòñÿ ëèáî ñîêðàùåíèåì, ëèáî ðàñøèðåíèåì ordo prior; õîòÿ íåëüçÿ èñêëþ÷àòü ïðèîðèòåò ïåðâîé ðåäàêöèè ïî îòíîøåíèþ ê äâóì äðóãèì, ïîñëåäíèå î÷åíü ÷àñòî ââîäÿò äåòàëè, îòñóòñòâóþùèå â ïåðâîé è íå çàâèñÿùèå îò ïðèõîòè êîìïèëÿòîðîâ, êîòîðûå ïðè ïîñëåäóþùèõ ïåðåðàáîòêàõ ñî÷åòàëè ðàçëè÷íûå äàííûå»177.  ñàìîì äåëå, ïðè âíèìàòåëüíîì àíàëèçå âñïëûâàþò íþàíñû, êîòîðûå ñëåäóåò îáúÿñíÿòü, èñòîëêîâûâàòü èñòîðè÷åñêè, è íå âñåãäà è íå îáÿçàòåëüíî âûòåêàþùèå èç ñòèëÿ ïåðåðàáîòêè êîìïèëÿòîðîâ, êîòîðûå íà îñíîâàíèè ñóùåñòâóþùåé êàíâû ïðèáåãàëè ëèáî ê êîììåíòàðèÿì, ëèáî ê êðàòêîìó èçëîæåíèþ.
Îñîáîãî âíèìàíèÿ çàñëóæèâàåò îò÷¸ò î ñîáûòèÿõ, ïðîèñõîäèâøèõ â 474 ãîäó. Êàê îòìå÷àåòñÿ â ordo posterior, â Êîíñòàíòèíîïîëå Ëåâ Ìëàäøèé ïðèíÿë imperium è dignitas consulatus cum Augusti nomine[11] è, ïî ñìåðòè Ëüâà Ñòàðøåãî, îáë¸ê â ïóðïóð Çåíîíà. Ïîñëå áûñòðîãî ïåðåõîäà ê Çàïàäó ïðèâîäèòñÿ èçâåñòèå î íèçëîæåíèè Íåïîòîì Ãëèöåðèÿ (Glicerius de imperio deiectus a Nepote patricio)[12], åãî ðóêîïîëîæåíèè âî åïèñêîïû è, íàêîíåö, î ïðèíÿòèè imperii iura Íåïîòîì (Nepos patricius in Portu urbis Romae imperii iura suscepit XIII k. Iul.)[13].
Îòíîñèòåëüíî 475 ãîäà â ordo prior, ïîñëå õðîíîëîãè÷åñêîãî óêàçàíèÿ, îïðåäåëÿåìîãî êîíñóëüñòâîì Ëüâà Ìëàäøåãî, â òî÷íûõ âûðàæåíèÿõ ðàññêàçûâàåòñÿ î âûñòóïëåíèè Îðåñòà, patricius cum robore[14], ïðîòèâ Íåïîòà, êîòîðûé áåæèò èç Èòàëèè navigiis ad Dalmatias[15]. Òîãäà Îðåñò primatum omnemque sibi vindicans dignitatem Augustulum filium suum apud Ravennam positus imperatorem facit; ipse vero omnem curam externorum praesidiorum gerit[16]. Ïîõîæå, ÷òî çäåñü óñìàòðèâàåòñÿ ðàçëè÷åíèå ðîëåé ñ.49 ìåæäó îòöîì, óäåðæàâøèì çà ñîáîé âîåííûé êîíòðîëü, cura externorum praesidiorum, è ñûíîì, êîòîðîìó ïðåäíàçíà÷àëîñü áûòü ôîðìàëüíî îáëå÷¸ííûì âëàñòüþ. Ôèêöèÿ, ìèñòèôèêàöèÿ, ñðàçó æå ñòàíîâÿùàÿñÿ ÿâíîé áëàãîäàðÿ òîìó ôàêòó, ÷òî Îðåñò ïîòðåáîâàë primatum et omnem dignitatem.
 ordo posterior ñîáûòèÿ êðàòêî èçëàãàþòñÿ ïî ôîðìóëå Orestes patricius post fugam Nepotis filium suum Ravennae imperatorem facit, II K. Novemb.[17]
Ãîðàçäî áîãà÷å ñîîáùåíèå ìàðãèíàëüíîé ðåäàêöèè, ïðåäñòàâëÿþùåå áîëåå ÷¸òêî ñòðóêòóðèðîâàííîå ïîâåñòâîâàòåëüíîå ïîëîòíî, â êîòîðîå âïëåòåíû ðàçìûøëåíèÿ è ðàññóæäåíèÿ, íàïðèìåð, â îòíîøåíèè Íåïîòà, ÷ü¸ áåãñòâî â Äàëìàöèþ îáúÿñíÿåòñÿ ïðè÷èíîé cum desperatae rei negotium resistendo sumere non auderet[18], — ïðåäëîæåíèå, õîòÿ è ïðèñóòñòâóþùåå â ordo prior, íî íå ñîïðîâîæäàþùååñÿ äàëüíåéøèìè ñîîáðàæåíèÿìè.  ìàðãèíàëüíîé æå ðåäàêöèè îíî ÿâëÿåòñÿ ôóíêöèîíàëüíûì äëÿ ñîîáùåíèÿ, ñâÿçàííîãî ñ òåì ôàêòîì, ÷òî per quinquennium recuperandae spei fiduciam promittens Dalmatis imperavit[19]; èëè â îòíîøåíèè Îðåñòà, î êîòîðîì ñîîáùàåòñÿ, ÷òî elatus quamquam sibi vota damnandae temeritatis augere non auderet, Augustulum filum suum penes Ravennam urbem fecit, pridie k. Novembris[20]178. Õðîíîëîãè÷åñêàÿ ññûëêà (per quinquennium…), îòíîñÿùàÿñÿ ê äåÿòåëüíîñòè Íåïîòà â Äàëìàöèè, êîòîðóþ òàêæå ïðèâîäèò Anonymus Valesianus II179, ìîãëà áûòü âûâåäåíà èç ñîîáùåíèÿ, çàôèêñèðîâàííîãî â ordo prior â ñâÿçè ñ ñîáûòèÿìè 480 ãîäà, êîãäà Íåïîò áûë óáèò. Ïîýòîìó âïîëíå âîçìîæíî, ÷òî ìàðãèíàëüíàÿ ðåäàêöèÿ 475 ãîäà, îòíîñÿùàÿñÿ ê áîðüáå ìåæäó Îðåñòîì è Íåïîòîì, «íå ìîæåò ðàññìàòðèâàòüñÿ ëèøü êàê ïðèõîòëèâàÿ ïåðåðàáîòêà áîëåå ïîçäíåãî õðîíèñòà»180, ó÷èòûâàÿ òàêæå ñîìíåíèÿ â çàêîííîñòè äåéñòâèé ïåðâîãî, áåññïîðíî, áîëåå ðàñïëûâ÷àòûå â ñîîáùåíèè ordo prior. Äåéñòâèòåëüíî, â ìàðãèíàëüíîé ðåäàêöèè èçáðàíèå Àâãóñòóëà ââåäåíî óñòóïèòåëüíûì quamquam sibi vota damnandae temeritatis augere non auderet òàì, ãäå â ordo prior íå âêëþ÷åíî íèêàêîãî êîììåíòàðèÿ.
Îäîàêð, arte et sapientia gravis et bellicis rebus instructus
Ê 476 ãîäó ordo prior îòíîñèò èçâåñòèå, îòñóòñòâóþùåå â äðóãèõ èñòî÷íèêàõ, çà èñêëþ÷åíèåì «Getica» Èîðäàíà181, î vastatio[22] è çàâîåâàíèè ìíîãèõ ãîðîäîâ â Ãàëëèè ãîòàìè ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì êîðîëÿ Ýâðèõà: Gothi Eurico rege multas Galliae urbes vastant praecipuamque inter eas Arelas opibus exuunt et a Romana dicione suae[23] dicioni subiugant[24]. Çàòåì ôîêóñ ðåçêî ïåðåìåùàåòñÿ ñ Ãàëëèè íà Èòàëèþ, ãäå ãåðóëû, qui romano iuri suberant, regem creant ñ.50 nomine Odoacrem X k. Sept.[25] Íè ordo posterior, íè ìàðãèíàëüíàÿ ðåäàêöèÿ íå óïîìèíàþò Ýâðèõà è íå íàìåêàþò íà ïðîáëåìû â Ãàëëèè.
Íî ñàìûì ïðèìå÷àòåëüíûì ðàçìûøëåíèåì, â îñîáåííîñòè íàñ êàñàþùèìñÿ è ñëóæàùèì ââåäåíèåì ê ïðåäñòàâëåíèþ Îäîàêðà â íàèáîëåå íàñûùåííîé ìàðãèíàëüíîé ðåäàêöèè, ÿâëÿåòñÿ ïå÷àëüíîå è ïîäàâëåííîå ñâèäåòåëüñòâî îùóùåíèÿ ñâîéñòâåííîé òåì ãîäàì íåíàä¸æíîñòè: Interque mala et inopinata reipublicae naufragia, dum sese interius Romanae vires perimunt, externae gentes quae simulata amicitia romano iuri suberant, adversum eum consurgunt. Nam Heruli intra Italiam habitatores regem creant nomine Odoacrem, hominem et arte et sapientia gravem et bellicis rebus instructum. Qui Orestem patricium apud Placentiam cum exercitu residentem oppressit atque deiecit: cuius frater nomine Paulus apud Ravennam residens ab Odoacris exercitu oppressus interiit in Pineta pridie Kal septembr.[26]182 Î÷åâèäíî, ÷òî êîìïèëÿòîð ìàðãèíàëüíîé ÷àñòè èñïûòûâàåò ñèëüíóþ ïîòðåáíîñòü ïðèäàòü èìåâøèìñÿ â åãî ðàñïîðÿæåíèè ñóõèì ôîðìóëàì è ñêóäíûì èçâåñòèÿì ïîâåñòâîâàòåëüíûé êîëîðèò, âêëþ÷èâ â íèõ ëè÷íûå ðàçìûøëåíèÿ, èç êîòîðûõ íàèáîëåå ïîêàçàòåëüíî ðàçìûøëåíèå î ñëàáîñòè è ñìåðòè vires romanae. Îí ñîçíàòåëüíî êîíöåíòðèðóåò â ýòîì ðåçþìå äîëãóþ è íåðåø¸ííóþ äèñêóññèþ î êîíöå èìïåðèè, î å¸ ñìåðòè êàê íåèçáåæíîì ïðåäåëå, íåîòëîæíîì ôèíèøå, ïðèñóùåì âñÿêîìó æèâîìó îðãàíèçìó, ñ íåÿâíîé îòñûëêîé ê suis et ipsa Roma viribus ruit[29]; è â òî æå âðåìÿ îí îáèä÷èâî ïóñêàåò ñòðåëó â ñîîáùåíèè î òåõ externae gentes, êîòîðûå âîññòàþò íå â ÷åñòíîì ñðàæåíèè, íî èñïîëüçóÿ êîâàðíîå èñêóññòâî îáìàíà, simulata amicitia.
