ЕВАНЦИЙ

О КОМЕДИИ И О ФАБУЛЕ

EVANTIUS

DE COMOEDIA VEL DE FABULA*

I. [1] Ini­tium tra­goe­diae et co­moe­diae a re­bus diui­nis est in­co­ha­tum, qui­bus pro fruc­ti­bus uota so­luen­tes ope­ra­ban­tur an­ti­qui. [2] Nam­que, in­cen­sis iam al­ta­ri­bus et ad­mo­to hir­co, id ge­nus car­mi­nis, quod sa­cer cho­rus red­de­bat Li­be­ro pat­ri, ‘tra­goe­dia’ di­ce­ba­tur uel ἀπὸ τοῦ τρά­γου καὶ τῆς ᾠδῆς, hoc est ab hir­co hos­te uinea­rum et a can­ti­le­na — cui­us ip­sius rei etiam apud Ver­gi­lium ple­na fit men­tio —, uel quod hir­co do­na­ba­tur eius car­mi­nis poe­ta, uel quod uter eius mus­ti ple­nus sol­lem­ne prae­mium can­ta­to­ri­bus fue­rat, uel quod ora sua fae­ci­bus per­li­ne­bant scae­ni­ci an­te usum per­so­na­rum ab Aes­chy­lo re­per­tum: fae­ces enim Grae­ce di­cun­tur τρύ­γες. Et his qui­dem cau­sis tra­goe­diae no­men inuen­tum est. [3] At uero non­dum coac­tis in ur­bem Athe­nien­si­bus, cum Apol­li­ni Νο­μίῳ uel Ἀγυιαίῳ, id est pas­to­rum uico­ru­mue prae­si­di deo, instruc­tis aris in ho­no­rem diui­nae rei cir­cum At­ti­cae uicos uil­las pa­gos et com­pi­ta fes­tiu­um car­men sol­lem­ni­ter can­ta­re­tur, ἀπὸ τῶν κω­μῶν καὶ τῆς ᾠδῆς co­moe­dia uoci­ta­ta est, ut opi­nor, a pa­gis et can­ti­le­na com­po­si­to no­mi­ne, uel ἀπὸ τοῦ κω­μάζειν καὶ ἄδειν, quod est co­mes­sa­tum ire can­tan­tes; quod ap­po­tis sol­lem­ni die uel ama­to­rie las­ciuien­ti­bus [cho­ris co­mi­cis] non ab­sur­dum est. [4] Ita­que, ut re­rum, ita etiam tem­po­rum re­per­to or­di­ne, tra­goe­dia prior pro­la­ta es­se cog­nos­ci­tur. Nam ut ab in­cul­tu ac fe­ris mo­ri­bus pau­la­tim pe­ruen­tum est ad man­sue­tu­di­nem ur­bes­que sunt con­di­tae et uita mi­tior at­que otio­sa pro­ces­sit, ita res tra­gi­cae lon­ge an­te co­mi­cas inuen­tae. [5] Qua­muis igi­tur ret­ro pris­ca uoluen­ti­bus re­pe­ria­tur Thes­pis tra­goe­diae pri­mus inuen­tor et co­moe­diae uete­ris pa­ter Eupo­lis cum Cra­ti­no Aris­to­pha­ne­que es­se cre­da­tur, Ho­me­rus ta­men, qui fe­re om­nis poe­ti­cae lar­gis­si­mus fons est, etiam his car­mi­ni­bus exempla prae­buit et uelut quan­dam suo­rum ope­rum le­gem praescrip­sit: qui Ilia­dem ad instar tra­goe­diae, Odys­siam ad ima­gi­nem co­moe­diae fe­cis­se monstra­tur. Nam post il­lius ta­le tan­tum­que do­cu­men­tum ab in­ge­nio­sis­si­mis imi­ta­to­ri­bus et di­ges­ta sunt in or­di­nem et diui­sa sunt ea, quae etiam tum te­me­re scri­be­ban­tur, ad­huc im­po­li­ta at­que in ip­sis ru­di­men­tis, haud qua­quam, ut pos­tea fac­ta sunt, de­co­ra at­que leuia. [6] Postquam de­monstran­dae ori­gi­nis cau­sa de ut­rius­que ge­ne­ris ini­tio di­xi­mus, quod ne­ces­se est iam di­ca­mus, adeo ut ea, quae prop­rie de tra­goe­dia di­cen­da sunt, ti­tu­lo pro­po­si­ti nunc ope­ris instan­tes, in alia tem­po­ra dif­fe­ra­mus et de his fa­bu­lis iam lo­qua­mur, quas Te­ren­tius imi­ta­tus est.

