История Рима от основания города

Книга XXVIII, гл. 33

33. Ab hac ora­tio­ne di­mis­sos ad iter se com­pa­ra­re in diem pos­te­rum iubet, pro­fec­tus­que de­cu­mis castris per­ve­nit ad Hi­be­rum flu­men. In­de su­pe­ra­to am­ni die quar­to in conspec­tu hos­tium po­suit castra. Cam­pus an­te mon­ti­bus cir­ca saep­tus erat. [2] In eam val­lem Sci­pio cum pe­co­ra, rap­ta ple­ra­que ex ip­so­rum hos­tium ag­ris, pro­pel­li ad in­ri­tan­dam fe­ri­ta­tem bar­ba­ro­rum ius­sis­set, ve­li­tes sub­si­dio mi­sit, [3] a qui­bus ubi per pro­cur­sa­tio­nem com­mis­sa pug­na es­set, Lae­lium cum equi­ta­tu im­pe­tum ex oc­cul­to fa­ce­re iubet. [4] Mons op­por­tu­ne pro­mi­nens equi­tum in­si­dias te­xit, nec ul­la mo­ra pug­nae fac­ta est. His­pa­ni in conspec­ta pro­cul pe­co­ra, ve­li­tes in His­pa­nos prae­da oc­cu­pa­tos in­cur­re­re. [5] Pri­mo mis­si­li­bus ter­ri­ta­ve­re; dein­de mis­sis le­vi­bus te­lis, quae in­ri­ta­re ma­gis quam de­cer­ne­re pug­nam po­te­rant, gla­dios nu­dant, et con­la­to pe­de res coep­ta ge­ri est; an­cepsque pe­destre cer­ta­men erat, ni equi­tes su­per­ve­nis­sent. [6] Ne­que ex ad­ver­so tan­tum in­la­ti ob­vios obtri­ve­re, sed cir­cum­vec­ti etiam qui­dam per in­fi­ma cli­vi ab ter­go se, ut ple­ros­que in­terclu­de­rent, obie­ce­runt, maior­que cae­des fuit quam quan­tam ede­re le­via per ex­cur­sio­nes proe­lia so­lent.

[7] Ira ma­gis ac­cen­sa ad­ver­so proe­lio bar­ba­ris est quam im­mi­nu­ti ani­mi. Ita­que ne per­cul­si vi­de­ren­tur, pri­ma lu­ce pos­te­ro die in aciem pro­ces­se­re. [8] Non ca­pie­bat om­nes co­pias an­gus­ta, si­cut an­te dic­tum est, val­les; duae fer­me pe­di­tum par­tes et om­nis equi­ta­tus in aciem des­cen­dit; quod re­li­cum pe­di­tum erat ob­li­quo consti­tue­runt col­le. [9] Sci­pio, pro se es­se lo­ci an­gus­tias ra­tus, et quod in ar­to pug­na Ro­ma­no ap­tior quam His­pa­no mi­li­ti fu­tu­ra vi­de­ba­tur, et quod in eum lo­cum det­rac­ta hos­tium acies es­set qui non om­nem mul­ti­tu­di­nem eorum ca­pe­ret, no­vo etiam con­si­lio adie­cit ani­mum; [10] equi­tem nec se pos­se cir­cum­da­re cor­ni­bus in tam an­gus­to spa­tio, et hos­ti quem cum pe­di­te de­du­xis­set inu­ti­lem fo­re. [11] Ita­que im­pe­rat Lae­lio ut per col­les quam oc­cul­tis­si­mo iti­ne­re cir­cum­du­cat equi­tes seg­re­get­que quan­tum pos­sit equestrem a pe­destri pug­nam; [12] ip­se om­nia sig­na pe­di­tum in hos­tes ver­tit; quat­tuor co­hor­tes in fron­te sta­tuit, quia la­tius pan­de­re aciem non po­te­rat. [13] Mo­ram pug­nan­di nul­lam fe­cit, ut ip­so cer­ta­mi­ne aver­te­ret ab conspec­tu tran­seun­tium per col­les equi­tum. Ne­que an­te cir­cum­duc­tos sen­se­re quam tu­mul­tum equestris pug­nae ab ter­go ac­ce­pe­re. [14] Ita duo di­ver­sa proe­lia erant; duae pe­di­tum acies, duo equi­ta­tus per lon­gi­tu­di­nem cam­pi, quia mis­ce­ri ex ge­ne­re ut­ro­que proe­lium an­gus­tiae non pa­tie­ban­tur, pug­na­bant. [15] His­pa­no­rum cum ne­que pe­des equi­ti ne­que eques pe­di­ti auxi­lio es­set, pe­des fi­du­cia equi­tis te­me­re com­mis­sus cam­po cae­de­re­tur, eques cir­cum­ven­tus nec pe­di­tem a fron­te — iam enim stra­tae pe­destres co­piae erant — nec ab ter­go equi­tem sus­ti­ne­ret, et ip­si, cum diu in or­bem se­se stan­ti­bus equis de­fen­dis­sent, ad unum om­nes cae­si sunt, nec quis­quam pe­di­tum equi­tum­ve su­per­fuit qui in val­le pug­na­ve­runt. [16] Ter­tia pars, quae in col­le ad spec­ta­cu­lum ma­gis tu­tum quam ad par­tem pug­nae ca­pes­sen­dam ste­te­rat, et lo­cum et tem­pus ad fu­gien­dum ha­buit. [17] In­ter eos et re­gu­li ip­si fu­ge­runt, pri­us­quam to­ta cir­cum­ve­ni­re­tur acies in­ter tu­mul­tum elap­si.