Ðèìñêàÿ èìïåðèÿ óãàñàëà. Èññÿêàëè å¸ ñèëû, êîòîðûå, îñëàáíóâ, ÷àõëè è ðàññåèâàëèñü, â òî âðåìÿ êàê ïðèòâîðíî èçîáðàæàâøèå äðóæáó èíîçåìíûå íàðîäû ïîäíèìàëèñü ïðîòèâ íå¸. Áåçóñëîâíî, ñëåäóåò èñêëþ÷èòü âñÿêóþ ñâÿçü ìåæäó ïå÷àëüíûì ðàçìûøëåíèåì î ñîñòîÿíèè Ðèìñêîé èìïåðèè è ïðèâåä¸ííûì â ordo prior èçâåñòèåì îá ýêñïàíñèè Ýâðèõà â Ãàëëèè. Êàê óæå îòìå÷àëîñü, â ìàðãèíàëüíîé ðåäàêöèè íåò è íàì¸êà íà vastatio â Ãàëëèè è áûëî áû íåïëîõî óçíàòü ïðè÷èíû, ïî êîòîðûì ýòî ñîîáùåíèå áûëî îïóùåíî êîìïèëÿòîðîì. Åìó ïðèíàäëåæèò ðàññóæäåíèå îáùåãî ïîðÿäêà, îäíàêî ñâÿçàííîå ñ ïðîäîëæåíèåì ðàññêàçà. Externae gentes, ïîäíÿâøèåñÿ ïðîòèâ èìïåðèè, â äåéñòâèòåëüíîñòè áûëè ãåðóëàìè, è ñâÿçü, ñîçäàâàåìàÿ ñî÷èíèòåëüíûì ñîþçîì nam ìåæäó ïðåäûäóùèì ðàçìûøëåíèåì è ñîîáùåíèåì î òîì, ÷òî Eruli intra Italiam habitatores èçáðàëè êîðîë¸ì Îäîàêðà, ÿñíî ýòî ïîêàçûâàåò. Âîçìîæíî, ÷òî íàì¸ê íà simulata amicitia îòíîñèòñÿ ê îòíîøåíèÿì foederatio. Òàêèì îáðàçîì, âîññòàíèå Îäîàêðà ñîçðåëî â Èòàëèè.  ïðîòèâîïîëîæíîñòü ýòîìó Anonymus Valesianus II — êàê ìû âñêîðå ðàññìîòðèì áîëåå âíèìàòåëüíî — îòìå÷àåò ïðèáûòèå Îäîàêðà èçâíå ïîëóîñòðîâà, superveniente cum gente Scirorum[30]183. Ïîýòîìó ñëåäóåò ñ÷èòàòü, ÷òî åãî ñîïðîâîæäàëà ñëîæíàÿ ñîâîêóïíîñòü, ñîñòîÿùàÿ èç ãðóïï ðàçëè÷íûõ ýòíîñîâ, ïðèøåäøèõ íà ñëóæáó èìïåðèè â ñ.51 ðàçíûå ìîìåíòû è îòëè÷àâøèõñÿ ðàçëè÷íîé ñòåïåíüþ «îêóëüòóðèâàíèÿ». Íà ìîé âçãëÿä, ïðàâèëüíî áûëî ñêàçàíî, ÷òî «ïðîâîçãëàøåíèå Îäîàêðà, ïîõîæå, ÿâëÿåòñÿ çàêëþ÷èòåëüíûì àêòîì ïðîöåññà âàðâàðñêîãî ýòíîãåíåçà íà èòàëèéñêîé ïî÷âå»184.  ëþáîì ñëó÷àå, ýòî âîññòàíèå, ýòîò ïåðåâîðîò íå èìåþò ïðèçíàêîâ âòîðæåíèÿ, íî áåðóò íà÷àëî â çàãîâîðå, ñëîæèâøåìñÿ âíóòðè èíñòèòóöèîíàëüíûõ îòíîøåíèé; äàæå â ñàìûõ ñêóäíûõ çàïèñÿõ ordo prior ïî ïîâîäó ãåðóëîâ óòî÷íÿåòñÿ, ÷òî îíè romano iure suberant, à â ordo posterior, ãäå íåò óïîìèíàíèÿ î ïîääåðæàâøèõ ïåðåâîðîò gentes, ïðîñòî îòìå÷àåòñÿ, ÷òî Îäîàêð ab exercitu suo rex levatur[37]. Òåì íå ìåíåå, â ordo prior çà èçâåñòèåì îá óáèéñòâå Îðåñòà è åãî áðàòà Ïàâëà ñëåäóåò ðàçìûøëåíèå îáùåãî ïîðÿäêà: Undique rei publicae mala consurgentia: ab omnibus undique gentibus oppressi et provincias et dominationem amiserunt[38]. Ïðåæäå âñåãî, ñëåäóåò îòìåòèòü ïîâòîðåíèå undique, âûçûâàþùåå ñòîéêîå îùóùåíèå óõóäøèâøåéñÿ ñèòóàöèè è âñåîáùåãî êðèçèñà; êðîìå òîãî, åñëè, êàê êàæåòñÿ, oppressi ñëåäóåò îòíîñèòü ê äâóì ñóáúåêòàì, î êîòîðûõ àíîíèìíûé àâòîð ãîâîðèë ÷óòü ðàíåå, òî åñòü ê Îðåñòó è Ïàâëó, òî îíè íå òîëüêî îêàçûâàþòñÿ òåñíèìûìè îòîâñþäó (undique), íî è âûðèñîâûâàåòñÿ èõ ÿâíàÿ èçîëèðîâàííîñòü, ïîñêîëüêó îíè ïîäàâëÿþòñÿ ab omnibus gentibus.
Îäíàêî íàèáîëåå ïîêàçàòåëüíî çàìå÷àíèå, õàðàêòåðèçóþùåå âñòóïëåíèå Îäîàêðà íà ïîëèòè÷åñêóþ ñöåíó è ñîäåðæàùåå åãî îöåíêó.  ordo prior îòìå÷àåòñÿ, ÷òî intra Italiam Eruli, qui Romano iuri suberant, regem creant nomine Odoacrem X k. Sept., hominem et aetate et sapientia gravem et bellicis rebus instructum[39]185. Óêàçàíèå íà âîèíñêóþ äîáëåñòü êàæåòñÿ î÷åâèäíûì è ÿâëÿåòñÿ ìîòèâîì, îáùèì ïî÷òè äëÿ âñåõ èñòî÷íèêîâ; óêàçàíèå íà sapientia îòñûëàåò ê áåçóñëîâíî ïîëîæèòåëüíîé îöåíêå ïåðñîíàæà, íî ñêîðåå áåçîñíîâàòåëüíîé âûãëÿäèò ññûëêà íà åãî âîçðàñò. Êàê óæå îòìå÷àëîñü, â ìîìåíò ñìåðòè Îäîàêðà â 493 ãîäó åìó áûëî 60 ëåò186. Ñëåäîâàòåëüíî, â 476 ãîäó åìó äîëæíî áûëî áûòü 43 ãîäà — ïîäõîäÿùèé âîçðàñò äëÿ çàíÿòèÿ âîåííûìè äåëàìè. Èòàê, sapientia et aetas â äîïîëíåíèå ê âîåííûì äàðîâàíèÿì — òàêîâû ïðåèìóùåñòâà íàøåãî ãåðîÿ. Ýòî, âîçìîæíî, ëèøü ïðåäïîëîæåíèå, íî óêàçàíèå ordo prior íà «ïàñïîðòíóþ» çðåëîñòü Îäîàêðà ïðè èçëîæåíèè ñîáûòèé, â öåëîì îêàçàâøèõñÿ äëÿ íåãî áëàãîïðèÿòíûìè, ìîæåò áûòü ïîíÿòî êàê ïîä÷¸ðêèâàíèå åãî äîïîëíèòåëüíîé öåííîñòè ïî ñðàâíåíèþ ñ infantia[40] Ðîìóëà, êîòîðûé, áóäó÷è ëèø¸í îòöîâñêîãî ðóêîâîäñòâà, ñ.52 äàæå ïîáóäèë ïîáåäèòåëÿ ïðîÿâèòü ìèëîñåðäèå è ïîùàäèòü åãî æèçíü. Âîçðàñò Ðîìóëà äîñòîâåðíî íåèçâåñòåí; èñòî÷íèêè îòìå÷àþò åãî èñêëþ÷èòåëüíî â ñâÿçè ñ âîçâåäåíèåì íà ïðåñòîë îòöîì, ïîñëå ÷åãî íå ñëåäÿò çà åãî ñóäüáîé, êðîìå îáùåãî óïîìèíàíèÿ îá exilii poena187. Òîëüêî Àíîíèì Âàëåçèÿ ïðèâîäèò ïîäðîáíîñòè è ñîîáùàåò, ÷òî [Odoacer] ingrediens autem Ravennam deposuit Augustulum de regno cuius infantiae misertus, concessit ei sanguinem et quia pulcher erat etiam donans ei reditum sex milia solidos misit eum intra Campaniam cum parentibus suis libere vivere[41]188. Àíîíèì, òàêèì îáðàçîì, îòìå÷àåò, ñ îäíîé ñòîðîíû, åãî î÷åíü þíûé âîçðàñò (Îäîàêð … misertus infantiae)189, à ñ äðóãîé — áëàãîñêëîííîñòü è ìèëîñåðäèå Îäîàêðà.
ßâëÿåòñÿ ëè ñëó÷àéíûì ýòî ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ìåæäó infantia ïîñëåäíåãî (íåçàêîííîãî) èìïåðàòîðà è ïîäõîäÿùèì äëÿ îñóùåñòâëåíèÿ ïðàâëåíèÿ aetas Îäîàêðà? Âîçðàñò (aetas), ê òîìó æå ïîäêðåïë¸ííûé ìóäðîñòüþ (sapientia). Ñëåäóåò, îäíàêî, îáîçíà÷èòü ðàçëè÷èÿ â îòìå÷åííûõ ïðèìå÷àíèÿìè íà ïîëÿõ Auctarium ïðåèìóùåñòâàõ, ïðèïèñûâàåìûõ rex.  ñàìîì äåëå, îí õàðàêòåðèçóåòñÿ êàê homo et arte et sapientia gravis et bellicis rebus instructus[42]190. Âîçìîæíî, ðå÷ü èä¸ò î ñàìîé îáû÷íîé îøèáêå ïåðåïèñûâàíèÿ, î ïðîñòîì íåäîðàçóìåíèè. Êîìïèëÿòîð ìàðãèíàëüíîé ÷àñòè ìîã äîïóñòèòü îïèñêó, ïåðåïèñàâ arte âìåñòî aetate. Ñëåäóåò, îäíàêî, îòìåòèòü, ÷òî âûðàæåíèå arte et sapientia gravis et bellicis rebus instructus îêàçûâàåòñÿ, è íå òîëüêî ïî ñìûñëó, ïî÷òè ñâîåãî ðîäà êàëüêîé, ïåðåâîäîì/ïåðåîñìûñëåíèåì îöåíêè, ïðèâåä¸ííîé Ìàëõîì è ïðèïèñûâàåìîé ó÷àñòíèêàì ñåíàòîðñêîé äåëåãàöèè, îòïðàâëåííîé â Êîíñòàíòèíîïîëü ñ öåëüþ âîçâðàòèòü èìïåðàòîðñêèå èíñèãíèè, óòâåðæäàâøèì, ÷òî Îäîàêð áûë â ñîñòîÿíèè çàùèòèòü èõ èíòåðåñû (σώζειν τὰ παρ’ αὐτοῖς πράγματα), πολιτικὴν ἔχοντα σύνεσιν ὁμοῦ καὶ μάχιμον[43]191.