II. [1] Co­moe­dia fe­re uetus, ut ip­sa quo­que olim tra­goe­dia, simplex car­men, que­mad­mo­dum iam di­xi­mus, fuit, quod cho­rus cir­ca aras fu­man­tes nunc spa­tia­tus nunc con­sis­tens nunc reuo­luens gy­ros cum ti­bi­ci­ne con­ci­ne­bat. [2] Sed pir­mo una per­so­na est sub­duc­ta can­ta­to­ri­bus, quae res­pon­dens al­ter­nis id est cho­ro lo­cup­le­tauit uariauit­que rem mu­si­cam; tum al­te­ra, tum ter­tia, et ad postre­mum cres­cen­te nu­me­ro per auc­to­res diuer­sos per­so­nae, pal­lae, cothur­ni, soc­ci et ce­te­ri or­na­tus at­que in­sig­nia scae­ni­co­rum re­per­ta, et ad hoc uni­cui­que suus ha­bi­tus; et ad ul­ti­mum qui pri­ma­rum par­tium, qui se­cun­da­rum par­tium ter­tia­rum­que, quar­ti lo­ci at­que quin­ti ac­to­res es­sent, distri­bu­tum et diui­sa quin­que­par­ti­to ac­tu est to­ta fa­bu­la. [3] Quae ta­men in ip­sis or­tus sui uelut qui­bus­dam cu­na­bu­lis et uix­dum in­ci­piens ἀρχαία κω­μῳδία et ἐπ’ὀνό­μα­τος dic­ta est: ἀρχαία, id­cir­co, quia no­bis pro nu­per cog­ni­tis uetus est, ἐπ’ὀνό­μα­τος autem, quia inest in ea uelut his­to­ri­ca fi­des uerae nar­ra­tio­nis et de­no­mi­na­tio ciui­um, de qui­bus li­be­re descri­be­ba­tur. [4] Ete­nim per pris­cos poe­tas non, ut nunc, pe­ni­tus fic­ta ar­gu­men­ta, sed res ges­tae a ciui­bus pa­lam cum eorum sae­pe, qui ges­se­rant, no­mi­ne de­can­ta­ban­tur, id­que ip­sum suo tem­po­re mo­ri­bus mul­tum pro­fuit ciui­ta­tis, cum unus quis­que caue­ret cul­pam, ne spec­ta­cu­lo ce­te­ris ex­ti­tis­set et do­mes­ti­co prob­ro. Sed cum poe­tae li­cen­tius abu­ti sti­lo et pas­sim lae­de­re ex li­bi­di­ne coe­pis­sent plu­res bo­nos, ne quis­quam in al­te­rum car­men in­fa­me com­po­ne­ret la­ta le­ge si­lue­runt. [5] Et hinc dein­de aliud ge­nus fa­bu­lae, id est sa­ty­ra, sumpsit exor­dium, quae a sa­ty­ris, quos in iocis sem­per ac pe­tu­lan­tes deos sci­mus es­se, uoci­ta­ta est, et­si aliun­de no­men praue pu­tant ha­be­re. Haec sa­ty­ra igi­tur eius­mo­di fuit, ut in ea qua­muis du­ro et uelut ag­res­ti ioco de uitiis ciui­um, ta­men si­ne ul­lo prop­rii no­mi­nis ti­tu­lo, car­men es­set. Quod item ge­nus co­moe­diae mul­tis ob­fuit poe­tis, cum in sus­pi­cio­nem po­ten­ti­bus ciui­um uenis­sent il­lo­rum fac­ta descrip­sis­se in pei­us ac de­for­mas­se ge­nus sti­lo car­mi­nis. Quod pri­mus Lu­ci­lius nouo conscrip­sit mo­do, ut poe­sin in­de fe­cis­set, id est uni­us car­mi­nis plu­ri­mos lib­ros. [6] Hoc igi­tur quod sup­ra di­xi­mus ma­lo coac­ti omit­te­re sa­ty­ram aliud ge­nus car­mi­nis, νέαν κω­μῳδίαν, hoc est nouam co­moe­diam, rep­pe­re­runt poe­tae, quae ar­gu­men­to com­mu­ni ma­gis et ge­ne­ra­li­ter ad om­nes ho­mi­nes, qui me­dioc­ri­bus for­tu­nis agunt, per­ti­ne­ret et mi­nus ama­ri­tu­di­nis spec­ta­to­ri­bus et eadem ope­ra mul­tum de­lec­ta­tio­nis af­fer­ret, con­cin­na ar­gu­men­to, con­sue­tu­di­ni congrua, uti­lis sen­ten­tiis, gra­ta sa­li­bus, ap­ta met­ro. [7] Vt igi­tur su­pe­rio­res il­lae suis quae­que ce­leb­ran­tur auc­to­ri­bus, ita haec νέα κω­μῳδία cum mul­to­rum an­te ac pos­tea, tum prae­ci­pue Me­nandri Te­ren­tii­que est. De qua cum mul­ta di­cen­da sint, sat erit ta­men uelut ad­mo­nen­di lec­to­ris cau­sa quod de ar­te co­mi­ca in uete­rum char­tis re­ti­ne­tur ex­po­ne­re.