Ðàçëè÷íûå âàðèàíòû òåêñòà Auctarium Havniense (et aetate et sapientia gravis; et arte et sapientia gravis) ìîãëè áûòü ðåçóëüòàòîì ïðîñòîé îøèáêè ïðè ïåðåïèñûâàíèè, íî ìîãëè è îòðàæàòü, ñ òî÷êè çðåíèÿ, â ëþáîì ñëó÷àå ñ.53 áëàãîïðèÿòíîé äëÿ Îäîàêðà, òî, ÷òî ñ÷èòàëîñü äàðîâàíèÿìè, ïðåèìóùåñòâàìè, ïîçâîëÿâøèìè åìó çäðàâî óïðàâëÿòü Çàïàäîì: âîçðàñò, â ñðàâíåíèè ñ ðåá¸íêîì Ðîìóëîì Àâãóñòóëîì, óðàâíîâåøåííîñòü, ïîëèòè÷åñêóþ è âîåííóþ äååñïîñîáíîñòü. Ïðèâåä¸ííîå íà ïîëÿõ Continuatio Havniensis ÷òåíèå ìåíåå î÷åâèäíî è áîëåå ìíîãîçíà÷èòåëüíî192, ïîñêîëüêó çäåñü ïðåâîçíîñèòñÿ îáëàäàíèå äèïëîìàòè÷åñêîé sapientia, êîòîðîé áûë íàäåë¸í Îäîàêð, ïðåäñòàâèâøèé òîìó äåéñòâåííûå è äîêóìåíòàëüíî ïîäòâåðæä¸ííûå äîêàçàòåëüñòâà. Âïîëíå î÷åâèäíî âûñêàçàííàÿ â åãî ïîëüçó ïîääåðæêà âî ôðàãìåíòå Ìàëõà äîëæíà ïðåïÿòñòâîâàòü îòêëîíåíèþ ÷òåíèÿ ñ ãåíäèàäèñîì arte et sapientia gravis â ïîëüçó aetate et sapientia gravis; äèïëîìàòè÷åñêèå ñïîñîáíîñòè Îäîàêðà ïîçâîëèëè åìó, êàê ìû âñêîðå ðàññìîòðèì, íàìåòèòü ïîëèòè÷åñêóþ ñòðàòåãèþ, áëàãîäàðÿ êîòîðîé ñòàëî âîçìîæíûì âåðíóòü Ñèöèëèþ è îáåñïå÷èòü ïîääåðæêó âàðâàðñêèõ âîéñê áåç âîçíèêíîâåíèÿ íåïîïðàâèìûõ ðàçíîãëàñèé ñ ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèåé193. È ïîñêîëüêó ìàðãèíàëüíàÿ ðåäàêöèÿ, êàê óæå îòìå÷àëîñü, îêàçûâàåòñÿ õðîíîëîãè÷åñêè ãîðàçäî áîëåå ïîçäíåé ïî ñðàâíåíèþ ñ ordo prior, ìíå êàæåòñÿ, íåëüçÿ èñêëþ÷àòü, ÷òî, íàáðàñûâàÿ ïîðòðåò Îäîàêðà, êîìïèëÿòîð ìîã íàõîäèòüñÿ ïîä âëèÿíèåì çíàêîìñòâà ñ òðàäèöèåé, ÷üèì åäèíñòâåííûì äîøåäøèì äî íàñ ñâèäåòåëåì ÿâëÿåòñÿ Ìàëõ, ïðèçíàâàâøèé çà Îäîàêðîì ïîëèòè÷åñêîå êà÷åñòâî, êîìïåòåíòíîñòü è ñîîòâåòñòâèå ðîëè ïðàâèòåëÿ Çàïàäà â ìîìåíò, êîãäà òîò ñîòðÿñàëñÿ inter mala et inopinata reipublicae naufragia[44]. Åñëè òàê, òî êîìïèëÿòîð ìàðãèíàëüíîé ðåäàêöèè, äàâàÿ õàðàêòåðèñòèêó rex, ïðåäïî÷¸ë óïîìÿíóòü — íåëüçÿ ñêàçàòü, îñîçíàííî èëè íåò — â êà÷åñòâå çàñëóæèâàþùåãî âíèìàíèÿ ýëåìåíòà íàðÿäó ñ åãî sapientia òàêæå åãî ars, à íå aetas.
Ïîñîëüñòâî â Êîíñòàíòèíîïîëü ïî äàííûì Ìàëõà è πολιτικὴ σύνεσις
Êàê óæå îòìå÷àëîñü, îöåíèâàÿ ôèãóðó Îäîàêðà ìàðãèíàëüíàÿ ðåäàêöèÿ Continuatio Prosperi èñïîëüçóåò ÿçûê, ïî òîíàëüíîñòè è ñìûñëó î÷åíü áëèçêèé ê ïðèìåíÿåìîìó ñåíàòñêèìè ïîñëàìè, îòïðàâèâøèìèñÿ, ñîãëàñíî ñîîáùåíèþ Ìàëõà, â Êîíñòàíòèíîïîëü â ïîïûòêå ïîëó÷èòü ïðàâîâóþ ñàíêöèþ äëÿ íîâîãî óñòðîéñòâà, óñòàíîâèâøåãîñÿ íà Çàïàäå ïîñëå óñòðàíåíèÿ Îðåñòà.
Ýòîò ìó÷èòåëüíåéøèé îòðûâîê ôèëàäåëüôèéñêîãî èñòîðèêà ïåðåäàí íàì êîíñòàíòèíîâñêèìè Excerpta de legationibus:
Ὅτι ὁ Αὔγουστος ὁ τοῦ Ὀρέστου υἱὸς ἀκούσας Ζήνωνα πάλιν τὴν βασιλείαν ἀνακεκτῆσθαι τῆς ἕω τὸν Βασιλίσκον ἐλάσαντα, ἠνάγκασε τὴν βουλὴν ἀποστεῖλαι πρεσβείαν Ζήνωνι σημαίνουσαν, ὡς ἰδίας μὲν αὐτοῖς βασιλείας οὐ δέοι, κοινὸς δὲ ἀποχρήσει μόνος ὢν αὐτοκράτωρ ἐπ’ ἀμφοτέροις τοῖς πέρασι. ñ.54 τὸν μέντοι Ὀδόαχον ὑπ’ αὐτῶν προβεβλῆσθαι ἱκανὸν ὄντα σώζειν τὰ παρ’ αὐτοῖς πράγματα, πολιτικὴν’ ἔχοντα ‘σύνεσιν’ ὁμοῦ καὶ μάχιμον· καὶ δεῖσθαι τοῦ Ζήνωνος πατρικίου τε αὐτῷ ἀποστεῖλαι ἀξίαν καὶ τὴν τῶν Ἰταλῶν τούτῳ ἐφεῖναι διοίκησιν. ἀφικνοῦνται δὴ ἄνδρες τῆς βουλῆς τῆς ἐν Ῥώμῃ τούτους ἐς Βυζάντιον κομίζοντες τοὺς λόγους, καὶ ταῖς αὐταῖς ἡμέραις ἐκ τοῦ Νέπωτος ἄγγελοι τῶν τε γεγενημένων συνησθησόμενοι τῷ Ζήνωνι καὶ δεόμενοι ἅμα ταῖς ἴσαις τῷ Νέπωτι συμφοραῖς χρησαμένῳ συσπουδάσαι προθύμως βασιλείας ἀνάκτησιν, χρήματά τε καὶ στρατόν ἐπὶ ταῦτα διδόντα καὶ τοῖς ἄλλοις, οἷς δέοι, συνεκπονοῦντα τὴν κάθοδον. ταῦτά τε τοὺς λέξοντας ὁ Νέπως ἀπέστελλεν. Ζήνων δὲ τοῖς ἥκουσι τοῖς μὲν ἀπὸ τῆς βουλῆς ἀπεκρίνατο ταῦτα, ὡς δύο ἐκ τῆς ἕω βασιλέας λαβόντες τὸν μὲν ἐξηλάχασιν, Ἀνθέμιον δὲ ἀπέκτειναν. καὶ νῦν τὸ ποιητέον αὐτοὺς ἔφη γινώσκειν. οὐ γὰρ ἂν βασιλέως ἔτι ὄντος ἑτέραν ἡγήσεσθαι γνώμην ἢ κατιόντα προσδέχεσθαι· τοῖς δὲ ἐκ τοῦ βαρβάρου ὁτι καλῶς πράξοι παρὰ τοῦ βασιλέως Νέπωτος τὴν ἀξίαν τοῦ πατρικίου δεξάμενος Ὀδόαχος· ἐκπέμψειν γὰρ αὐτὸν, εἰ μὴ Νέπως ἐπεφθάκει. ἐπαινεῖν δὲ ὡς ἀρχὴν ἐπιδέδεικται ταύτην τοῦ τὸν κόσμον φυλάττειν τὸν τοῖς Ῥωμαίοις προσήκοντα, καὶ πιστεύειν ἐντεῦθεν ὡς καὶ τὸν βασιλέα τὸν ταῦτα τιμήσαντα καταδέξοιτο θᾶττον, εἰ ποιεῖν θέλοι τὰ δίκαια. καὶ βασίλειον γράμμα περὶ ὧν ἠβούλετο πέμπων τῷ Ὀδοάχῳ, πατρίκιον ἐν τούτῳ τῷ γράμματι ἐπωνόμασε. ταῦτα δὲ συνεσπούδαζε τῷ Νέπωτι ὁ Ζήνων ἐκ τῶν ἑαυτοῦ κακῶν τὰ ἐκείνου οἰκτείρων καὶ τό γε κοινὸν τῆς τύχης εἰς ὑπόθεσιν ἔχων τῷ δυστυχοῦντι συνάχθεσθαι. ἄμα δὲ καὶ Βηρίνα συνεπώτρυνε τοῦτον τῇ Νέπωτος γυναικὶ συγγενεῖ οὔσῃ συσπεύδουσα[45]194.
Ïîñëå òîãî, êàê áûëè óáèòû Îðåñò è åãî áðàò Ïàâåë, â Êîíñòàíòèíîïîëü áûëî îòïðàâëåíî ïîñîëüñòâî, ñîñòîÿùåå èç âûäàþùèõñÿ ïðåäñòàâèòåëåé ðèìñêîé ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèè, ÷òîáû âåðíóòü èìïåðàòîðñêèå èíñèãíèè, vestis regis[46] è ornamenta palatii195, â àêòå ôîðìàëüíîãî ïîä÷èíåíèÿ, çàñâèäåòåëüñòâîâàâ òåì ñàìûì îòêàç îò àâãóñòà íà Çàïàäå è ïðèçíàâàÿ â ëèöå Çåíîíà åäèíñòâåííîãî èìïåðàòîðà, μόνος è κοινὸς αὐτοκράτωρ[48], äëÿ îáåèõ ÷àñòåé èìïåðèè. Êàê ýòî íè ïàðàäîêñàëüíî, âîçíèêëà ñèòóàöèÿ, äèàìåòðàëüíî ïðîòèâîïîëîæíàÿ òîé, êîòîðîé áûë îòìå÷åí 467 ãîä, êîãäà îòïðàâëåííîå èç Ðèìà ñåíàòîðñêîå ïîñîëüñòâî îôèöèàëüíî ïðîñèëî âîñòî÷íîãî èìïåðàòîðà ïðèñëàòü íà Çàïàä àâãóñòà â ëèöå Àíòåìèÿ. Ðàçíûå âðåìåíà, ðàçíûå ãåðîè. Èëè, áûòü ìîæåò, ê 476 ãîäó ñîçðåëî îñîçíàíèå åñòåñòâåííîãî, íåèçáåæíîãî ïðåðûâàíèÿ — ìû íå çíàåì, âîñïðèíÿòîãî ëè êàê âðåìåííîå èëè îêîí÷àòåëüíîå, — Hesperium imperium.  îòëè÷èå îò äðóãèõ ãåíåðàëèññèìóñîâ âàðâàðñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ôàêòè÷åñêè äåðæàâøèõ áðàçäû ïðàâëåíèÿ ãîñóäàðñòâîì áëàãîäàðÿ èçáðàíèþ èìïåðàòîðàìè ëåãêî óïðàâëÿåìûõ ìàðèîíåòîê, ïðèêðûâàÿñü êîòîðûìè îíè ìîãëè ðåàëüíî ðàñïîðÿæàòüñÿ âëàñòüþ, ñëåäóÿ ñîáñòâåííîé ëèíèè è ñîáñòâåííûì ñ.55 èíòåðåñàì, Îäîàêð ñîâåðøèë íåïðèâû÷íûé, íèêîãäà äî íåãî íå ðåàëèçîâàííûé æåñò ðàçðûâà: âîçâðàòèë èìïåðàòîðñêèå èíñèãíèè â Êîíñòàíòèíîïîëü è îñóùåñòâèë ïåðåäà÷ó çàïàäíîãî ñóâåðåíèòåòà íà Âîñòîê. Òàêèå äåéñòâèÿ ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü èñòîðè÷åñêè è ñ ó÷¸òîì èõ ðåâîëþöèîííîãî çíà÷åíèÿ; îíè ðàñêðûâàþò, ïðåæäå âñåãî, òâ¸ðäîå ïîíèìàíèå ãðàíèö, â ðàìêàõ êîòîðûõ áûëî âîçìîæíî îñóùåñòâëåíèå èì âëàñòè. ßñíî, ÷òî âàðâàð, èçáðàííûé rex ñâîèìè ìíîãîíàöèîíàëüíûìè âîéñêàìè, íå ìîã ñòðåìèòüñÿ ê ïóðïóðó. Êàññèîäîð ñîêðàùàåò ñîîáùåíèå Ìàëõà, óòâåðæäàÿ, ÷òî Îäîàêð ïðèíÿë nomen regis … cum tamen nec purpura nec regalibus uteretur insignibus196. Äåéñòâèòåëüíî, ðåøèòåëüíî óêîðåíèëàñü èäåÿ î òîì, ÷òî âàðâàð íèêîãäà íå ìîæåò ïðåòåíäîâàòü íà çâàíèå àâãóñòà.  íåäàâíåì ïðîøëîì äàæå òàêèå ëè÷íîñòè, êàê Àñïàð è Ðèöèìåð, à äî íèõ Ñòèëèõîí, õîòÿ è îáëàäàëè ïðî÷íåéøåé ëè÷íîé âëàñòüþ, íå ïîçâîëÿëè ñåáå ïðåëüñòèòüñÿ ὕβρις[50] è ïîïàñòüñÿ â ñåòè âîæäåëåíèÿ òðîíà197. Ðàçðûâ ñ ïðîøëûì çàêëþ÷àëñÿ, òàêèì îáðàçîì, â ïðåíåáðåæåíèè òåìè èíñòèòóöèîíàëüíûìè ôèêöèÿìè, êîòîðûìè îòëè÷àëàñü ïðàêòèêà ïðåæíèõ ëåò; ñ äðóãîé ñòîðîíû, áûëî áû íåîñìîòðèòåëüíî èäòè ïî ïðîòîðåííîìó äðóãèìè ïóòè, íàéäÿ êàêîãî-íèáóäü ïðåäñòàâèòåëÿ ðèìñêîé nobilitas[52], çàñëóæèâàþùåãî äîâåðèÿ è ñîëèäíîãî â ïëàíå ñîöèîêóëüòóðíîé èäåíòè÷íîñòè, ÷òîáû âîçâåñòè åãî íà òðîí, íî òàêæå äîñòàòî÷íî ñëàáîãî, ÷òîáû åãî êîíòðîëèðîâàòü, íàïðàâëÿòü è îêàçûâàòü âëèÿíèå. Ïðîâåä¸ííûå ýêñïåðèìåíòû îêàçàëèñü îïàñíûìè è, ãëàâíîå, áåçóñïåøíûìè. Îòñþäà, êàê óæå áûëî ñêàçàíî, æåñò ðàçðûâà198. Íå âûçûâàåò, òàêèì îáðàçîì, ñîìíåíèé, ÷òî çàìûñåë, ïîñòàíîâêó è êîîðäèíàöèþ ýòîé îïåðàöèè, îòïðàâêè ñåíàòîðñêîé ìèññèè, ñëåäóåò ïîëíîñòüþ ïðèïèñàòü Îäîàêðó. Îäíàêî ñîãëàñíî òîìó, ÷òî ñîîáùàåò Ìàëõ, þíûé Ðîìóë áûë òåì, êòî, óçíàâ î âîçâðàùåíèè Çåíîíà íà òðîí, çàñòàâèë (ἐνάγκασε) βουλή[53] îòïðàâèòü ïîñîëüñòâî íà Âîñòîê. Âðÿä ëè çàñëóæèâàåò äîâåðèÿ, ÷òî ðåá¸íîê, òîëüêî ÷òî ñòàâøèé áëàãîäàðÿ Îäîàêðó ñèðîòîé, ÷üÿ èíñòèòóöèîíàëüíàÿ ðîëü íå áûëà ïðèçíàíà Êîíñòàíòèíîïîëåì, ìîã ïîðó÷èòü ñåíàòó ìèññèþ, êîòîðàÿ ïðîñèëà áû ñàíêöèîíèðîâàòü êîíåö ñóâåðåíèòåòà íà Çàïàäå. Íî è äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðèçíàòü, ÷òî Ðîìóë Àâãóñòóë, ïî êðàéíåé ìåðå, íîìèíàëüíî, ïðîñèë óçàêîíèòü status quo íà Çàïàäå, íåîáõîäèìî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî èçâåñòèå î ðåñòàâðàöèè Çåíîíà ïðèøëî â Èòàëèþ â ÷ðåçâû÷àéíî êîðîòêèå ñðîêè.  ñàìîì äåëå, èìïåðàòîð-èñàâð, â 474 ãîäó çàíÿâøèé òðîí ñíà÷àëà âìåñòå ñ ìàëåíüêèì Ëüâîì, à çàòåì, ïîñëå ñìåðòè ñûíà, îäèí, íåíàâèäèìûé ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèåé è ìàëî ëþáèìûé òàêæå íàðîäîì è àðìèåé, ïîñëå âñåãî ëèøü îäíîãî ñ.56 ãîäà öàðñòâîâàíèÿ áûë âûíóæäåí áåæàòü â Èñàâðèþ âñëåäñòâèå çàãîâîðà, ñîñòàâëåííîãî åãî ò¸ùåé Âåðèíîé, å¸ áðàòîì Âàñèëèñêîì, ãåíåðàëîì Èëëîì è Òåîäåðèõîì Ñòðàáîíîì. Òîëüêî áëàãîäàðÿ ðàçäîðàì ìåæäó çàãîâîðùèêàìè è èõ íåñïîñîáíîñòè ñîñòàâèòü îáùóþ ñòðàòåãèþ Çåíîíó óäàëîñü âåðíóòüñÿ â Êîíñòàíòèíîïîëü, óáåäèâ Èëëà ïîääåðæàòü åãî äåëî, ïîäêóïèâ Àðìàòà, ïëåìÿííèêà Òåîäåðèõà[54], è îêîí÷àòåëüíî ïîáåäèâ Âàñèëèñêà è åãî ñûíà Ìàðêà â àâãóñòå 476 ãîäà. Âåðîÿòíî, îí âíîâü îáð¸ë âëàñòü îñåíüþ òîãî æå ãîäà199, ñòàëî áûòü, íåçàäîëãî äî òîãî, êàê áûëî îòïðàâëåíî ñåíàòîðñêîå ïîñîëüñòâî. Ñëåäîâàòåëüíî, Çàïàä áûë ñâîåâðåìåííî ïðîèíôîðìèðîâàí î åãî ðåñòàâðàöèè. Ïî ýòîé ïðè÷èíå, íî ïðåæäå âñåãî èç-çà ñëîæíîé è ñâîåîáðàçíîé ñèòóàöèè ñ èìïåðàòîðîì-ðåá¸íêîì, ñëåäóåò çàïîäîçðèòü âîçìîæíóþ îøèáêó ñî ñòîðîíû êîìïèëÿòîðà excerpta ôèëàäåëüôèéñêîãî èñòîðèêà; â ïðîøëîì óæå Íèáóð, îçàäà÷åííûé òåì, ÷òî èíèöèàòèâà îòïðàâèòü ïîñîëüñòâî íà Âîñòîê áûëà ïðåäïðèíÿòà Ðîìóëîì200, ïðåäïîëîæèë, ÷òî â ðàññìàòðèâàåìîì îòðûâêå ὁ Αὔγουστος ὁ τοῦ Ὀρέστου υἱὸς áûëî çàïèñàíî îøèáî÷íî âìåñòî Ὀδόαχος. Ñóùåñòâî ïðîáëåìû ñâîäèòñÿ ê èíñòèòóöèîíàëüíîé ëåãèòèìíîñòè: íà êàêîì îñíîâàíèè ìîã áû çàñòàâèòü — ÷òî ïîä÷¸ðêèâàåò çíà÷åíèå ãëàãîëà ἀναγκάζω — Ðîìóë201, êîòîðûé áûë puer, ó êîòîðîãî òîëüêî ÷òî áûëè óáèòû îòåö è äÿäÿ, ÷ü¸ ïîëîæåíèå íà Çàïàäå áûëà íåëåãèòèìíûì, ïîñêîëüêó åãî èçáðàíèå íå áûëî ïðèçíàíî ïðàâèòåëüñòâîì â Êîíñòàíòèíîïîëå? Ðîìóë, êàê ìû âèäåëè, ïðîïàäàåò èç ñâèäåòåëüñòâ èñòî÷íèêîâ202, èñ÷åçàåò ñ.57 êàê òåíü, è òîëüêî Anonymus Valesianus óïîìèíàåò î í¸ì â ñâÿçè ñ åãî ññûëêîé â Êàìïàíèþ ñ parentes è, ïðåæäå âñåãî, ñ ãîäîâûì äîõîäîì â øåñòü òûñÿ÷ çîëîòûõ ñîëèäîâ203. Ïîýòîìó ñëåäóåò èñêëþ÷èòü ëþáîå åãî ó÷àñòèå â îôèöèàëüíîé æèçíè ãîñóäàðñòâà, íåçàâèñèìî îò òîãî, ÷òî êëåéìî íåëåãèòèìíîñòè, îòÿãîùàâøåå ïåðåâîðîò, ñîâåðø¸ííûé åãî îòöîì Îðåñòîì, ñìåñòèâøèì çàêîííîãî èìïåðàòîðà Þëèÿ Íåïîòà, êàçàëîñü ê òîìó æå ïîäòâåðæä¸ííûì ïîäîçðèòåëüíûìè êîíòàêòàìè, ïðåäïîëàãàåìûìè èëè ðåàëüíûìè, èëè, êàê çíàòü, èñêóñíî ðàñïóùåííûìè î íèõ ñëóõàìè, ñ ôðîíäîé Âàñèëèñêà. Ðàçóìíî, íàïðîòèâ, ïîëàãàòü, ÷òî Îäîàêð, îñíîâûâàÿñü íà ñëîæèâøåìñÿ ñîîòíîøåíèè ñèë è ïîääåðæàííûé ñâîèìè ìíîãîíàöèîíàëüíûìè âîéñêàìè, ìîã ïîòðåáîâàòü, ÷òîáû ñåíàòîðû îòïðàâèëèñü â Êîíñòàíòèíîïîëü ñ ïðîñüáîé î ëåãèòèìàöèè åãî ïîëîæåíèÿ.  