III. [1] Co­moe­dia uetus, ut ab ini­tio cho­rus fuit pau­la­tim­que per­so­na­rum nu­me­ro in quin­que ac­tus pro­ces­sit, ita pau­la­tim uelut attri­to at­que ex­te­nua­to cho­ro ad nouam co­moe­diam sic pe­rue­nit, ut in ea non mo­do non in­du­ca­tur cho­rus, sed ne lo­cus qui­dem ul­lus iam re­lin­qua­tur cho­ro. Nam postquam otio­so tem­po­re fas­ti­dio­sior spec­ta­tor ef­fec­tus tum, cum ad can­ta­to­res ab ac­to­ri­bus fa­bu­la tran­si­bat, con­sur­ge­re et abi­re coe­pis­set, ad­mo­nuit poe­tas, ut pri­mo qui­dem cho­ros tol­le­rent lo­cum eis re­lin­quen­tes — ut Me­nan­der fe­cit hac de cau­sa, non ut alii exis­ti­mant, alia —; postre­mo ne lo­cum qui­dem re­li­que­runt — quod La­ti­ni fe­ce­runt co­mi­ci, un­de apud il­los di­ri­me­re ac­tus quin­que­par­ti­tos dif­fi­ci­le est. [2] Tum etiam Grae­ci pro­lo­gos non ha­bent mo­re nostro­rum, quos La­ti­ni ha­bent. Dein­de θεοὺς ἀπὸ μη­χανῆς, id est deos ar­gu­men­tis nar­ran­dis machi­na­tos, ce­te­ri La­ti­ni ad instar Grae­co­rum ha­bent, Te­ren­tius non ha­bet. Ad hoc προ­τατι­κὰ πρό­σωπα, id est per­so­nas extra ar­gu­men­tum ac­cer­si­tas, non fa­ci­le ce­te­ri ha­bent, qui­bus Te­ren­tius sae­pe uti­tur, ut per ha­rum in­duc­tio­nes fa­ci­lius pa­teat ar­gu­men­tum. [3] Ve­te­res et­si ip­si quo­que in met­ris neg­le­gen­tius ege­runt, iam­bi­ci uer­sus dum­ta­xat in se­cun­do et quar­to lo­co, ta­men a Te­ren­tio uin­cun­tur re­so­lu­tio­ne hui­us met­ri quan­tum po­test com­mi­nu­ti ad ima­gi­nem pro­sae ora­tio­nis. [4] Tum per­so­na­rum le­ges cir­ca ha­bi­tum, aeta­tem, of­fi­cium, par­tes agen­di ne­mo di­li­gen­tius a Te­ren­tio cus­to­diuit. Quin etiam so­lus ausus est, cum in fic­tis ar­gu­men­tis fi­dem ueri­ta­tis as­se­que­re­tur, etiam contra praescrip­ta co­mi­ca me­ret­ri­ces in­ter­dum non ma­las intro­du­ce­re, qui­bus ta­men et cau­sa cur bo­nae sint, et uolup­tas per ip­sum, non de­fit. [5] Haec cum ar­ti­fi­cio­sis­si­ma Te­ren­tius fe­ce­rit, tum il­lud est ad­mi­ran­dum, quod et mo­rem re­ti­nuit, ut co­moe­diam scri­be­ret, et tem­pe­rauit af­fec­tum, ne in tra­goe­diam tran­si­li­ret. Quod cum aliis re­bus mi­ni­me ob­ten­tum et a Plau­to et ab Af­ra­nio et †ap­pio† et mul­tis fe­re mag­nis co­mi­cis inue­ni­mus. Il­lud quo­que in­ter Te­ren­tia­nas uir­tu­tes mi­ra­bi­le, quod eius fa­bu­lae eo sunt tem­pe­ra­men­to, ut ne­que ex­tu­mes­cant ad tra­gi­cam cel­si­tu­di­nem ne­que abi­cian­tur ad mi­mi­cam uili­ta­tem. [6] Ad­de quod ni­hil abstru­sum ab eo po­ni­tur aut quod ab his­to­ri­cis re­qui­ren­dum sit, quod sae­pius Plau­tus fa­cit et eo est obscu­rior mul­tis lo­cis. [7] Ad­de quod ar­gu­men­ti ac sti­li ita at­ten­te me­mor est, ut nus­quam non aut caue­rit aut cu­raue­rit quae obes­se po­tue­runt, tum quod me­dia pri­mis at­que postre­mis ita ne­xuit, ut ni­hil ad­di­tum al­te­ri, sed et ap­tum ex se to­tum et uno cor­po­re uidea­tur es­se com­po­si­tum. [8] Il­lud quo­que mi­ra­bi­le in eo, pri­mo quod non ita mis­cet quat­tuor per­so­nas, ut obscu­ra sit earum dis­tinctio, et item quod ni­hil ad po­pu­lum fa­cit ac­to­rem uelut extra co­moe­diam lo­qui, quod uiti­um Plau­ti fre­quen­tis­si­mum. [9] Il­lud etiam in­ter ce­te­ra eius lau­de dig­num uide­tur, quod lo­cup­le­tio­ra ar­gu­men­ta ex dup­li­ci­bus ne­go­tiis de­le­ge­rit ad scri­ben­dum. Nam ex­cep­ta He­cy­ra, in qua uni­us Pam­phi­li amor est, ce­te­rae quin­que bi­nos adu­les­cen­tes ha­bent.
di­xe­rim, no­dus er­ro­ris; ca­tastro­phe co­nuer­sio re­rum ad iucun­dos exi­tus, pa­te­fac­ta cunctis cog­ni­tio­ne ges­to­rum.