ïîääåðæêó òàêîãî ïðåäïîëîæåíèÿ ñëóæèò òîò ôàêò, ÷òî êàñàþùèéñÿ ýòîãî ïîñîëüñòâà ôðàãìåíò Êàíäèäà óïîìèíàåò ëèøü îäíîãî Îäîàêðà204.  ëþáîì ñëó÷àå î÷åâèäíî, ÷òî, âíå çàâèñèìîñòè îò âíåøíåé ôîðìû, ïîñòàíîâùèêîì ýòîãî äåéñòâà áûë Îäîàêð, ëèáî ëè÷íî, ëèáî ïîñðåäñòâîì Ðîìóëà çàñòàâèâøèé ñåíàò èíôîðìèðîâàòü Çåíîíà î íîâîé ñèòóàöèè íà Çàïàäå. Íî ñàìûé, âîçìîæíî, çíà÷èìûé àñïåêò ýòîãî ïîñîëüñòâà çàêëþ÷àåòñÿ â âîçîáíîâë¸ííîé (ðåàëüíîé èëè òîëüêî âíåøíåé?) ïîëèòè÷åñêîé ðîëè ñåíàòà, êîòîðûé äåéñòâóåò â êà÷åñòâå ïîñðåäíèêà, âîçâðàùàåòñÿ ê âûðàáîòêå è ïðèäàíèþ ñòðàòåãè÷åñêîãî íàïðàâëåíèÿ çàïàäíûì èíñòèòóòàì, ïðåäëàãàåò ëèêâèäàöèþ çàïàäíîãî ñóâåðåíèòåòà è âîññîåäèíåíèå âëàñòåé â èìïåðàòîðå Êîíñòàíòèíîïîëÿ, è äîáèâàåòñÿ ïðèçíàíèÿ ïîëèòè÷åñêîé ðîëè â τῶν Ἰταλῶν διοίκησις Îäîàêðà, çà êîòîðûì ïðèçíàâàëàñü πολιτικὴ σύνεσις. Íàñòîé÷èâîñòü íà åäèíñòâå èìïåðèè, íà òîì, ÷òî çàïàäíàÿ βασιλεία áîëüøå íå ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìîé, íî áóäåò äîñòàòî÷íî μόνος αὐτοκράτωρ, ïîçâîëÿåò óòâåðæäàòü, ÷òî ñåíàòîðñêîå ïîñîëüñòâî â êàêîé-òî ìåðå ñàíêöèîíèðîâàëî ñâîåãî ðîäà ïðèîñòàíîâëåíèå â èíñòèòóöèîíàëüíî-þðèäè÷åñêîì îòíîøåíèè ðèìñêîé èìïåðèè íà Çàïàäå205. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ñåíàòîðñêîå ïîñîëüñòâî íèêîèì îáðàçîì íå ïðèíèìàëî âî âíèìàíèå ôèãóðó Íåïîòà. Âîññòàíîâëåíèå åäèíñòâà èìïåðèè, âîññîåäèíåíèå âëàñòè â ëèöå îäíîãî ëèøü Çåíîíà ôàêòè÷åñêè îòñòðàíÿëî Íåïîòà, çà êîòîðûì íå ñ.58 ïðèçíàâàëîñü íèêàêîãî àâòîðèòåòà è íèêàêîé ðîëè. Íàïðîòèâ, Âîñòî÷íàÿ èìïåðèÿ ïðîäîëæàëà îòñòàèâàòü åãî äîëæíîñòü, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî â ðåçóëüòàòå ïåðåâîðîòà Îðåñòà îíà áûëà âðåìåííî îãðàíè÷åíà Äàëìàöèåé. Çàïàäíûå ïîñëû íå óïîìèíàþò íè î åãî ëåãèòèìíîñòè, íè äàæå î åãî ñóùåñòâîâàíèè. Âñ¸ æå äîáðîâîëüíàÿ ññûëêà Íåïîòà â Äàëìàöèþ íå ñîïðîâîæäàëàñü çàÿâëåíèÿìè íè î òîì, ÷òî îí ðàòèôèöèðîâàë îòñòàâêó, íè î òîì, ÷òî îí îôèöèàëüíî îòêàçàëñÿ îò àòðèáóòîâ ñâîåé âåðõîâíîé âëàñòè. Ïðèòÿçàíèÿ Îðåñòà, ïðèñâîèâøåãî ñåáå primatum omnemque dignitatem[57] è âîçâåäøåãî ñûíà, õîòÿ è puer, â èìïåðàòîðñêîå äîñòîèíñòâî, ôîðìàëüíî áûëè íåçàêîííûìè, è Íåïîò, õîòÿ è privatus a regno[58]206, âñ¸ åù¸ áûë çàêîííûì èìïåðàòîðîì pars Occidentis. Íî ýòî íèêàê íå ó÷èòûâàëîñü ïîñëàìè ñåíàòà, ïî ìíåíèþ êîòîðûõ îñóùåñòâëÿòü âëàñòü íàäëåæàëî Îäîàêðó — âîò òîò âûáîð, êîòîðûé îíè ïðåäñòàâëÿëè íà óòâåðæäåíèå âîñòî÷íîìó èìïåðàòîðó. Îíè, äåéñòâèòåëüíî, çàÿâèëè ïåðåä Çåíîíîì î åãî êà÷åñòâàõ207, ïîñêîëüêó, ñ èõ ñëîâ, îí áûë ἱκανός[59] — ïðèìå÷àòåëüíî èñïîëüçîâàíèå ýòîãî ïðèëàãàòåëüíîãî — ïîçàáîòèòüñÿ î pars Occidentis, σώζειν τὰ παρ’ αὐτοῖς πράγματα[60]. Äàëåå ðèìñêèå ñåíàòîðû ïðîñèëè, ÷òîáû åìó áûëî ïðåäîñòàâëåíî äîñòîèíñòâî ïàòðèöèÿ è îáÿçàííîñòè ïî óïðàâëåíèþ τὴν τῶν Ἰταλῶν διοίκησιν[61] — âûðàæåíèå, êîòîðîå, ïî ìíåíèþ ìíîãèõ ó÷¸íûõ, íå íîñèëî îáùåãî õàðàêòåðà, íî óêàçûâàëî íà òåððèòîðèàëüíóþ îñíîâó îñóùåñòâëåíèÿ èì ñâîèõ ïîëíîìî÷èé208. Ïðåäîñòàâëåíèå Îäîàêðó óïðàâëåíèÿ τῶν Ἰταλῶν διοίκησις áûëî, òàêèì îáðàçîì, îôèöèàëüíî èñïðîøåíî è ïîääåðæàíî ðèìñêîé ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèåé, óìîëÿâøåé îá îáúåäèíåíèè ñóâåðåíèòåòà äâóõ èìïåðèé â îäíîì ëèöå, ñ ïîðó÷åíèåì, îäíàêî, îñóùåñòâëåíèÿ ìåñòíîé âëàñòè Îäîàêðó â êà÷åñòâå öàðñêîãî ÷èíîâíèêà ñ ðàíãîì ïàòðèöèÿ209.  ýòîé ñâÿçè ñëåäóåò îñîáî îòìåòèòü, ÷òî, ñîãëàñíî ñîîáùåíèþ Ìàëõà, Çåíîíîì, â çàâèñèìîñòè îò ñëó÷àÿ, áûë äàí äâîÿêèé îòâåò: ñ îäíîé ñòîðîíû, îáðàùàÿñü ê ïîñëàíöàì ñåíàòà (τοῖς μὲν ἀπὸ τῆς βουλῆς), îí íàïîìíèë èì, ÷òî èç ÷èñëà äâóõ ïîëó÷åííûõ ñ âîñòîêà èìïåðàòîðîâ îäèí (Íåïîò) áûë èìè èçãíàí, à äðóãîé (Àíòåìèé) óáèò; ñ äðóãîé ñòîðîíû, îí îòîñëàë ïîñëàíöåâ âàðâàðà (τοῖς δὲ ἐκ τοῦ βαρβάρου) çà ïðåäîñòàâëåíèåì äîñòîèíñòâà ïàòðèöèÿ ê Íåïîòó.  ëèöå Þëèÿ Íåïîòà åù¸ áûë æèâ çàêîííûé èìïåðàòîð Çàïàäà, ó êîòîðîãî Îäîàêð è äîëæåí ïðîñèòü ïðåäîñòàâëåíèÿ äîñòîèíñòâà patricius. Îäíàêî â βασίλειον γράμμα, ÷àñòíîì ïèñüìå, Çåíîí âñ¸ æå îáðàòèëñÿ ê íåìó, íàçûâàÿ òàêèì òèòóëîì210. Òàêèì îáðàçîì, Íåïîò ïðèâëåêàåòñÿ ê äåëó òîëüêî âîñòî÷íûì èìïåðàòîðîì, ñ.59 âñ¸ åù¸ íàäåëÿþùèì åãî ìèðîïîìàçàíèåì èíñòèòóöèîíàëüíîé ëåãèòèìíîñòè. Íî ýòî ïðîèñõîäèò ëèøü íà ñëîâàõ, òîëüêî ïîòîìó, ÷òî îäíîâðåìåííî ñ çàïàäíûì ïîñîëüñòâîì â Êîíñòàíòèíîïîëü ïðèáûëè è åãî ïîñëàííèêè. Èç ñâîåé äàëìàòèíñêîé ññûëêè îí ïðîñèò ïîìîùè è âîåííîé ïîääåðæêè, çàÿâëÿÿ î ñâî¸ì ïîëíîì ïðàâå íà âåðõîâíóþ âëàñòü íà Çàïàäå è óòâåðæäàÿ ñâî¸ ëåãèòèìíîå ïîëîæåíèå, òåì ñàìûì íåÿâíî èñêëþ÷àÿ âñÿêóþ âîçìîæíîñòü ïðèíÿòèÿ è ïðèçíàíèÿ èçìåíåíèÿ áàëàíñà è òîé ñèñòåìû, êîòîðóþ ïðèøëîñü ñîçäàòü â Èòàëèè. Òàêæå è â ýòîì ñëó÷àå Çåíîí èãðàë ðîëü îáðàçöîâîãî ýêâèëèáðèñòà: ñëîâà óòåøàëè, íî êàðìàíû îñòàâàëèñü çàøèòûìè. Òàðàñèêîäèññà[62], òîëüêî ÷òî âåðíóâøèéñÿ íà òðîí è îñîçíàþùèé åù¸ æèâóþ íåñòàáèëüíîñòü, íèêîãäà íå ïîäïèòûâàë î÷àãè, êîòîðûå ìîãëè ÿðîñòíî ðàçãîðåòüñÿ è ñòàòü íåóïðàâëÿåìûìè; âñëåäñòâèå ýòîãî îòâåò Íåïîòó áûë ëþáåçíûì, íî íè÷åãî íå ñòîÿùèì: èäåàëüíàÿ ñîëèäàðíîñòü, íî íèêàêîé âîåííîé ïîìîùè, íèêàêîé îðãàíèçàöèîííîé ïîääåðæêè211.
Òàêèì îáðàçîì, èç òîíà è ñîäåðæàíèÿ òîðæåñòâåííûõ ðå÷åé âûòåêàåò æåëàíèå Âîñòî÷íîé èìïåðèè ëàâèðîâàòü â ïîëèòè÷åñêèõ è èíñòèòóöèîíàëüíûõ ðàìêàõ, àáñîëþòíî òåêó÷èõ è õàîòè÷íûõ, â êîòîðûõ óäîâëåòâîðÿþòñÿ âñå, íå óäîâëåòâîðÿÿ íèêîãî, ïðîäîëæàÿ ïðèïèñûâàòü Íåïîòó ëåãèòèìíóþ ðîëü, íî äåëàÿ åãî áåçâðåäíûì ïðåòåíäåíòîì, ëèø¸ííûì âîåííûõ ðåñóðñîâ, âîñõâàëÿÿ Îäîàêðà çà ïðîÿâëåííîå èíñòèòóöèîíàëüíîå óâàæåíèå, íî ïðåäëàãàÿ åìó îáðàòèòüñÿ ê ëåãèòèìíîìó çàïàäíîìó ïðàâèòåëþ äëÿ ïîëó÷åíèÿ îäîáðåíèÿ åãî ïîëîæåíèÿ è, òåì íå ìåíåå, ïîäìèãèâàÿ åìó óêðàäêîé.  òî æå âðåìÿ îòìå÷àåòñÿ, êàê ðèìñêàÿ ñåíàòîðñêàÿ àðèñòîêðàòèÿ ïîñðåäñòâîì ñâîèõ ïîñëîâ ïûòàëàñü îïðåäåëèòü è íàéòè ðàçðåøåíèå èòàëèéñêîé êîíñòèòóöèîííîé ïðîáëåìû, ïîäâåøåííîé â ôàêòè÷åñêè íåîïðåäåë¸ííîì è âíåïðàâîâîì ñîñòîÿíèè. Íåâîçìîæíî âûÿñíèòü, áûëî ëè ýòî ïðîäóêòîì îñîçíàííîãî ïîëèòè÷åñêîãî âûáîðà èëè, íàïðîòèâ, ðåçóëüòàòîì äèêòàòà Îäîàêðà. Òåì íå ìåíåå, ïðîäîëæåíèå îòíîøåíèé ìåæäó ýòèì ïîñëåäíèì è ðèìñêèì ñåíàòîì, îòìå÷åííîå ìèðíûì óâàæåíèåì, åñëè íå îáùíîñòüþ öåëåé, ïîçâîëÿåò ïîíÿòü, ÷òî åñëè âíà÷àëå äâèãàòåëåì ïîëèòè÷åñêèõ äåéñòâèé áûëè îòíîøåíèÿ ñ ïîçèöèè ñèëû, òî âïîñëåäñòâèè íà÷àòîå è ïðîäîëæåííîå rex’îì ñòðàòåãè÷åñêîå íàïðàâëåíèå îáðåòàëî âñ¸ áîëüøèé êîíñåíñóñ. Âîçìîæíî, ÷òî â ïåðâûé ìîìåíò ñåíàòîðñêàÿ àðèñòîêðàòèÿ, ñòîëêíóâøàÿñÿ ñ óãðîæàþùèì ïðîäâèæåíèåì Ýâðèõà ê Ìàðñåëþ è ïîñòîÿííî íàâèñàþùåé âàíäàëüñêîé îïàñíîñòüþ, äåéñòâèòåëüíî îáíàðóæèëà â Îäîàêðå äîñòîéíîãî ÷åëîâåêà, íàäåë¸ííîãî îñÿçàåìûìè è ïðèçíàííûìè âîåííûìè ñïîñîáíîñòÿìè, êîòîðûé ìîã çàùèòèòü âñ¸ áîëåå ñëàáåâøèé ïåðèìåòð ïîëóîñòðîâà. Ðàçóìååòñÿ, òî÷êà çðåíèÿ âîñòî÷íîãî ïðàâèòåëüñòâà áûëà èíîé. Òàêèì îáðàçîì, ñóòü âîïðîñà, êîòîðûé äîëæíà áûëà ðàçðåøèòü Âîñòî÷íàÿ èìïåðèÿ, çàêëþ÷àëàñü â êîíôëèêòå ìåæäó îëèöåòâîðÿåìûì Þëèåì Íåïîòîì íîìèíàëüíûì ñóâåðåíèòåòîì è ôàêòè÷åñêîé âëàñòüþ íå èìåþùåãî ëåãèòèìíîãî òèòóëà Îäîàêðà. Îòñþäà äâîéñòâåííûé îòâåò: îôèöèàëüíûé, îòñûëàâøèé ê Íåïîòó, è ÷àñòíûé, â îïðåäåë¸ííîé ìåðå ãàðàíòèðîâàâøèé ñîõðàíåíèå status quo â τῶν Ἰταλῶν διοίκησις.
ñ.60
Óïðàâëåíèå τῶν Ἰταλῶν διοίκησις
Êàê áûëî óïîìÿíóòî âûøå, ïî ìíåíèþ íåêîòîðûõ âûðàæåíèå τῶν Ἰταλῶν διοίκησις èìåëî ñïåöèàëüíîå çíà÷åíèå212, â ìåæäóíàðîäíîì ìàñøòàáå îïðåäåëÿÿ òó òåððèòîðèàëüíóþ îáëàñòü, íà êîòîðîé îñóùåñòâëÿë áû ñâîþ âëàñòü Îäîàêð. Îò Çàïàäíîé èìïåðèè óæå äàâíî áûëè îòðåçàíû ìíîãèå òåððèòîðèè, è îíà ñâåëàñü ê îäíîìó ëèøü ïîëóîñòðîâó. Áî́ëüøàÿ ÷àñòü óðåçàíèé îïðåäåëÿëàñü âîåííûìè ñîáûòèÿìè, íåêîòîðûå — ïîëèòè÷åñêèìè ðåøåíèÿìè. Áûëà óòðà÷åíà Àôðèêà, îáëàäàíèå êîòîðîé ïðèçíàíî çà âàíäàëàìè óæå â 442 ãîäó213. Ïîñëå ñìåðòè Âàëåíòèíèàíà III Ñèöèëèÿ, Ñàðäèíèÿ, Êîðñèêà è äðóãèå ñðåäèçåìíîìîðñêèå îñòðîâà ñòàëè îáúåêòîì ñèñòåìàòè÷åñêîãî ãðàáåæà ñî ñòîðîíû Ãåéçåðèõà214. Áåäñòâåííàÿ ñèòóàöèÿ ñëîæèëàñü è â äèîöåçå Èëëèðèê, ÷àñòü êîòîðîãî â 437 ãîäó áûëà óñòóïëåíà Ôåîäîñèþ II â ñâÿçè ñî ñâàäüáîé Âàëåíòèíèàíà III è Åâäîêñèè215. Íàì íåèçâåñòíî, êàêèå èìåííî ïðîâèíöèè ïåðåøëè ïîä êîíòðîëü pars Orientis; âî âñÿêîì ñëó÷àå, íå âñå, òàê êàê Íîðèê è Äàëìàöèÿ âî âðåìåíà Îäîàêðà âñ¸ åù¸ âõîäèëè â ñîñòàâ çàïàäíûõ îáëàñòåé216. Î ñèòóàöèè â Íîðèêå óæå ãîâîðèëîñü; Äàëìàöèÿ óïðàâëÿëàñü Þëèåì Íåïîòîì; Ïàííîíèÿ áûëà çàíÿòà ìÿòåæíûìè ôåäåðàòàìè Âîñòî÷íîé èìïåðèè; Ðåöèÿ çàâî¸âàíà àëàìàííàìè âî âðåìåíà Ëèáèÿ Ñåâåðà. Áûëà ïîòåðÿíà Èñïàíèÿ è âñ¸ áîëåå äðàìàòè÷åñêèì ñòàíîâèëîñü ïîëîæåíèå Ãàëëèè, ãäå â 476 ãîäó Ýâðèõ çàâëàäåë Ïðîâàíñîì. Ïðèìå÷àòåëüíû ïå÷àëüíûå âûðàæåíèÿ, â êîòîðûõ êîïåíãàãåíñêèé ïðîäîëæàòåëü Ïðîñïåðà óïîìèíàåò î ïîêîðåíèè Àðëÿ è äðóãèõ ãîðîäîâ âèçèãîòàìè: a Romana dicione suae dicioni subiugant217.
ñ.61 Îñîçíàíèå òîãî, ÷òî îòíûíå Èòàëèÿ áûëà åäèíñòâåííîé òåððèòîðèåé, íà êîòîðîé îñóùåñòâëÿëàñü âëàñòü íà Çàïàäå, íåîäíîêðàòíî çàñâèäåòåëüñòâîâàíî Ýííîäèåì â ðàçíûõ ìåñòàõ Vita Åïèôàíèÿ.
«Nutabat status periclitantis Italiae et adfligebatur ipsis discriminibus gravius, dum expectabat futura discrimina»[66]218: òàêèìè ñëîâàìè êîììåíòèðóåò îí òÿæ¸ëîå ïîëîæåíèå, âûçâàííîå ðàçíîãëàñèÿìè ìåæäó Ðèöèìåðîì è Àíòåìèåì. Êîãäà â 471 ãîäó Ðèöèìåð ïî ñîâåòó ëèãóðèéñêîé çíàòè ïîðó÷èë Åïèôàíèþ îòïðàâèòüñÿ â Ðèì è ïîïûòàòüñÿ äîãîâîðèòüñÿ ñ èìïåðàòîðîì, òèöèíñêèé åïèñêîï, âçûâàÿ ê ìèëîñåðäèþ, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî ìîæíî îñóùåñòâèòü ïðèìåð öàðñòâèÿ íåáåñíîãî, íà÷àë òàê: «Hoc ergo Italia vestra freta iudicio vel Ricemer patricius parvitatem meam oratu dixerit, indubitanter coniciens, quod pacem Romanus deo munus tribuat, quam precatur et barbarus»[67]219.  ñâÿçè ñ ïîñîëüñòâîì ê Ýâðèõó Þëèé Íåïîò îïðåäåëÿåòñÿ êàê òîò, êîìó regimen Italiae ordinatio divina commisit[68]220. Italorum supplicum voces[69], ÷üèì âûðàçèòåëåì áûë Åïèôàíèé, decus Italiae[70], ìîëèëè Ãóíäîáàäà îá îñâîáîæäåíèè çàõâà÷åííûõ áóðãóíäàìè ïëåííèêîâ221. Ðàçóìååòñÿ, ñëåäóåò èñêëþ÷èòü ñïåöèàëüíîå èëè òåõíè÷åñêîå èñïîëüçîâàíèå Ýííîäèåì òåðìèíà «Èòàëèÿ», êîòîðûé ñëåäóåò ïîíèìàòü â øèðîêîì, ðàñòÿæèìîì ñìûñëå, íå âûâîäÿ èç íåãî ñïåöèôè÷åñêîé êîííîòàöèè èëè, òåì áîëåå, ðàçãðàíè÷åíèÿ äëÿ Italia annonaria222. Âàæíî îòìåòèòü ýòî ïîñòåïåííîå, îñîçíàâàåìîå ñîêðàùåíèå òåððèòîðèàëüíîé îáëàñòè, â ïðåäåëàõ êîòîðîé åù¸ ìîãëà îñóùåñòâëÿòüñÿ âëàñòü: åþ îñòà¸òñÿ îäíà ëèøü Èòàëèÿ. Ïðàâëåíèå èìåííî åþ èñïðàøèâàëîñü â Êîíñòàíòèíîïîëå äîâåðèòü Îäîàêðó ïî ïðè÷èíå åãî äîñòîèíñòâ.