IV. [1] Il­lud uero te­nen­dum est post νέαν κω­μῳδίαν La­ti­nos mul­ta fa­bu­la­rum ge­ne­ra pro­tu­lis­se, ut to­ga­tas ab scae­ni­cis at­que ar­gu­men­tis La­ti­nis, prae­tex­ta­tas a dig­ni­ta­te per­so­na­rum tra­gi­ca­rum ex La­ti­na his­to­ria, Atel­la­nas a ciui­ta­te Cam­pa­niae ubi ac­ti­ta­tae sunt pri­mae, Rhin­to­ni­cas ab auc­to­ris no­mi­ne, ta­ber­na­rias ab hu­mi­li­ta­te ar­gu­men­ti ac sti­li, mi­mos a diu­tur­nal imi­ta­tio­ne uili­um re­rum ac leui­um per­so­na­rum. [2] In­ter tra­goe­diam autem et co­moe­diam cum mul­ta tum inpri­mis hoc dis­tat, quod in co­moe­dia me­dioc­res for­tu­nae ho­mi­num, pa­rui im­pe­tus pe­ri­cu­la lae­ti­que sunt exi­tus ac­tio­num, at in tra­goe­dia om­nia contra: in­gen­tes per­so­nae, mag­ni ti­mo­res, exi­tus fu­nes­ti ha­ben­tur; et il­lic pri­ma tur­bu­len­ta, tran­quil­la ul­ti­ma, in tra­goe­dia contra­rio or­di­ne res agun­tur; tum quod in tra­goe­dia fu­gien­da uita, in co­moe­dia ca­pes­sen­da expri­mi­tur; postre­mo quod om­nis co­moe­dia de fic­tis est ar­gu­men­tis, tra­goe­dia sae­pe de his­to­ri­ca fi­de pe­ti­tur. [3] La­ti­nae fa­bu­lae pri­mo a Liuio Andro­ni­co scrip­tae sunt adeo ut ad has res etiam tum re­cen­tes idem poe­ta et ac­tor sua­rum fa­bu­la­rum fuis­set. [4] Co­moe­diae autem mo­to­riae sunt aut sta­ta­riae aut mix­tae. Mo­to­riae tur­bu­len­tae, sta­ta­riae quie­tio­res, mix­tae ex ut­ro­que ac­tu con­sis­ten­tes. [5] Co­moe­dia per quat­tuor par­tes diui­di­tur: pro­lo­gum, pro­ta­sin, epi­ta­sin, ca­tastro­phen. Est pro­lo­gus uelut prae­fa­tio quae­dam fa­bu­lae, in quo so­lo li­cet prae­ter ar­gu­men­tum ali­quid ad po­pu­lum uel ex poe­tae uel ex ip­sius fa­bu­lae uel ac­to­ris com­mo­do lo­qui; pro­ta­sis pri­mus ac­tus ini­tium­que dra­ma­tis; epi­ta­sis incre­men­tum pro­ces­sus­que tur­ba­rum ac to­tius, ut ita di­xe­rim, no­dus er­ro­ris; ca­tastro­phe co­nuer­sio re­rum ad iucun­dos exi­tus, pa­te­fac­ta cunctis cog­ni­tio­ne ges­to­rum.