Âîçìîæíî ëè, òàêèì îáðàçîì, ÷òî, âíå çàâèñèìîñòè îò ñîîòíîøåíèÿ ñèë è ïðèíóæäåíèÿ, óæå â 476 ãîäó ðèìñêèå ñåíàòîðû, êàê â ñâÿçè ñ âîñòî÷íûì ïîñîëüñòâîì ñîîáùàëîñü èìè ñàìèìè è êàê áûëî çàôèêñèðîâàíî ñîñòàâèòåëÿìè âîøåäøåé â ñîñòàâ Auctarium Havniense îôèöèàëüíîé õðîíèêè èìïåðàòîðñêîé êàíöåëÿðèè, èìåëè äîêàçàòåëüñòâî ïîëèòè÷åñêèõ è âîåííûõ ñïîñîáíîñòåé Îäîàêðà? Îñïàðèâàòü ïîñëåäíèå íå èìååò ñìûñëà, ïîñêîëüêó èõ ÿâíîé äåìîíñòðàöèåé áûëè óñïåõè è ëèäåðñòâî íàä ìíîãîíàöèîíàëüíûìè âîéñêàìè. Íî ÷åì ïîäòâåðæäàåòñÿ πολιτικὴ σύνεσις è òî, ÷òî îí áûë arte et sapientia gravis? Íà ìîé âçãëÿä, Îäîàêð çà âåñüìà êîðîòêîå âðåìÿ óæå îáåñïå÷èë ÿâíóþ óâåðåííîñòü â ýòîì ðèìñêîé ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèè. Ñ âîèñòèíó ìîëíèåíîñíîé áûñòðîòîé â ìûñëÿõ è äåéñòâèÿõ îí ñóìåë îãðàíè÷èòü âëèÿíèå ñ.62 ðåêâèçèöèé è ïîñëåäñòâèÿ ïåðåäåëà çåìåëü â ïîëüçó âàðâàðñêèõ âîéñê, òðåáîâàâøèõ âûïîëíåíèÿ äàííûõ èì ðàíåå îáåùàíèé; êðîìå òîãî, åìó óäàëîñü çàêëþ÷èòü ñ êîðîë¸ì âàíäàëîâ äîãîâîð, áëàãîäàðÿ êîòîðîìó ïëîäîíîñíàÿ Ñèöèëèÿ áûëà âîçâðàùåíà Çàïàäíîé èìïåðèè. Ìû åù¸ âåðí¸ìñÿ ê ïîäðîáíîìó ðàññìîòðåíèþ ýòèõ âîïðîñîâ, íî òî, ÷òî îáå îïåðàöèè áûëè äîêàçàòåëüñòâîì èñêëþ÷èòåëüíîé πολιτικὴ σύνεσις, íåîáû÷àéíîé ïîëèòè÷åñêîé sapientia, êàæåòñÿ ìíå î÷åâèäíûì.
Èñòðåáîâàíèå ïàòðèöèàòà
Ïðèðîäà, çíà÷åíèå, ïîëíîìî÷èÿ è ïðåäåëû ἀξία τοῦ πατρικίου[71], èñïðàøèâàåìîãî Îäîàêðîì, áûëè ïðåäìåòîì ðàçëè÷íûõ èíòåðïðåòàöèé. Óòâåðæäàëîñü, ÷òî òèòóë ïàòðèöèÿ ñîîòâåòñòâóåò äîëæíîñòè magister militum praesentalis, è ÷òî, ñëåäîâàòåëüíî, åãî ïðåäîñòàâëåíèå ñòàâèëî Îäîàêðà âî ãëàâå âîåííîãî àïïàðàòà pars Occidentis223. Äðóãèå, íàïðîòèâ, íå âèäåëè âçàèìîçàâèñèìîñòè ìåæäó äîñòîèíñòâîì ïàòðèöèÿ è âîåííîé äîëæíîñòüþ. Ýòî, îäíàêî, íå îáúÿñíÿåò íåðàñïîëîæåííîñòè è íåðåøèòåëüíîñòè âîñòî÷íîãî èìïåðàòîðà â âîïðîñå îá îôèöèàëüíîì ïðåäîñòàâëåíèè ïðîñòîãî äîñòîèíñòâà, êîòîðîãî ðàíåå áûëè óäîñòîåíû ìíîãèå ëèöà. Íåëüçÿ èñêëþ÷àòü è íàìåðåííîå è òîíêîå íåäîïîíèìàíèå, èçîáðàæàåìîå Çåíîíà, èãðàâøèì íà äâóñìûñëåííîñòè òèòóëà: «÷àñòíûì îáðàçîì» îí ïðåäîñòàâèë ïðîñòîå ïî÷¸òíîå äîñòîèíñòâî, ëèø¸ííîå êàêîé-ëèáî âîåííîé âëàñòè, òîãäà êàê Îäîàêð ñòðåìèëñÿ ê äîñòèæåíèþ òîãî æå ñàìîãî ïðàâîâîãî ïîëîæåíèÿ è òåõ æå ïîëíîìî÷èé, êîòîðîå â ïðîøëîì çàíèìàëè Àýöèé, Ðèöèìåð, Ãóíäîáàä è Îðåñò224. Áûëè è òàêèå, êòî, êàê Ìîììçåí, ïîñòóëèðîâàëè, ÷òî Çåíîí îáåùàë, íî ïðåäóñìîòðèòåëüíî îòêëàäûâàë ëþáîå ïðèñâîåíèå225. Åãî ïîâåäåíèå äåéñòâèòåëüíî ÿâëÿåòñÿ øåäåâðîì ïîëèòè÷åñêîé ýêâèëèáðèñòèêè. Îí íå îòêàçûâàåò â ïðåäîñòàâëåíèè ïàòðèöèàòà, êàêèå áû ïîëíîìî÷èÿ îí íè ïðåäïîëàãàë, íî îòíîñèò ê Íåïîòó, êàê çàêîííîìó äåðæàòåëþ Çàïàäíîé èìïåðèè, îáëàäàíèå ïðàâîì îïðåäåëÿòü, ïðåäîñòàâëÿòü åãî èëè íåò. Îäíàêî, êàê óæå ãîâîðèëîñü, ÷àñòíûì îáðàçîì â ïèñüìå îí íàçâàë Îäîàêðà ïàòðèöèåì, òåì ñàìûì íåÿâíî ïðèçíàâàÿ çà íèì ýòîò òèòóë è, ñîîòâåòñòâåííî, äåéñòâóÿ òåì ñàìûì â îáõîä Íåïîòà, êîòîðûé âðÿä ëè áû åãî åìó ïðåäîñòàâèë.
Âåðîÿòíî, êëþ÷ ê ïîíèìàíèþ ñëåäóåò èñêàòü â íåîäíîçíà÷íîñòè òèòóëà. Ñî ñòîðîíû Îäîàêðà áûëî áû íåëîãè÷íî ïðîñèòü î ÷èñòî ïî÷¸òíîì ïðèçíàíèè, êîòîðîå íå ïðèäàâàëî áû åìó îòëè÷èòåëüíûõ ÷åðò, îñîáûõ ïîëíîìî÷èé, è ñ.63 ê òîìó æå íå îòëè÷àëî áû åãî îò ìíîæåñòâà ïîä÷èí¸ííûõ åìó ÷èíîâíèêîâ, êîòîðûå èì îáëàäàëè226. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ñåíàòîðñêîå ïîñîëüñòâî, êàê óæå îòìå÷àëîñü, îòñòàèâàÿ ýòî äåëî, ïîä÷¸ðêèâàëî åãî îñîáûå äîñòîèíñòâà, âîåííóþ äîáëåñòü è ñïîñîáíîñòü ê óïðàâëåíèþ. Ïîýòîìó äîëæíîñòü, êîòîðàÿ ïîçâîëèëà áû åìó ïî ïîëó÷åííîìó îò èìïåðàòîðà ïîëíîìî÷èþ âåñòè äåëà íà Çàïàäå, äîëæíà áûëà âêëþ÷àòü â ñâîþ ñôåðó, ïîìèìî ãðàæäàíñêèõ, òàêæå è âîåííûå ôóíêöèè. Òàêèå îáëàäàòåëè ïàòðèöèàòà, êàê Àýöèé, Ðèöèìåð, Ãóíäîáàä è Îðåñò, ÿâëÿëèñü, êàê èçâåñòíî, òàêæå magistri militum. Èì óäàâàëîñü ïðîäàâëèâàòü ñîáñòâåííûå ðåøåíèÿ, êîíå÷íî, íå â ñèëó îáëàäàíèÿ ïî÷¸òíûì òèòóëîì, íî ïðåæäå âñåãî íà îñíîâàíèè ñâîåé âîåííîé âëàñòè. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ìíîãèå äðóãèå ïåðñîíàæè ìåíüøåãî ïîëèòè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ îïðåäåëÿþòñÿ èñòî÷íèêàìè êàê ïðîñòî ïàòðèöèè. Ïîýòîìó ïðåäñòàâëÿåòñÿ î÷åâèäíûì, ÷òî ἀξία, èñïðàøèâàåìàÿ Îäîàêðîì è ïîñëàìè, áûëà âåùüþ êóäà áîëåå âàæíîé, ÷åì ïðîñòîé òèòóë, è íåðåøèòåëüíîñòü Çåíîíà â å¸ ïðåäîñòàâëåíèè â ïîëíîé ìåðå ýòî ïîäòâåðæäàåò. Òàêîé ἀξία áûë ïðåçåíòàëüíûé ïàòðèöèàò, äîñòîèíñòâî, ÷üè õàðàêòåðèñòèêè íàì èçâåñòíû áëàãîäàðÿ íåñêîëüêèì óïîìèíàíèÿì ó Êàññèîäîðà. ×òåíèå Varia ìîæåò, ïîæàëóé, ñïîñîáñòâîâàòü ïðîÿñíåíèþ ïðîáëåìû ïàòðèöèàòà, èñïðàøèâàåìîãî è, âåðîÿòíî, íèêîãäà íå ïîëó÷åííîãî Îäîàêðîì.
 526 ãîäó Àòàëàðèõ îáðàòèëñÿ ê Òóëóèíó227, ïðèíàäëåæàâøåìó ê êîðîëåâñêîìó ðîäó, è ïðåäîñòàâèë åìó âûñøèé praesentalis patriciatus, honor qui et armis convenit et in pace resplendent.  ðàññìàòðèâàåìîé varia òåðìèí honor ïîâòîðÿåòñÿ íåîäíîêðàòíî, èìåííî êîãäà ïîä÷¸ðêèâàåòñÿ, ñ îáû÷íîé ðèòîðè÷åñêîé ìèøóðîé, ÷òî ñàì Òåîäåðèõ çàíèìàë åãî íà Âîñòîêå äî ýêñïåäèöèè â Èòàëèþ, è ÷òî ñ.64 îí ïîäîáàåò çàíÿòèþ êàê âîåííûìè, òàê è ìèðíûìè äåëàìè. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðåçåíòàëüíûé ïàòðèöèàò ïðåäñòàâëÿë ñîáîé âåðõîâíîå êîìàíäîâàíèå àðìèåé, ê êîòîðîìó ïðèñîåäèíÿëîñü äîñòîèíñòâî ïàòðèöèÿ.
Ïî ìíåíèþ Ãàóäåíöè, «âåðîÿòíî, Ðèöèìåð, êîòîðûé, êàê ìàãèñòð âîéñê, ãîñïîäñòâîâàë íàä èìïåðèåé â òå÷åíèå ìíîãèõ ëåò, ïîæåëàë âîçâûñèòü ýòî äîñòîèíñòâî, çàìåíèâ äâóõ ìàãèñòðîâ êîííèöû è ïåõîòû åäèíñòâåííûì ìàãèñòðîì ñîëäàò, ïðèäàâ åìó, â êà÷åñòâå àêñåññóàðà ê åãî äîëæíîñòè, òèòóë ïàòðèöèÿ, à òàêæå ñäåëàâ åãî âûøå âñåõ ãðàæäàíñêèõ äîëæíîñòåé. È, âîçìîæíî, ïîñëå íåãî ýòó äîëæíîñòü ïîëó÷èëè ñíà÷àëà Ãóíäîáàä, à çàòåì Îðåñò, è Îäîàêð õîòåë, ÷òîáû Çåíîí íàäåëèë åãî ýòîé äîëæíîñòüþ, êîòîðóþ ñåíàò íàçûâàë “çàùèòíèêîì ðåñïóáëèêè”»228.
Ïåðåíåñåíèåì çàïàäíîãî èìïåðàòîðñêîãî ñóâåðåíèòåòà íà Âîñòîê Îäîàêð ïðîÿâëÿë ÿâíîå èíñòèòóöèîíàëüíîå óâàæåíèå. Êîðîëü âàðâàðîâ, ïîíèìàÿ, ÷òî íå ìîæåò ñòðåìèòüñÿ ê äðóãèì ðîëÿì, ïðîñèë ïîýòîìó äîâåðèòü åìó êîìàíäîâàíèå àðìèåé.
Âçãëÿä ñ Âîñòîêà
Ïåðâûì, êòî ñîîòí¸ñ íèçëîæåíèå Ðîìóëà Àâãóñòóëà óñèëèÿìè Îäîàêðà ñ êîíöîì Çàïàäíîé èìïåðèè, áûë, ïî-âèäèìîìó, Ìàðöåëëèí Êîìèò, ïèñàâøèé ñâîè Chronica ïðè Þñòèíå I. Èíòóèöèè èëëèðèéñêîãî ÷èíîâíèêà íà ñëóæáå Âîñòî÷íîé èìïåðèè, ïåðåøåäøåãî çàòåì â öåðêîâíîå ñîñëîâèå, îáÿçàíà ïåðâàÿ ðåãèñòðàöèÿ êîíöà èìïåðèè íà Çàïàäå (Hesperium Romanae gentis imperium … cum hoc Augustolo periit)229. Ïåðâîíà÷àëüíàÿ ðåäàêöèÿ Chronica äàòèðóåòñÿ ïðèìåðíî 519 ãîäîì, òîãäà êàê å¸ ïåðåðàáîòêà ïðîèñõîäèëà ïÿòíàäöàòüþ ãîäàìè ïîçæå, ïðè Þñòèíèàíå. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðîøëî, ïî êðàéíåé ìåðå, ñîðîê, èëè, ïîæàëóé, äàæå ïî÷òè øåñòüäåñÿò ëåò, ïðåæäå ÷åì êòî-òî íà Âîñòîêå óëîâèë è îòìåòèë ïðîèçîøåäøèé íåîáðàòèìûé èíñòèòóöèîíàëüíûé ðàçðûâ, äîõîä÷èâî âûðàæåííûé îòíîñÿùèìñÿ ê imperium ãëàãîëîì periit, íî òàêæå ïðîâåäåíèåì ðàçëè÷èÿ ìåæäó Augusti, imperatores, ñ îäíîé ñòîðîíû, è âàðâàðñêèìè reges ñ äðóãîé. Èìåííî òàê, èíñòèòóöèîíàëüíûé ðàçðûâ. Ðàíåå, â ñâÿçè ñ ïå÷àëüíûìè ñîáûòèÿìè 454 ãîäà, Ìàðöåëëèí îòìå÷àë, ÷òî ñî ñìåðòüþ Àýöèÿ, âåëèêîãî ñïàñèòåëÿ çàïàäíîãî ãîñóäàðñòâà è óæàñà Àòòèëû, ïàëà è Çàïàäíàÿ èìïåðèÿ, íåñïîñîáíàÿ íàéòè ñèëû äëÿ òîãî, ÷òîáû âíîâü ïîäíÿòüñÿ230. Ìåæäó ýòèìè äâóìÿ óòâåðæäåíèÿìè íåò íèêàêîãî âíóòðåííåãî ïðîòèâîðå÷èÿ; êàê óæå îòìå÷àëîñü, óòâåðæäåíèå, îòíîñÿùååñÿ ê 476 ãîäó, ññûëàåòñÿ íà ôîðìàëüíûé àñïåêò, íà êîíåö èíñòèòóöèîíàëüíîé ñ.65 ðåàëüíîñòè, ïîðîæä¸ííîé óáèéñòâîì ïîñëåäíåãî àíòèâàðâàðñêîãî îïëîòà Çàïàäíîé èìïåðèè, òîãî, êòî ñäåëàë securitas Italiae[75] ñîáñòâåííûì çíàìåíåì, Àýöèÿ231.
Îòíîñÿùàÿñÿ ê 476 ãîäó ðåôëåêñèÿ Ìàðöåëëèíà âûãëÿäèò ïðàêòè÷åñêè èäåíòè÷íîé ðàçìûøëåíèÿì â Getica è â Romana Èîðäàíà232. Êàê èçâåñòíî, ê Ýíñëèíó âîñõîäèò ãèïîòåçà î òîì, ÷òî îáùèì èñòî÷íèêîì Ìàðöåëëèíà è Èîðäàíà áûë Êâèíò Àâðåëèé Ìåììèé Ñèììàõ, òåñòü Áîýöèÿ è àâòîð óòðà÷åííîé Historia Romana â ñåìè êíèãàõ, à ê Ìàðòèíó Âåñó — ÷òî èìåííî Ñèììàõ âïåðâûå çàôèêñèðîâàë â 476 ãîäó ïàäåíèå Çàïàäíîé Ðèìñêîé èìïåðèè233.  äåéñòâèòåëüíîñòè ó íàñ íåò äàííûõ, êîòîðûå ìîãëè áû àáñîëþòíûì îáðàçîì ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü ýòî ïîñëåäíåå ïðåäïîëîæåíèå; ÷òî íåñîìíåííî, òàê ýòî òî, ÷òî ñîâðåìåííàÿ èñòîðèîãðàôèÿ îùóùàåò íåóäîáñòâî âñëåäñòâèå îòñóòñòâèÿ äèñêóññèè, ìó÷èòåëüíîé ðåôëåêñèè î ñîáûòèè, êîòîðîå ìû ñåãîäíÿ ñ÷èòàåì ýïîõàëüíûì, è, êàê ñëåäñòâèå, îçàáî÷åíà ïîèñêîì óêàçàíèé, ñïîñîáíûõ îïðîâåðãíóòü èäåþ, ÷òî 476 ãîäà íå ïðåäñòàâëÿë ñîáîé ðàçðûâà â âîîáðàæåíèè ëþäåé, ïåðåæèâøèõ òå ñîáûòèÿ, îñîáåííî â çàïàäíîì ìèðå.
Ñèììàõ î÷åíü õîðîøî ïîäõîäèò äëÿ çàïîëíåíèÿ ýòîé ìîë÷àëèâîé ëàêóíû; âûäàþùèéñÿ ïðåäñòàâèòåëü ñåíàòîðñêîé àðèñòîêðàòèè, îí ïèñàë ïðè Òåîäåðèõå è ïðåäñòàâëÿë îùóùåíèÿ ÷àñòè ñòàðûõ ðèìñêèõ ëåîïàðäîâ[78], âûíóæäåííûõ ïðèíÿòü ïðàâëåíèå Àìàëà, íî òâ¸ðäî (è ìîë÷àëèâî) óáåæä¸ííûõ â åãî íåçàêîííîñòè. Ñ èõ òî÷êè çðåíèÿ, ìîìåíò, â êîòîðûé áûë ðàçáèò èíñòèòóöèîíàëüíûé êàðêàñ, ñêðåïëÿâøèé ñóäüáû Çàïàäíîé èìïåðèè, ñ íåèçáåæíîñòüþ íå ìîã áûòü èíûì, íåæåëè 476 ãîä. ñ.66 Íî ýòî âñåãî ëèøü äîãàäêè, è âåñüìà íåîñìîòðèòåëüíî ïðèïèñûâàòü òàêèå èäåîëîãè÷åñêèå ïðîåêöèè òîìó, êòî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ëèøü ÷óòü áîëüøå, ÷åì ïðîñòî èìÿ â èñòîðèîãðàôè÷åñêîé ïàíîðàìå.
Åù¸ îäèí íàì¸ê, ïîçâîëÿþùèé ïðåäïîëîæèòü îñîçíàíèå ïîëèòè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ íèçëîæåíèÿ Ðîìóëà Àâãóñòóëà è íà÷àòîãî Îäîàêðîì íîâîãî êóðñà, ñëåäóåò ïðèïèñàòü Åâàãðèþ Ýïèôàíèéñêîìó èç Ñèðèè, íàïèñàâøåìó Historia Ecclesiastica, ñôîêóñèðîâàííóþ ïî÷òè èñêëþ÷èòåëüíî íà Âîñòî÷íîé èìïåðèè, îò íà÷àëà íåñòîðèàíñêîãî ñïîðà âî âðåìåíà Ýôåññêîãî ñîáîðà 431 ãîäà äî 539 ãîäà, â êîòîðîì ýòîò òðóä áûë çàâåðø¸í. Åâàãðèé, áåãëî óïîìÿíóâ î ñîáûòèÿõ, ïðîèçîøåäøèõ íà Çàïàäå îò Àíòåìèÿ äî Îðåñòà, îòìå÷àåò, ÷òî Ðîìóë, ïðîçâàííûé Àâãóñòóëîì, áûë ἔσχατος τῆς Ῥώμης αὐτοκράτωρ[79], â 1303 ãîäó îò βασιλεία[80] Ðîìóëà; ïîñëå íåãî ïðàâèë Îäîàêð, êîòîðûé, îòâåðãíóâ èìïåðàòîðñêèé òèòóë, ῥῆγα δὲ προσειπών[81]234.
Äëÿ îáúÿñíåíèÿ ñòîëü íåçíà÷èòåëüíîãî èíòåðåñà ñî ñòîðîíû ñîâðåìåííèêîâ áûëè ñôîðìóëèðîâàíû ðàçëè÷íûå ãèïîòåçû; î÷åâèäíî, ÷òî òîëüêî â ýïîõó Þñòèíèàíà, â ïîäêðåïëåíèå ïîëèòè÷åñêèõ ïðè÷èí çàïàäíîé êàìïàíèè, ñòàâèòñÿ àêöåíò íà íåçàêîííîñòè âàðâàðñêîãî ïðàâëåíèÿ â Èòàëèè è îòûñêèâàåòñÿ îñíîâîïîëàãàþùèé ìîìåíò, â êîòîðûé íà÷àëîñü ïðàâëåíèå Îäîàêðà, èëè, ñêîðåå è ïðåæäå âñåãî, â êîòîðûé çàêîí÷èëà ñâî¸ ñóùåñòâîâàíèå Çàïàäíàÿ Ðèìñêàÿ èìïåðèÿ235. Îäíàêî, êàê óæå áûëî ñêàçàíî, â 476 ãîäó îòñóòñòâîâàëè òðàãè÷åñêèå, äðàìàòè÷åñêèå ÷åðòû, ïðèñóùèå ýïîõàëüíîìó ðàçðûâó. Ïðîñòî íå áûëî áîëüøå çàïàäíîãî èìïåðàòîðà. Íå ñòîëü ïå÷àëüíîé ñèòóàöèÿ ñòàíîâèëàñü è ïîòîìó, ÷òî òîò, êòî ïðèíÿë âëàñòü, äåéñòâîâàë, íàñêîëüêî âîçìîæíî, â ðóñëå òðàäèöèè, áåç íåîáîñíîâàííûõ æåñòîêîñòåé, ñ óìåðåííîñòüþ, ñ πολιτικὴ σύνεσις. È ðèìñêàÿ ñåíàòîðñêàÿ àðèñòîêðàòèÿ, óæå äàâíî ïðèâûêøàÿ èìåòü äåëî ñ âàðâàðñêèìè ëèäåðàìè, îïàñàÿñü èõ çâåðñòâ è ïîäâåðãàÿñü èõ íàñèëèþ, íå ìîãëà íå ïðèçíàâàòü åãî çàñëóã.
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß