1 Áëàãîäàðþ âàñ, áëàãîðîäíåéøèé áðàò Âèãèëèé, çà âàøå áîäðñòâîâàíèå è çà òî, ÷òî ñâîèìè âîïðîñàìè âû íàêîíåö-òî ïðîáóäèëè ìåíÿ îò äîëãîãî ñíà. Áëàãîäàðþ Âñåâûøíåãî, ïîáóäèâøåãî âàñ ïîñòóïèòü òàê, ÷òîáû íå òîëüêî âû îäèí, íî è äðóãèå áîäðñòâîâàëè 1. Õâàëà äîáðîäåòåëè è çàñëóãàì.
2 Òû æåëàåøü ïîñòè÷ü áåäñòâèÿ íûíåøíåãî ìèðà è óçíàòü, êîãäà îí âîçíèê è ÷òî ïðåòåðïåë äî íàñ. Êðîìå òîãî, òû äîáàâëÿåøü, ÷òîáû ÿ, ñðûâàÿ öâåòêè èç ðå÷åíèé ïðåäøåñòâåííèêîâ, âêðàòöå ïåðåñêàçàë, êàêèì îáðàçîì âîçíèêëî è ïðîäîëæàëîñü Ðèìñêîå ãîñóäàðñòâî, è ïîêîðèëî ïî÷òè âåñü ìèð, è äî ñèõ ïîð õîòÿ áû â âîîáðàæåíèè åãî óäåðæèâàåò; è ÷òîáû åù¸ ÿ ïîâåäàë òåáå, ïóñòü ïî-ïðîñòîìó, íî ñâîèìè ñëîâàìè, êàê ðÿä öàðåé îò Ðîìóëà, à çàòåì îò Àâãóñòà Îêòàâèàíà äîø¸ë äî Àâãóñòà Þñòèíèàíà.
3 Õîòÿ òî, ê ÷åìó òû ìåíÿ ïîáóæäàåøü, íå ìîæåò ñîîòâåòñòâîâàòü íè ìîåìó îáðàçó æèçíè, íè îïûòó, îäíàêî, ÷òîáû íå ïðîòèâèòüñÿ ïðîñüáàì äðóãà, ìû âñÿêèìè, êàêèìè òîëüêî ñìîãëè, ñïîñîáàìè ñîáðàëè øèðîêî ðàññûïàííîå. È íà÷àâ, ïðåæäå âñåãî, ñ àâòîðèòåòà Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ, êîòîðîãî è ñëåäóåò ïðèäåðæèâàòüñÿ, è ïðîéäÿ ÷åðåç ïàòðèàðõîâ äî âñåìèðíîãî ïîòîïà, äîáðàëèñü ìû äî öàðñòâîâàíèÿ Íèíà, êîòîðûé, ïðàâÿ íàðîäîì àññèðèéöåâ, ïîêîðèë ïî÷òè âñþ Àçèþ, è äî ìèäÿíèíà Àáðàêà, êîòîðûé, ðàçðóøèâ Àññèðèéñêîå öàðñòâî, îáðàòèë åãî â Ìèäèéñêîå è âëàäåë èì äî ïåðñà Êèðà, êîòîðûé òàêèì æå îáðàçîì íèçâåðæåííîå Ìèäèéñêîå öàðñòâî ïåðåäàë ïàðôÿíàì, è çàòåì äî ìàêåäîíÿíèíà Àëåêñàíäðà Âåëèêîãî, êîòîðûé, ïîáåäèâ ïàðôÿí, îáðàòèë ãîñóäàðñòâî ïîä âëàñòü ãðåêîâ.
4 Ïîñëå ýòîãî, êàêèì îáðàçîì Îêòàâèàí Àâãóñò Öåçàðü, íèçâåðãíóâ Ãðå÷åñêîå öàðñòâî, ïðèâ¸ë åãî ïîä çàêîí è âëàäû÷åñòâî ðèìëÿí. È òàê êàê åù¸ äî Àâãóñòà â òå÷åíèå ñåìèñîò ëåò Ðèìñêîå ãîñóäàðñòâî áëàãîäàðÿ èñêóññòâó ñâîèõ êîíñóëîâ, äèêòàòîðîâ è öàðåé ïîêîðèëî èíûå, áåðÿ íà÷àëî îò ñàìîãî îñíîâàòåëÿ Ðîìóëà, â äâàäöàòü ÷åòâ¸ðòîì ãîäó èìïåðàòîðà Þñòèíèàíà ÿ, õîòÿ è âêðàòöå, ñî÷èíèë îäíó ïîñâÿù¸ííóþ òåáå ìàëåíüêóþ êíèæèöó, ïðèñîåäèíèâ ê íåé äðóãóþ ÷àñòü î ïðîèñõîæäåíèè è äåÿíèÿõ íàðîäà ãåòîâ, óæå äàâíî èçäàííóþ äëÿ íàøåãî îáùåãî äðóãà Êàñòàëèÿ, ÷òîáû òû, óçíàâ î áåäñòâèÿõ ðàçíûõ íàðîäîâ, ïîæåëàë áû ñòàòü ñâîáîäíûì îò âñÿêîãî íåñ÷àñòüÿ è îáðàòèëñÿ ê Áîãó, êîòîðûé åñòü èñòèííàÿ ñâîáîäà.
5 Èòàê, ïðî÷èòàâ îáå êíèæêè, òû óçíàåøü, ÷òî íàä ëþáÿùèì ìèð ïîñòîÿííî íàâèñàåò íåîáõîäèìîñòü. Òû æå ïîñëóøàé àïîñòîëà Èîàííà, êîòîðûé ãîâîðèò: «Âîçëþáëåííûå, íå ëþáèòå ìèðà, íè òîãî, ÷òî â ìèðå. È ìèð ïðîõîäèò, è ïîõîòü åãî, à èñïîëíÿþùèé âîëþ Áîæèþ ïðåáûâàåò âîâåê »2. È âîçëþáè âñåì ñåðäöåì Áîãà è áëèæíåãî, ÷òîáû èñïîëíèòü çàêîí, è ìîëèñü çà ìåíÿ, áëàãîðîäíåéøèé è âåëèêîëåïíûé áðàò.
6 Ðèìëÿíå, êàê ãîâîðèò ßìâëèõ, äåéñòâóÿ îðóæèåì è çàêîíàìè, ñäåëàëè ñâîèì âåñü êðóã çåìåëü; è åñëè óñòàíîâèëè îíè ýòî ïîñðåäñòâîì îðóæèÿ, òî ñîõðàíèëè ñ ïîìîùüþ çàêîíîâ. Ïîýòîìó è ÿ, ñëåäóÿ ó÷¸íåéøåìó ìóæó, â òî âðåìÿ, êîãäà ðàçìûøëÿë, ÷òî íàïèñàòü î òå÷åíèè âðåìåíè, ñ÷¸ë íåîáõîäèìûì êàê áû ïðåäïîñëàòü ñâîåìó ñî÷èíåíüèöó íåêîå óêðàøåíèå. Âåäü ðàäè ðàçûñêàíèé ñàìîãî âåðíîãî äðóãà ÿ äåéñòâèòåëüíî æåëàþ, áåãëî ïðîáåãàÿ, ñîáðàòü â ñèëó ñâîåãî ðàçóìåíèÿ èç ðàçëè÷íûõ ñî÷èíåíèé ïðåäøåñòâåííèêîâ íåñêîëüêî öâåòêîâ â îäèí, è ñæàòî è êðàòêî èçëîæèòü â âèäå íåáîëüøîé èñòîðèè êàê ïîñëåäîâàòåëüíîñòü ëåò, òàê è äåÿíèÿ òåõ ìóæåé, ÷òî óñåðäíî ïîòðóäèëèñü íà áëàãî ãîñóäàðñòâà.
7 Ñêîëü áû áåçûñêóñíûì íè ïîêàçàëîñü, ÿ äóìàþ, èçëîæåííîå ëþäÿì âûñîêîîáðàçîâàííûì, îäíàêî îíî áóäåò ïðèÿòíî, êàê ÿ ïîëàãàþ, äëÿ ïðîñòûõ ëþäåé, êîãäà îíè è ñîêðàù¸ííîå èçëîæåíèå ïðî÷òóò áåç ïðåíåáðåæåíèÿ, è áåçî âñÿêèõ ñëîâåñíûõ ïðèêðàñ âîñïðèìóò òî, ÷òî ïðî÷ëè. Âåäü îò íà÷àëà ìèðà è ïåðâîãî ñîòâîðåíèÿ êàê ÷åëîâåêà, òàê è ñòèõèé, è äî âñåìèðíîãî ïîòîïà ìû, ñëåäóÿ ñëîâàì ïðàâäèâîãî çàêîíîäàòåëÿ Ìîèñåÿ, èñ÷èñëèëè äâå òûñÿ÷è äâåñòè ñîðîê äâà ãîäà.  òå ãîäû, ïîêà ïðèðîäà ëþäåé îñòàâàëàñü ãðóáîé è ïðîñòîé, áûëè â èõ ðîäó íå öàðè, à ïàòðèàðõè 3. Èõ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü áûëà ñëåäóþùåé:
8 Àäàì, ïåðâîçäàííûé è ïåðâûé èç ñìåðòíûõ, ïðîæèë 230 ëåò è ðîäèë Ñèôà.
Ñèô ïðîæèë 205 ëåò è ðîäèë Åíîñà.
Åíîñ æå ïðîæèë 190 ëåò è ðîäèë Êàèíàíà.
Êàèíàí òàêæå ïðîæèë 170 ëåò è ðîäèë Ìàëåëåèëà.
Ìàëåëåèë ïðîæèë 165 ëåò è ðîäèë Èàðåäà.
Èàðåä æå ïðîæèë 162 ãîäà è ðîäèë Åíîõà.
Åíîõ æå ïðîæèë 165 ëåò è ðîäèë Ìàôóñàëà.
Ìàôóñàë ïðîæèë 167 ëåò è ðîäèë Ëàìåõà.
Ëàìåõ òàêæå ïðîæèë 188 ëåò è ðîäèë Íîÿ 4.
9 Íîþ æå áûëî øåñòüñîò ëåò, êîãäà ïîòîï î÷èñòèë ìèð îò æåñòî÷àéøèõ ïðåñòóïëåíèé. Îò åãî ïðàâëåíèÿ è îò ñàìîãî ïîòîïà äî ñìåøåíèÿ ÿçûêîâ, êîòîðîå ïðîèçîøëî èç-çà ãðåõîâ ñòðîÿùèõ áàøíþ íà ðàâíèíå Ñåííààð, è äî Åâåðà, â êîòîðîì ñîõðàíèëñÿ íàðîä åâðååâ è äðåâíèé ÿçûê, ïîñêîëüêó îí íå ó÷àñòâîâàë â òîì çàãîâîðå, 525 ëåò ïî ïàòðèàðõàì ñëåäóþùèì îáðàçîì:
10 Àðôàêñàò, ñûí Ñèìà, âíóê Íîÿ, ðîäèâøèéñÿ íà âòîðîé ãîä ïîñëå ïîòîïà, ïðîæèë 135 ëåò è ðîäèë Êàèíàíà.
Êàèíàí æå ïðîæèë 130 ëåò è ðîäèë Ñàëó.
Ñàëà æå ïðîæèë 130 ëåò è ðîäèë Åâåðà.
Åâåð òàêæå ïðîæèë 130 ëåò è ðîäèë Ôàëåêà.
Èòàê, îò ñìåøåíèÿ ÿçûêîâ è ïåðâåíñòâà Åâåðà, îò êîòîðîãî åâðåè, è äî ðîæäåíèÿ Àâðààìà, êîãäà è ïåðâûé â ìèðå öàðü Íèí ïðàâèë â àññèðèéñêîì íàðîäå, â 42 ãîäó åãî ïðàâëåíèÿ, ïðîõîäÿùèå ïî âûøåóêàçàííîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè ïàòðèàðõîâ ñîñòàâèëè 541 ãîä ñëåäóþùèì îáðàçîì:
Ôàëåê ïðîæèë 130 ëåò è ðîäèë Ðàãàâà.
Ðàãàâ ïðîæèë 132 ãîäà è ðîäèë Ñåðóõà.
Ñåðóõ æå ïðîæèë 130 ëåò è ðîäèë Íàõîðà.
Íàõîð æå ïðîæèë 79 ëåò è ðîäèë Ôàððó.
Ôàððà òàêæå ïðîæèë 70 ëåò è ðîäèë Àâðààìà.
11 Òàêèì îáðàçîì, îò Àäàìà è äî ðîæäåíèÿ Àâðààìà, òî åñòü îò íà÷àëà ìèðà è äî ñîðîê âòîðîãî ãîäà ïåðâîãî àññèðèéñêîãî öàðÿ Íèíà, êàê ìû ñêàçàëè âûøå, ïî ïàòðèàðõàì ïîëó÷àåòñÿ äâàäöàòü ïîêîëåíèé, ëåò æå 3308; îòñþäà îòíûíå, îñòàâèâ ïàòðèàðõîâ, ìû áóäåì ïðèäåðæèâàòüñÿ ïîñëåäîâàòåëüíîñòè öàðåé è, êàê Åâñåâèé è Èåðîíèì, ïðîáåæàâ ñíà÷àëà àññèðèéñêèõ, çàòåì ìèäèéñêèõ, ïåðñèäñêèõ è ãðå÷åñêèõ, êàêèì îáðàçîì è â êàêèå âðåìåíà [ýòà ïîñëåäîâàòåëüíîñòü] ïåðåøëà ê ðèìñêèì [öàðÿì], áîëåå ïîäðîáíî, åñëè ïîçâîëèò Ãîñïîäü, èçëîæèì.
12 Èòàê, íàì ñëåäóåò íà÷àòü ïåðå÷èñëåíèå öàðåé è öàðñòâ ñ äðåâíåé Àññèðèè, â êîòîðîé ïåðâûì Íèí, ñûí Áåëà, ïîñòðîèâøèé íàçâàííûé åãî èìåíåì ãîðîä Íèíåâèþ, ïðàâèë 42 ãîäà, è êîòîðàÿ îò ïåðâîãî ãîäà ýòîãî Íèíà è äî ïîñëåäíåãî ãîäà Òîíà Êîíêîëîðà, êîòîðîãî ãðåêè íàçûâàþò Ñàðäàíàïàëîì, óáèòîãî ñàòðàïîì 5 ìèäÿí Àðáàêîì, ïåðåäàâøèì ýòî öàðñòâî ìèäÿíàì, óïðàâëÿëàñü òðèäöàòüþ øåñòüþ öàðÿìè â òå÷åíèå òûñÿ÷è äâóõñîò ñîðîêà ëåò ñëåäóþùèì îáðàçîì:
13 Íèí, öàðü àññèðèéñêèé, ïîñëå ðîæäåíèÿ Àâðààìà ïðàâèë 10 ëåò.
14 Ñåìèðàìèäà, æåíà Íèíà, 42 ãîäà. Ãîâîðÿò, áóäòî îíà îñíîâàòåëüíèöà Âàâèëîíà, õîòÿ íèãäå íåëüçÿ ïðî÷åñòü, ÷òî îíà åãî îñíîâàëà, íî ëèøü ÷òî âîññòàíîâèëà. Ïðè íåé Àâðààì ìóæàåò â Õàëäåå.
15 Çàìåé, êîòîðûé òàêæå Íèíèÿ, ñûí Íèíà è Ñåìèðàìèäû, 38 ëåò. Íà åãî òðèäöàòü òðåòüåì ãîäó áûëî äàíî îáåòîâàíèå Àâðààìó, êîãäà åìó áûëî 75 ëåò.
16 Àðèé 30 ëåò. Íà åãî äåñÿòîì ãîäó ñòîëåòíèé Àâðààì ðîäèë ñûíà Èñààêà.
17 Àðàëèé 40 ëåò. Íà ïîñëåäíåì ãîäó åãî öàðñòâîâàíèÿ ó Èñààêà ðîäèëèñü áëèçíåöû, òî åñòü Èàêîâ è Èñàâ.
18 Êñåðêñ, êîòîðûé òàêæå Áàëåé, 30 ëåò. Âî âðåìÿ åãî öàðñòâîâàíèÿ Èàêîâ, áåæàâ îò áðàòà Èñàâà, îäèíîêèé ïðèø¸ë â Åãèïåò è îáîãàù¸ííûé ñ òîëïîé âåðíóëñÿ.
19 Àðìàìèòð 38 ëåò. Èàêîâ, îñòàâèâ ñëóæáó ó òåñòÿ Ëàâàíà, âåðíóëñÿ ê îòöó.
20 Áåëîõ 35 ëåò. Â ýòî öàðñòâîâàíèå þíûé Èîñèô ðàññêàçûâàåò ñâîè ñíû áðàòüÿì è îòöó.
21 Áàëåé 52 ãîäà. Íà òðèäöàòîì ãîäó åãî Èàêîâ, ïîíóæäàåìûé ãîëîäîì, ïðèõîäèò â Åãèïåò è òàì íàõîäèò ñâîåãî ñûíà, íà÷àëüñòâóþùåãî íàä çåìëÿìè âñåãî Åãèïòà.
22 Àëüòàä 32 ãîäà.  ýòî öàðñòâîâàíèå Èàêîâ óìåð â Åãèïòå, åãî òåëî Èîñèô ñ áîëüøèì ïî÷¸òîì îòâîçèò â çåìëþ Õàíààíñêóþ.
23 Ìàìèíò 30 ëåò. Âî âðåìÿ åãî öàðñòâîâàíèÿ óìèðàåò Èîñèô è åãèïòÿíå óãíåòàþò åâðååâ â òÿæåëåéøåì ðàáñòâå.
24 Ìàêàëåé 30 ëåò. È â åãî öàðñòâîâàíèå ïðîäîëæàåòñÿ ðàáñòâî åâðååâ â Åãèïòå.
25 Ñôåð 30 ëåò. Â ïîñëåäíèå âðåìåíà åãî öàðñòâîâàíèÿ Àìáðà èç êîëåíà Ëåâèåâà ðîäèë Ìîèñåÿ.
26 Ìàìèë 30 ëåò. Â ýòî öàðñòâîâàíèå þíûé Ìîèñåé ïîñâÿòèë ñåáÿ ìóäðîñòè åãèïòÿí.
27 Ñïàðåò 40 ëåò. Â ýòî âðåìÿ Ìîèñåé, óáèâ åãèïòÿíèíà, áåæàë â çåìëþ Ìàäèàìñêóþ.
28 Àñêàòàä 40 ëåò. Íà âîñüìîì ãîäó åãî öàðñòâîâàíèÿ Ìîèñåé, ÷åðåç 430 ëåò ïîñëå îáåòîâàíèÿ, ñî çíàìåíèÿìè è ïîäâèãàìè âûâîäèò åâðåéñêèé íàðîä èç Åãèïòà è â ïóñòûíå â òå÷åíèå ñîðîêà ëåò èçëàãàåò åìó çàêîí.
29 Àìèíòà 45 ëåò. Íà äåâÿòîì ãîäó åãî Ìîèñåé óìèðàåò è ïåðåäà¸ò íà÷àëüñòâî íàä íàðîäîì Èèñóñó Íàâèíó.
30 Áåëîõ 25 ëåò. Ïðè í¸ì ñóäüÿ åâðååâ Ãîôîíèèë è Ôèíååñ óäåðæèâàåò ñâÿùåíñòâî.
31 Áåëåïàð 30 ëåò.  òî âðåìÿ ñóäüÿ åâðååâ Àîä è âî âñ¸ì âðàæäà ñ èíîðîäöàìè 6.
32 Ëàìïðèä 37 ëåò. È â åãî öàðñòâîâàíèå ñóäü¸é åâðååâ ïðîäîëæàåò áûòü Àîä.
33 Ñîçàð 20 ëåò. È â åãî âðåìåíà, õîòÿ è ñòàðûé, íî äî ñèõ ïîð òâ¸ðäî ñòîèò Àîä, è ñðàæàåòñÿ ñ èíîðîäöàìè, è ñ Áîæüåé ïîìîùüþ ïîáåæäàåò.
34 Ëàìïåð 30 ëåò. Â åãî öàðñòâîâàíèå åâðååâ âîçãëàâèëè Äåâîðà è Âàðàê.
35 Ïàííèÿ 45 ëåò. Â åãî âðåìåíà èóäååâ âîçãëàâèë Ãåäåîí, êîòîðûé òàêæå Èåðîâààë.
36 Ñîçàðì 19 ëåò. Â åãî âðåìåíà ñóäüÿìè åâðååâ áûëè Ôîëà è Àâèìåëåõ.
37 Ìèòðåé 29 ëåò. Ïðè í¸ì èóäååâ âîçãëàâèë Èàèð.
38 Òàâòàí 22 ãîäà. Ïðè åãî öàðñòâîâàíèè ñóäüè åâðååâ Åñåâîí è Àâäîí.  ýòî ñàìîå âðåìÿ ãðåêè ðàçîðèëè Òðîþ; áåæàâøèé îòòóäà Ýíåé ïðèáûë â Èòàëèþ è ðàäè ðîäñòâà ñîåäèíèëñÿ ñ Ëàòèíîì, ñûíîì Ôàâíà, âíóêîì Ïèêà, ïðàïðàâíóêîì Ñàòóðíà, âçÿâ â æ¸íû åãî äî÷ü Ëàâèíèþ. È, ñîåäèíèâøèñü, íàðîäû Ôðèãè è Èòàëà ñòàëè íàçûâàòüñÿ ëàòèíàìè.
39 È òàêèì îáðàçîì îòíûíå ñ ýòîãî âðåìåíè è ïîòîì, ïóñòü è â áåäíåéøåì öàðñòâå è òåñíîì ìåñòå, êîòîðîå íàçûâàëîñü Ëàâðåíòèéñêèì ïîëåì, ïðàâèëè ïîñëå Ëàòèíà Ýíåé è åãî ïðååìíèêè, êîòîðûå îáû÷íî èìåíîâàëèñü Ñèëüâèÿìè è Àëüáàíàìè èç-çà Àëüáàíñêîãî ãîðîäà è èç-çà ðîäèâøåãîñÿ ïîñëå ñìåðòè Ýíåÿ åãî ñûíà, òàêæå Ýíåÿ, êîòîðûé áûë íàçâàí Ñèëüâèåì ïîòîìó, ÷òî Ëàâèíèÿ ïîñëå ñìåðòè Ýíåÿ, îïàñàÿñü çàâèñòè Àñêàíèÿ, òàéíî ðîäèëà åãî â ëåñó 7 è íàçâàëà Ýíååì Ñèëüâèåì. Äî íåãî, êàê ìû ñêàçàëè âûøå, â òå÷åíèå ïðèìåðíî 180 ëåò Èòàëèåé ïðàâèëè ßíóñ, Ñàòóðí, Ïèê, Ôàâí è Ëàòèí.
40 Òåâòåé 40 ëåò. Ïðè í¸ì ñóäüÿ åâðååâ Ñàìñîí, ñèëüíåéøèé èç ñèëüíûõ.
41 Òèíåé 30 ëåò. Íà âîñåìíàäöàòîì ãîäó åãî öàðñòâîâàíèÿ ñâÿùåííèê Èëèÿ, óñëûøàâ âåñòü î ñâîèõ ñûíîâüÿõ è î òîì, ÷òî ïîõèùåí êîâ÷åã çàâåòà, óïàë çàìåðòâî.
42 Äåðñèë 40 ëåò. Ïðè í¸ì êàêîå-òî âðåìÿ ïðàâèë öàðü åâðååâ Ñàóë, à êàêîå-òî — ïîñòàâëåííûé öàð¸ì Äàâèä èç êîëåíà Èóäû.
43 Åâïàë 38 ëåò. Íà òðèäöàòü âòîðîì ãîäó åãî öàðñòâîâàíèÿ Ñîëîìîí íà÷àë è â òå÷åíèå ñåìè ëåò ïîñòðîèë åäèíñòâåííûé â ìèðå Õðàì Ãîñïîäåíü.
44 Ëàîñòåí 45 ëåò. È âî âðåìÿ åãî öàðñòâîâàíèÿ íàä àññèðèéöàìè åâðåÿìè ïðàâèë Ñîëîìîí, ïðîðî÷åñòâîâàëè æå Ñàäîê è Àõèÿ Ñèëîìëÿíèí.
45 Ïðèòèàä 30 ëåò. Ïðè í¸ì, ïî ñìåðòè Ñîëîìîíà, öàðñòâî åâðååâ ðàçäåëåíî ìåæäó Ðîâîàìîì è Èåðîâîàìîì, è îäíè ñòàëè íàçûâàòüñÿ èóäåÿìè, äðóãèå — èçðàèëüòÿíàìè.
46 Îôðàòåé 20 ëåò. Ïðè í¸ì â îáëàñòè èóäååâ ïðàâèò Èîñàôàò; ó èçðàèëüòÿí æå, ïîñëå áûñòðîé ñìåðòè Íàâàòà è Âààñû, è êîãäà óìåðëè Èëà è Àìâðèé, âëàñòüþ îâëàäåë Àõàâ âìåñòå ñ Èåçàâåëüþ.
47 Îôðàòàí 50 ëåò. Ïðè í¸ì â îáëàñòè Èóäû ïðàâèëè Èîðàì, Îõîçèÿ è Ãîôîëèÿ, è Èîàñ; â Èçðàèëå æå îäèí çà äðóãèì âëàñòü íàñëåäîâàëè Îõîçèÿ, Èîðàì è Èèóé.
48 Àêðàçàï 42 ãîäà. Ïðè í¸ì âëàñòè äîñòèãàåò Àìàñèÿ, ïðèçâàííûé íà öàðñòâî â Èóäåå; â Èçðàèëå æå îäèí çà äðóãèì ïðàâèëè Èîàõàç è Èîàñ.
49 Òîí Êîíêîëîð, êîòîðîãî ãðåêè íàçûâàþò Ñàðäàíàïàëîì, 20 ëåò. Ïðè í¸ì ó èóäååâ Àçàðèÿ, êîòîðûé òàêæå Îçèÿ, ó èçðàèëüòÿí æå Ðîâîàì 8.
Èòàê, Àññèðèéñêîå öàðñòâî ÷åðåç òûñÿ÷ó äâåñòè ñîðîê ëåò îáðåëî êîíåö ñòîëü äîëãîé ïðîäîëæèòåëüíîñòè è ïåðåøëî ê ìèäÿíàì. Èáî ñàòðàï ìèäÿí Àðáàê, óáèâ Ñàðäàíàïàëà, çàõâàòèë åãî öàðñòâî è ïðèâ¸ë åãî ïîä âëàñòü ìèäÿí.
50 Àðáàê, öàðü ìèäèéñêèé, 28 ëåò. Ïðè í¸ì â îáëàñòè Èóäû âñ¸ åù¸ ïðàâèë Àçàðèÿ, êîòîðûé òàêæå Îçèÿ.  Èçðàèëå æå ïîñëå Ðîâîàìà â òå÷åíèå íåñêîëüêèõ äíåé áûë Çàõàðèÿ, à òàêæå Øàëëóì, êîòîðûì íàñëåäîâàë Ìàíàèì.
51 Ñîçàðì 30 ëåò.  îáëàñòè Èóäû ïðàâèë Èîàôàì, ó èçðàèëüòÿí Ôàêèÿ, êîãäà ïÿòíàäöàòûé ãîä åãî ñòàë íàçûâàòüñÿ ïî íà÷àòîé ïåðâîé Îëèìïèàäå. Èìåííî òîãäà, ïîñëå áåñ÷èñëåííûõ, ÿ áû òàê ñêàçàë, öàðåé Ëàâðåíòèéñêîé îáëàñòè è Ëàöèÿ Ñèëüâèåâ è Àëüáàíîâ, êîòîðûå â òå÷åíèå òð¸õñîò ëåò ïðàâèëè ÷àñòüþ Èòàëèè, õîòÿ è áåäíåéøåé, öàðü Àìóëèé äî÷ü ñâîåãî áðàòà Íóìèòîðà ïî èìåíè Ðåÿ, êîòîðàÿ çâàëàñü òàêæå Èëèÿ, ñäåëàë äåâñòâåííîé âåñòàëêîé. Êîãäà áûëî îáíàðóæåíî, ÷òî îíà áåðåìåííà, ïûòàÿñü îïðàâäàòü ñâî¸ ïðåñòóïëåíèå, îíà ñîëãàëà, ÷òî áûëà èçíàñèëîâàíà Ìàðñîì. Êîãäà ó íå¸ ðîäèëèñü äâîå áëèçíåöîâ, öàðü ïðèêàçàë èõ âûáðîñèòü. Íåêàÿ áëóäíèöà ïî èìåíè Ëóïà, óñëûøàâ èõ ïèñê, òîò÷àñ ïîäîáðàëà èõ è îòíåñëà ê ïàñòóõó Ôàóñòóëó. Åãî æåíà Àêêà, âîñïèòûâàÿ èõ, ïðèó÷èëà æèòü ñðåäè äðóãèõ ïàñòóõîâ.
52 Ìàäèä 40 ëåò. Âî âðåìÿ åãî öàðñòâîâàíèÿ íàä ìèäÿíàìè ó èóäååâ ïðàâèë Àõàç, ó èçðàèëüòÿí — äðóãîé Ôàêèÿ. È â äåâÿòûé ãîä Ìàäèäà, ñåäüìóþ Îëèìïèàäó, Ðîìóë è åãî áðàò, êîòîðûå, êàê ìû ãîâîðèëè, âûðîñëè ñðåäè ïàñòóõîâ, ñîáðàâ ìíîæåñòâî ïàñòóõîâ, íà÷àëè ñòðîèòåëüñòâî Ðèìñêîãî ãîðîäà, è ìëàäøèé, óáèâ áðàòà, ïðèêàçàë, ÷òîáû ãîðîä ïî åãî èìåíè íàçûâàëñÿ Ðèìîì. Ìèíóÿ åãî äåÿòåëüíîñòü è ïîñëåäîâàòåëüíîñòü åãî ïðååìíèêîâ íåêîåãî ðîäà ïðûæêîì, ÿ ïðîáåãàþ, êàê íà÷àë, ÷óæåçåìíûå öàðñòâà è, êîãäà ïðåäñòàâèëñÿ ñëó÷àé, âîçâðàùàþñü ê òîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè. Òîëüêî òû, ÷èòàòåëü, îáðàòè âíèìàíèå, ÷òî îò íà÷àëà ìèðà è äî âîçíèêíîâåíèÿ ýòîãî âåëèêîãî ãîðîäà ïðîøëî 4560 ëåò.
53 Êàðäèêåé 13 ëåò. Ïðè í¸ì Åçåêèÿ, ñûí Àõàçà, íàñëåäóÿ, ïðàâèò èóäåÿìè. Íàðîä æå èçðàèëüòÿí ïîñëå òîãî, êàê ïðàâèë 250 ëåò â Ñàìàðèè, â ïÿòíàäöàòîì ãîäó âûøåíàçâàííîãî Ìàäèäà áûë óâåä¸í õàëäåéñêèì öàð¸ì Ñàëìàíàñàðîì â ïëåí â ìèäèéñêèå ãîðû.
54 Äåéîê 54 ãîäà.  íà÷àëå åãî âðåìåíè Ìàíàññèÿ áûë óâåä¸í â ïëåí èç åâðåéñêîé Èóäåè è, çàêîâàííûé â æåëåçíûå öåïè, êàê ãîâîðÿò, ðàñêàÿëñÿ. È ìîæíî ïðî÷åñòü ïåñíü åãî ïîêàÿíèÿ. Âïîñëåäñòâèè æå, âåðíóâøèñü íà öàðñòâî, îí îñòàâèë ïðååìíèêîì ñâîåãî ñûíà Àììîíà.
55 Ôðàîòð 23 ãîäà. Ïðè í¸ì Èîñèÿ, öàðü èóäåéñêèé, êîòîðûé âûðóáèë ñâÿùåííûå ðîùè, èçãíàë ÿçû÷åñêèõ èäîëîâ èç ñâîåãî öàðñòâà è ïðàâåäíî ïî÷èòàë Áîãà Íåáåñíîãî.
56 Êèàêñàð 32 ãîäà. Ïðè í¸ì èóäåÿìè ïðàâèò Èîàõàç, åìó íàñëåäîâàë Ýëèàêèì, îí æå Èîàêèì, êîòîðîìó åù¸ ïðè æèçíè Êèàêñàðà íàñëåäîâàë äðóãîé Èàîêèì 9, ïðè êîòîðîì è íàñòóïèë êîíåö öàðñòâà.
57 Àñòèàã 38 ëåò. Íà âîñüìîì ãîäó åãî ïðàâëåíèÿ èóäåè èç Èåðóñàëèìà óâåäåíû â ïëåí âàâèëîíñêèì öàð¸ì Íàâóõîäîíîñîðîì. Òàêèì îáðàçîì âëàñòü ìèäÿí, êîòîðûå ïðàâèëè â òå÷åíèå 258 ëåò, áûëà ñâåðãíóòà è ïåðåøëà ê ïåðñàì, ïîñêîëüêó ñâÿçàííûå ðîäñòâîì ïåðñèäñêèé öàðü Êèð è Äàðèé Ìèäèéñêèé, ñûí âûøåóïîìÿíóòîãî Àñòèàãà, áóäó÷è ïëåìÿííèêîì è äÿäåé, íàïàâ íà Âàëòàñàðà, ïðàïðàâíóêà Íàâóõîäîíîñîðà, öàðÿ âàâèëîíñêîãî, òî åñòü õàëäåéñêîãî, çàõâàòèëè åãî öàðñòâî. È ïî ñìåðòè Äàðèÿ Êèð, âëàäåâøèé è ñâîèì öàðñòâîì, òî åñòü ïåðñîâ, è ðîäñòâåííèêà ñâîåãî Äàðèÿ, òî åñòü ìèäÿí, çàõâàòèâ òðåòüå öàðñòâî, âåñüìà âîçâûñèë íàðîä ïåðñîâ. Ýòîò íàðîä îò âûøåóïîìÿíóòîãî Êèðà äî Äàðèÿ, ñûíà Àðñàìà, âëàñòâîâàë â òå÷åíèå ïðèìåðíî 230 ëåò, è òàêèì îáðàçîì âëàñòü îò íàðîäà ïåðñîâ ïîñëå äåñÿòè öàðåé ïåðåøëà ê ãðåêàì.
58 Êèð Ïåðñèäñêèé 32 ãîäà. Îí ïîçâîëèë, îñâîáîäèâ èç ïëåíà, âåðíóòüñÿ â Èóäåþ ïî÷òè ïÿòèäåñÿòè òûñÿ÷àì èóäååâ, êîòîðûå, ñîîðóäèâ àëòàðü, çàëîæèëè îñíîâàíèå õðàìà. È ïîñêîëüêó èì ïðåïÿòñòâîâàëè ñîñåäíèå íàðîäû, äåëî îñòàâàëîñü íåçàâåðø¸ííûì âïëîòü äî Äàðèÿ.
59 Êàìáèç 8 ëåò. È ïðè í¸ì äåëî, âîñïðåïÿòñòâóåìîå ñîñåäÿìè, îñòàíîâèëîñü è ñòðîèòåëüñòâî íå âåëîñü.
60 Äâîå áðàòüåâ-ìàãîâ ïðàâèëè 8 ìåñÿöåâ.
61 Äàðèé 36 ëåò. Íà âòîðîì ãîäó åãî Çîðîâàâåëåì è Èèñóñîì, ñûíîì Èîñåäåêà, áûë âîññòàíîâëåí Õðàì â ïÿòüñîò äâåíàäöàòûé ãîä ïîñëå ïåðâîãî ñòðîèòåëüñòâà ïðè Ñîëîìîíå, îò Àäàìà æå ïðèìåðíî 4930 ëåò.
62 Çàòåì Êñåðêñ, ñûí Äàðèÿ, 20 ëåò. Îí öàðñòâîâàë íàä ïåðñàìè, ìèäÿíàìè è õàëäåÿìè.
64 Àðòàêñåðêñ, êîòîðûé çâàëñÿ Ìàêðîõèð 10, 40 ëåò.
67 Äàðèé ïî ïðîçâèùó Íîò 11 19 ëåò.
68 Àðòàêñåðêñ, êîòîðûé òàêæå Ìíåìîí 12, ñûí Äàðèÿ è Ïàðåñàòèäû, 40 ëåò. Îí æå åâðåÿìè çîâ¸òñÿ Àñâåð 13, ïðè í¸ì áûëà íàïèñàíà êíèãà Ýñôèðü.
69 Àðòåêñåðêñ, êîòîðûé òàêæå Îõ, 26 ëåò. Îí ðàçðóøèë Ñèäîí, ïîä÷èíèë ñâîåé âëàñòè Åãèïåò è çàõâàòèë âñþ Ñèðèþ.
70 Àðñåñ, ñûí Îõà, 4 ãîäà. Ïðè í¸ì Èàääóé, âåëè÷àéøèé è âûäàþùèéñÿ ïåðâîñâÿùåííèê èóäååâ.
71 Äàðèé, ñûí Àñàðìà 14, 6 ëåò. Åãî óáèë è îáðàòèë åãî öàðñòâî â ñâîþ ñîáñòâåííîñòü ìàêåäîíÿíèí Àëåêñàíäð Âåëèêèé, îñíîâàâøèé â ñâîþ ÷åñòü Àëåêñàíäðèþ, ãäå ãðå÷åñêèå öàðè ïðàâèëè â òå÷åíèå 296 ëåò ñëåäóþùèì îáðàçîì:
72 Àëåêñàíäð Âåëèêèé ïîñëå ñìåðòè Äàðèÿ 5 ëåò.
73 Ïòîëåìåé, ñûí Ëàãà, 40 ëåò. Îí åù¸ ðàç óâ¸ë åâðåéñêèé íàðîä â ïëåí â Åãèïåò.
74 Ïòîëåìåé Ôèëàäåëüô, 28 ëåò. Îí îòïóñòèë èç ïëåíà åâðååâ è, óìèëîñòèâëåííûé äàðàìè ïåðâîñâÿùåííèêà èóäååâ Åëåàçàðà, ñ ïîìîùüþ ñåìèäåñÿòè òîëêîâíèêîâ ïåðåâ¸ë Ñâÿùåííîå Ïèñàíèå ñ åâðåéñêîãî ÿçûêà íà ãðå÷åñêèé.
75 Ïòîëåìåé Ýâåðãåò 26 ëåò. Â åãî âðåìåíà Èèñóñ, ñûí Ñèðàõîâ, íàïèñàë êíèãó ïðåìóäðîñòè.
76 Ïòîëåìåé Ôèëîïàòîð 17 ëåò. Ïðè í¸ì âíîâü ïîêîðåíû èóäåè è øåñòüäåñÿò òûñÿ÷ èõ èñòðåáëåíû öàð¸ì Ñèðèè Àíòèîõîì, êîãäà ïåðâîñâÿùåííèêîì áûë Îíèÿ.
77 Ïòîëåìåé Ýïèôàí 24 ãîäà. Îí, ïîñëàâ âîåíà÷àëüíèêà Ñêîïó, çàõâàòûâàåò Èåðóñàëèì; â ñâîþ î÷åðåäü Àíòèîõ, îäîëåâ Ñêîïó, âñòóïàåò ñ Èóäååé â äðóæåñòâåííûé ñîþç.
78 Ïòîëåìåé Ôèëîìåòîð 35 ëåò. Ïðè ýòîì öàðå èóäåé Àðèñòîáóë, ôèëîñîô-ïåðèïàòåòèê, íàïèñàë êîììåíòàðèè íà êíèãè Ìîèñååâû è ïðåïîäí¸ñ èõ öàðþ Ïòîëåìåþ. Àíòèîõ æå, ïîñòóïàÿ ïðîòèâ çàêîíà èóäåéñêîãî, ìíîãèõ óìåðòâèë. Ïðîòèâ íåãî ïîäíÿë îðóæèå Èóäà, êîòîðûé òàêæå Ìàêêàâåé.
79 Ïòîëåìåé Ýâåðãåò 29 ëåò.  åãî öàðñòâîâàíèå çíàìåíèò âîæäü èóäååâ Èîíàòàí, çàêëþ÷èâøèé ñîþç ñ ðèìëÿíàìè è ñïàðòàíöàìè.
80 Ïòîëåìåé Ôèñêîí, êîòîðûé òàêæå Ñîòåð, 17 ëåò. Ïðè í¸ì öàð¸ì è âìåñòå ñ òåì ïåðâîñâÿùåííèêîì èóäååâ ñòàíîâèòñÿ Àðèñòîáóë, ñûí Èîíàòàíà.
81 Ïòîëåìåé, êîòîðûé òàêæå Àëåêñàíäð, 10 ëåò. Â åãî öàðñòâîâàíèå íàðîä èóäååâ ìíîãîå ïðåòåðïåë êàê îò àëåêñàíäðèéöåâ, òàê è îò àíòèîõèéöåâ.
82 Ïòîëåìåé, êîòîðûé áûë îòâåðãíóò ìàòåðüþ, 8 ëåò. Èóäåÿìè òîãäà ïðàâèò ßííàé, êîòîðûé òàêæå Àëåêñàíäð.
83 Ïòîëåìåé Äèîíèñ, 30 ëåò. Ïðè åãî öàðñòâîâàíèè Àëåêñàíäðà, êîòîðàÿ òàêæå Ñàëèíà 15, æåíà åâðåéñêîãî öàðÿ Àëåêñàíäðà, ïðàâèò â Èåðóñàëèìå. Ñ ýòîãî âðåìåíè ñìÿòåíèå â äåëàõ è ðàçëè÷íûå áåäñòâèÿ ïîðàçèëè èóäååâ.
84 Êëåîïàòðà 22 ãîäà. Â å¸ öàðñòâîâàíèå èóäåè, âñòóïèâ â äðóæáó ñ ðèìëÿíàìè, îòíûíå æèâóò ïî èõ çàêîíàì, ïîñêîëüêó Ïîìïåé, ñìåñòèâ Àðèñòîáóëà ñ öàðñòâà, ïîñòàâèë âî ãëàâå åãî áðàòà Ãèðêàíà. Ðèìñêèé ïîëêîâîäåö Àíòîíèé, ïîääåðæàâ Êëåîïàòðó è ïðèíÿâ å¸ ñòîðîíó, ñðàæàåòñÿ ïðîòèâ ñîáñòâåííûõ ãðàæäàí. Àâãóñò Îêòàâèàí, îäåðæàâ íàä íèì âåðõ â ñðàæåíèè íà àêòèéñêîì ïîáåðåæüå, çàñòàâèë îáîèõ ñóïðóãîâ ïîêîí÷èòü ñ ñîáîé è îáðàòèë èõ öàðñòâî ïîä âëàñòü Ðèìñêîé èìïåðèè, ãäå è äî ñèõ ïîð, è äî êîíöà ñâåòà ñîãëàñíî ïðîðî÷åñòâó Äàíèèëà äîëæíà áûòü ïðååìñòâåííîñòü âëàñòè. È ñëåäóåò èìåòü â âèäó, ÷òî èìåííî îòñþäà ïðîèñõîäèò âëàñòü Àâãóñòà.
85 Èìïåðàòîð Àâãóñò, êîòîðûé íàçûâàëñÿ òàêæå Îêòàâèàíîì, îò êîòîðîãî ñëåäóþùèå ïðèíöåïñû íàçâàíû àâãóñòàìè, âåäÿ âîéíó êàê ïðîòèâ ñîîòå÷åñòâåííèêîâ, òàê è îäîëåâ èíîçåìíûå íàðîäû, ïðèñâîèë ñåáå åäèíîëè÷íóþ âëàñòü, ïðàâÿ â òå÷åíèå 56 ëåò. Íà ñîðîê âòîðîì ãîäó åãî âëàñòè Ãîñïîäü Íàø Èèñóñ Õðèñòîñ, ðîæä¸ííûé îò Ñâÿòîé Äåâû èñòèííûé Áîã è èñòèííûé ÷åëîâåê, ïðè äîñòîéíûõ óäèâëåíèÿ çíàìåíèÿõ è ÷óäåñàõ ïðåäñòàë âî âñ¸ì áëåñêå â ãîä îò íà÷àëà ìèðà 5500-é, îò îñíîâàíèÿ æå ãîðîäà Ðèìà 755-é.
86 È ïîñêîëüêó òû ðåøèë óçíàòü ïî ïîðÿäêó î ñâåðøåíèÿõ ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà, à ìû ïîîáåùàëè êðàòêî îòâåòèòü íà òâîè âîïðîñû, íàì íåîáõîäèìî ïîêà îñòàâèòü òî, ÷òî ðàññêàçûâàåòñÿ î âðåìåíàõ Àâãóñòà, è âíîâü îáðàòèòüñÿ ê èñòîêàì Ðèìñêîãî ãîðîäà è èçëîæèòü ïðîèñõîæäåíèå åãî îñíîâàòåëÿ Ðîìóëà, è â òî æå âðåìÿ ÿñíî ïîêàçàòü ãîäû è ñâåðøåíèÿ åãî ïðååìíèêîâ, öàðåé è êîíñóëîâ, êîòîðûå ñóòü ñëåäóþùèå.
87 Îò âîçíèêíîâåíèÿ ãîðîäà Ðèìà è äî öàðÿ Òàðêâèíèÿ ïî ïðîçâèùó Ãîðäûé, êîòîðûé è áûë èçãíàí, íàñ÷èòûâàåòñÿ 243 ãîäà. Òîò ïåðâûé îñíîâàòåëü è ãîðîäà, è èìïåðèè Ðîìóë áûë ðîæä¸í, ñêàæåì èõ ñîáñòâåííûìè ñëîâàìè, Ìàðñîì è Ðååé Ñèëüâèåé.  ýòîì áåðåìåííàÿ æðèöà ïðèçíàëàñü ñàìà. È ìîëâà ïîòîì íå ñîìíåâàëàñü, ÷òî êîãäà ïî ïðèêàçó öàðÿ Àìóëèÿ îí âìåñòå ñ áðàòîì Ðåìîì áûë áðîøåí â ïîòîê, òî íå ìîã ïîãèáíóòü, åñëè è Òèáåðèí óäåðæàë ðåêó, è âîë÷èöà, îñòàâèâ âîë÷àò è ïîñëåäîâàâ íà ïèñê, ïîäñòàâèëà ìëàäåíöàì ñîñöû è èñïîëíèëà ìàòåðèíñêèé äîëã.
88 Âîò òàê èõ, íàéäåííûõ ó äåðåâà, ïàñòóõ öàðñêèõ ñòàä Ôàóñòóë îòí¸ñ â ñâîþ õèæèíó è âîñïèòàë. Ãëàâîé Ëàöèÿ òîãäà áûëà Àëüáà, òâîðåíèå Þëèÿ 16: âåäü îí ïðåíåáð¸ã Ëàâèíèåì ñâîåãî îòöà Ýíåÿ. Ïîñëå íèõ óæå â ñåäüìîì ïîêîëåíèè ïðàâèë Àìóëèé, èçãíàâøèé ñâîåãî áðàòà Íóìèòîðà, îò ÷üåé äî÷åðè è ðîäèëñÿ Ðîìóë. Èòàê, åäâà âñòóïèâ â þíîøåñêèé âîçðàñò, îí òîò÷àñ èçãíàë ñâîåãî äâîþðîäíîãî äåäà èç êðåïîñòè, ðîäíîãî æå äåäà âîññòàíîâèë. Ñàì îí, ëþáÿ ðåêó è õîëìû, ñðåäè êîòîðûõ áûë âîñïèòàí, âîçâîäèë ñòåíû íîâîãî ãîðîäà.
89 Îíè áûëè áëèçíåöàìè; áûëî ðåøåíî âîïðîñèòü áîãîâ, êîòîðûé èç äâóõ áóäåò ñîâåðøàòü àóñïèöèè è ïðàâèòü. Ðåì çàíÿë õîëì Àâåíòèí, Ðîìóë — Ïàëàòèí. Ðåì ïåðâûì óâèäåë øåñòü êîðøóíîâ, Ðîìóë — ïîçæå, íî äâåíàäöàòü. Ñòàâ òàêèì îáðàçîì ïîáåäèòåëåì áëàãîäàðÿ ïðåäçíàìåíîâàíèþ, îí âîçâîäèò ãîðîä, ïîëíûé íàäåæäû, ÷òî òîò áóäåò âîèíñòâåííûì: ýòî ïðåäâåùàëè ïòèöû, ïðèâû÷íûå ê êðîâè è äîáû÷å. Êàçàëîñü, ÷òî âàë äîñòàòî÷åí äëÿ çàùèòû ãîðîäà; Ðåì æå, íàñìåõàÿñü íàä åãî óçîñòüþ, ïåðåïðûãíóë ÷åðåç íåãî. Ñîìíèòåëüíî, áûë ëè îí óáèò ïî ïðèêàçó áðàòà. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, îí áûë ïåðâîé æåðòâîé è îñâÿòèë ñâîåé êðîâüþ óêðåïëåíèÿ íîâîãî ãîðîäà.
90 Ðîìóë ñîçäàë ñêîðåå èçîáðàæåíèå ãîðîäà, ÷åì ñàì ãîðîä: íåäîñòàâàëî æèòåëåé. Ïîáëèçîñòè íàõîäèëîñü ìåñòî 17; îí ñäåëàë åãî óáåæèùåì, è ñðàçó æå íàõëûíóëî óäèâèòåëüíîå ìíîæåñòâî ëþäåé, ëàòèíñêèå è ýòðóññêèå ïàñòóõè, è äàæå ïðèáûâøèå èç-çà ìîðÿ ôðèãèéöû ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ýíåÿ è àðêàäÿíå ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ýâàíäðà. Òàê èç ðàçëè÷íûõ íà÷àë îí ñëîâíî ñîñòàâèë åäèíîå òåëî è ñàì ñîçäàë ðèìñêèé íàðîä, íî òîò áûë îäíîãî âîçðàñòà è ñîñòîÿë èç îäíèõ ìóæ÷èí. Ïîýòîìó îíè ïðîñèëè æ¸í ó áëèæàéøèõ ñîñåäåé, à ïîñêîëüêó èõ íå äîáèëèñü, òî çàõâàòèëè ñèëîé. Âî âðåìÿ ïðèòâîðíûõ êîííûõ èãð äåâóøêè, ïðèøåäøèå íà ïðåäñòàâëåíèå, ñòàëè äîáû÷åé.
91 Ýòî ñðàçó æå ñòàëî ïðè÷èíîé âîéíû. Áûëè îòðàæåíû è îáðàùåíû â áåãñòâî âåéÿíå. Çàõâà÷åí è ðàçãðàáëåí ãîðîä öåíèíòîâ. Áîëåå òîãî, öàðü äîñòàâèë Þïèòåðó Ôåðåòðèéñêîìó ñîáñòâåííîðó÷íî ñíÿòûå ñ öàðÿ Àðãîíà äîñïåõè. Âîðîòà ãîðîäà áûëè ïåðåäàíû ñàáèíÿíàì äåâèöåé Òàðïååé. Äåâóøêà â íàãðàäó çà äåëî, êîòîðîå ñîâåðøèëà, íåîñòîðîæíî ïîòðåáîâàëà ó ñàáèíÿí òî, ÷òî ó íèõ íà ëåâîé ðóêå, è íåÿñíî áûëî, ùèòû èëè áðàñëåòû. Òå, ÷òîáû è ñëîâî ñäåðæàòü, è îòîìñòèòü, çàâàëèëè å¸ ùèòàìè. Ñ âïóùåííûìè âíóòðü ñòåí âðàãàìè áûëà ñòîëü æåñòîêàÿ áèòâà, ÷òî Ðîìóë ìîëèë Þïèòåðà îñòàíîâèòü ïîçîðíîå áåãñòâî ñâîèõ ëþäåé. Îòñþäà õðàì Þïèòåðà Îñòàíîâèòåëÿ 18.
92 Íàêîíåö, ñàìè ïîõèùåííûå, ðàñïóñòèâ âîëîñû, âðûâàþòñÿ ìåæäó óáèâàþùèìè äðóã äðóãà; òàê áûë óñòàíîâëåí ìèð ñ Òàöèåì è çàêëþ÷¸í ñîþç. È ïîñëåäîâàëè, òàê ñêàæåì, ïå÷àëüíûå 19 äåëà, òàê êàê, îñòàâèâ ñâîè æèëèùà, âðàãè ïåðåñåëèëèñü â íîâûé ãîðîä è ðàçäåëèëè íàñëåäñòâåííîå äîñòîÿíèå ñî ñâîèìè çÿòüÿìè âìåñòî ïðèäàíîãî.
93 Êîãäà âñêîðå ñèëû âîçðîñëè, ìóäðåéøèé öàðü äàë ãîñóäàðñòâó òàêîå óñòðîéñòâî: ìîëîä¸æü îí ðàçäåëèë íà êîííûå è âîîðóæ¸ííûå òðèáû, ÷òîáû áûòü íàãîòîâå â ñëó÷àå âíåçàïíîé âîéíû, ãîñóäàðñòâåííûé ñîâåò îòäàë ñòàðèêàì, êîòîðûå èç-çà èõ àâòîðèòåòà çâàëèñü «îòöàìè », à èç-çà âîçðàñòà — ñåíàòîì.
94 Óñòðîèâ âñ¸ òàêèì îáðàçîì, îí, êîãäà äåðæàë ðå÷ü íà ñîáðàíèè ïåðåä ãîðîäîì ó Êîçüèõ áîëîò, âíåçàïíî èñ÷åç èç âèäó. Íåêîòîðûå ñ÷èòàþò, ÷òî îí áûë ðàñòåðçàí ñåíàòîì èç-çà ñóðîâîãî íðàâà, íî âíåçàïíî ðàçðàçèâøàÿñÿ áóðÿ è çàòìåíèå ñîëíöà çàñòàâëÿëè äóìàòü îá îáîæåñòâëåíèè. Âñêîðå Þëèé Ïðîêóë çàñòàâèë â ýòî ïîâåðèòü, óòâåðæäàÿ, ÷òî ñàì âèäåë, êàê Ðîìóë ïðèíÿë áîëåå âåëè÷åñòâåííûé âèä, ÷åì ó íåãî áûë ðàíüøå; êðîìå òîãî, îí ïåðåäàë, ÷òîáû åãî âîñïðèíèìàëè êàê áîæåñòâî, ÷òî íà íåáåñàõ îí çîâ¸òñÿ Êâèðèíîì è ÷òî áîãàì óãîäíî, ÷òîáû Ðèì ïîâåëåâàë íàðîäàìè.
95 Ðîìóëó íàñëåäîâàë Íóìà Ïîìïèëèé, êîòîðîãî, æèâøåãî â ñàáèíñêèõ Êóðàõ, ðèìëÿíå ïðèçâàëè ïî ñâîåé âîëå âñëåäñòâèå çíàìåíèòîãî áëàãî÷åñòèÿ ýòîãî ìóæà; îí íàó÷èë ðèìëÿí ñâÿùåííîäåéñòâèÿì, îáðÿäàì è âñåìó ïî÷èòàíèþ áåññìåðòíûõ áîãîâ; îí ó÷ðåäèë ïîíòèôèêîâ, àâãóðîâ, ñàëèåâ è ïðî÷èõ æðåöîâ, ðàñïðåäåëèë ãîä íà 12 ìåñÿöåâ, óãîäíûå è íåóãîäíûå áîãàì äíè. Îí äàë èì ñâÿùåííûå ùèòû è ïàëëàäèóì, íåêèå òàéíûå çàëîãè âëàñòè, è äâóëèêîãî ßíóñà, ïîêðîâèòåëÿ ìèðà è âîéíû, à ïðåæäå âñåãî — î÷àã Âåñòû, ïîääåðæèâàåìûé äåâñòâåííèöàìè, ÷òîáû, íàïîäîáèå íåáåñíûõ ñâåòèë, íå óãàñàëî ïëàìÿ, ñòðàæ âëàñòè. Âñ¸ ýòî îí ñäåëàë êàê áû ïî ïðåäñêàçàíèþ ïðåâîñõîäíîé 20 áîãèíè, ÷òîáû ëó÷øå âîñïðèíèìàëîñü âàðâàðàìè 21. Ýòèì îí, â êîíöå êîíöîâ, ïðèâ¸ë äèêèé íàðîä ê òîìó, ÷òî óïðàâëÿë èì, çàõâàòèâøèì âëàñòü ñèëîé è íåñïðàâåäëèâîñòüþ, ïîñðåäñòâîì ðåëèãèè è ïðàâîñóäèÿ.
96 Çà Íóìîé Ïîìïèëèåì ñëåäîâàë Òóëë Ãîñòèëèé, êîòîðîìó öàðñòâî áûëî âðó÷åíî äîáðîâîëüíî èç óâàæåíèÿ ê åãî äîáëåñòè. Îí ó÷ðåäèë âîåííóþ îðãàíèçàöèþ è èñêóññòâî âåäåíèÿ âîéíû. È òàêèì óäèâèòåëüíûì îáðàçîì îáó÷èâ ìîëîä¸æü, îí îòâàæèëñÿ âûçâàòü íà áîé àëüáàíöåâ, ñèëüíûé è äîëãîå âðåìÿ ãëàâåíñòâóþùèé íàðîä. Íî ïîñêîëüêó ïðè ðàâíîé ñèëå îáà íàðîäà ëèøü èçíóðÿëè ñåáÿ ÷àñòûìè ñðàæåíèÿìè, òî ðàäè ñêîðåéøåãî îêîí÷àíèÿ âîéíû ïðåäîñòàâèëè ñâîþ ñóäüáó Ãîðàöèÿì è Êóðèàöèÿì, òðîèì áðàòüÿì-áëèçíåöàì ñî ñòîðîíû êàæäîãî íàðîäà. Êîëåáëþùååñÿ è ïðåêðàñíîå ñðàæåíèå, óäèâèòåëüíîå ñâîèì èñõîäîì. Âåäü êîãäà ñ îäíîé ñòîðîíû òðîå áûëè ðàíåíû, à ñ äðóãîé — äâîå óáèòû, óöåëåâøèé Ãîðàöèé, äîáàâèâ ê äîáëåñòè õèòðîñòü, èçîáðàçèë, ÷òîáû ðàçîáùèòü âðàãîâ, ïðèòâîðíîå áåãñòâî è îäîëåë ïðåñëåäîâàâøèõ åãî, íàïàäàÿ íà íèõ ïîîäèíî÷êå. Òàê (ðåäêàÿ äëÿ äðóãèõ ñëàâà) ðóêîé îäíîãî áûëà äîñòèãíóòà ïîáåäà, êîòîðóþ îí âñêîðå çàïÿòíàë êðîâíûì óáèéñòâîì. Âåäü îí óâèäåë ñåñòðó, ðûäàþùóþ íàä äîñïåõàìè ñâîåãî æåíèõà, õîòÿ è âðàãà; ýòó ñòîëü íåñâîåâðåìåííóþ ëþáîâü äåâóøêè îí ïîêàðàë ìå÷îì, ïðåñòóïèâ òåì ñàìûì çàêîíû ÷åëîâå÷åñêèå è áîæåñêèå, íî äîáëåñòü çàñëîíèëà óáèéñòâî è ñëàâà ïðåâçîøëà ïðåñòóïëåíèå.
97 Íåäîëãî àëüáàíöû îñòàâàëèñü âåðíûìè; âåäü îòïðàâèâøèñü â ïîìîùü êàê ñîþçíèêè íà ôèäåíñêóþ âîéíó, îíè îæèäàëè èñõîäà, íå ïðèìûêàÿ íè ê îäíîé èç ñòîðîí. Íî êîãäà õèòðîóìíûé öàðü óâèäåë, ÷òî ñîþçíèêè ñêëîíèëèñü ê âðàãó, òî âîîäóøåâèë ñâîèõ, ñêàçàâ, áóäòî áû ýòî îí ñàì èì ïîðó÷èë. Îòñþäà âîçíèêëà íàäåæäà ó ðèìëÿí è ñòðàõ ó âðàãîâ. Òàê âåðîëîìñòâî ïðåäàòåëåé îñòàëîñü áåçóñïåøíûì. Ïîýòîìó ïîñëå ïîáåäû íàä âðàãîì ïðèâÿçàííûé ìåæäó äâóõ êîëåñíèö íàðóøèòåëü ñîþçíîãî äîãîâîðà Ìåòòèé Ôóðåòèé 22 áûë ðàçîðâàí áûñòðûìè êîíÿìè, à ñàìà Àëüáà, õîòÿ è ïðàðîäèòåëüíèöà, íî ñòàâøàÿ ñîïåðíèöåé, ðàçðóøåíà, ïðåæäå ïåðåïðàâèâ âñå áîãàòñòâà ãîðîäà è ñàì íàðîä â Ðèì; êàçàëîñü, ÷òî ðîäñòâåííàÿ îáùèíà íå ïîãèáëà, íî âåðíóëàñü îáðàòíî â ñîáñòâåííîå òåëî.
98 Çàòåì Àíê Ìàðöèé, âíóê Ïîìïèëèÿ ïî äî÷åðè, ðàâíûé åìó ïî óìó. Îí îêðóæèë ãîðîä ñòåíîé, íàä ïðîòåêàþùèì ÷åðåç íåãî Òèáðîì âîçâ¸ë ìîñò è ó ñàìîãî âïàäåíèÿ ðåêè â ìîðå îñíîâàë êîëîíèþ Îñòèþ, âèäèìî, óæå òîãäà ìûñëåííî ïðåäâèäÿ áóäóùåå, êîãäà ýòà êàê áû ìîðñêàÿ ãîñòèíèöà ãîðîäà ïðèìåò áîãàòñòâà è òîâàðû ñî âñåãî ìèðà.
99 Ïîñëå íåãî Òàðêâèíèé Äðåâíèé, õîòÿ è áûë çàìîðñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, ñàì äîáèâàëñÿ öàðñòâà è ïîëó÷èë åãî âñëåäñòâèå ñâîåãî óñåðäèÿ è îñòðîóìèÿ, âåäü îí, áóäó÷è ðîäîì èç Êîðèíôà, ñîåäèíÿë ñ ãðå÷åñêîé îáðàçîâàííîñòüþ èòàëèéñêîå ìàñòåðñòâî. Âåëè÷èå ñåíàòà îí óìíîæèë ÷èñëîì è äîâ¸ë åãî äî òð¸õ ñîòåí, à óâåëè÷èâàòü ñâûøå ýòîãî ÷èñëà åìó çàïðåòèë Àêòèé Íåâèé 23, ìóæ, ïðåâîñõîäÿùèé âñåõ â ïðîðèöàíèè. Öàðü ðàäè èñïûòàíèÿ ñïðîñèë åãî, ìîæåò ëè ñëó÷èòüñÿ òî, ÷òî îí çàäóìàë. Òîò, èñïûòàâ äåëî ãàäàíèåì, îòâåòèë, ÷òî ìîæåò. «Îäíàêî, — ñêàçàë öàðü, — ÿ çàäóìàë, ÷òî ñìîãó íîæîì ðàçðåçàòü ýòó êîæó 24». È àâãóð ñêàçàë: «Ñìîæåøü », è òîò ðàçðåçàë. Ñ òåõ ïîð àâãóðàò ÿâëÿåòñÿ ó ðèìëÿí ñâÿùåííûì.
100 È ê âîéíå Òàðêâèíèé áûë ãîòîâ íå ìåíåå, ÷åì ê ìèðó: âåäü îí ïîêîðèë â ÷àñòûõ ñðàæåíèÿõ äâåíàäöàòü íàðîäîâ Ýòðóðèè. Îòñþäà áûëè çàèìñòâîâàíû ôàñöèè, òðàáåè, êóðóëüíûå êðåñëà, êîëüöà, ôàëåðû, âîåííûå ïëàùè, ïðåòåêñòû, îòñþäà òðèóìô íà çàïðÿæ¸ííîé ÷åòâ¸ðêîé ëîøàäåé çîëîòîé êîëåñíèöå, ðàñïèñíûå òîãè è âûøèòûå ïàëüìîâûìè âåòâÿìè òóíèêè, íàêîíåö, âñå òå óêðàøåíèÿ è çíàêè, êîòîðûìè âûäåëÿåòñÿ äîñòîèíñòâî âëàñòè.
101 Çàòåì êîðìèëîì ïðàâëåíèÿ ãîðîäîì îâëàäåë Ñåðâèé Òóëëèé, è åãî íå îñòàíîâèëà íåÿñíîñòü ïðîèñõîæäåíèÿ, õîòÿ ðîæä¸í îí áûë ìàòåðüþ-ðàáûíåé. Âåäü æåíà Òàðêâèíèÿ Òàíàêâèëü, óâèäåâ âîêðóã åãî ãîëîâû ïëàìÿ, ïðåäâåùàâøåå åãî ñëàâó, âîñïèòàëà â í¸ì èñêëþ÷èòåëüíûå ñïîñîáíîñòè, êàê ïîäîáàåò ñâîáîäíîìó ÷åëîâåêó. Ïîýòîìó ïðè ñìåðòè Òàðêâèíèÿ îí, óñèëèÿìè öàðèöû ÿêîáû íà âðåìÿ ïîñòàâëåííûé íà ìåñòî öàðÿ, óïðàâëÿë îáðåò¸ííûì îáìàíîì öàðñòâîì ñ òàêèì èñêóññòâîì, ÷òî êàçàëñÿ ïîëó÷èâøèì åãî ïî ïðàâó.
102 Ðèìñêèé íàðîä áûë âíåñ¸í èì â ïîäàòíûå ñïèñêè, ðàñïðåäåë¸í ïî êëàññàì, óïîðÿäî÷åí äåêóðèÿìè è êîëëåãèÿìè, è îí ñ âûñî÷àéøèì öàðñêèì èñêóññòâîì òàê îáóñòðîèë ãîñóäàðñòâî, ÷òî âñå ðàçëè÷èÿ â èìóùåñòâåííîì ñîñòîÿíèè, äîñòîèíñòâå, âîçðàñòå, çàíÿòèÿõ è îáÿçàííîñòÿõ âíîñèëèñü â òàáëèöû, è òàêèì îáðàçîì âåëè÷àéøàÿ îáùèíà ñîäåðæàëàñü ñ ðàñ÷¸òëèâîñòüþ ñàìîãî ìàëîãî õîçÿéñòâà.
103 Ïîñëåäíèì èç âñåõ öàðåé áûë Òàðêâèíèé, êîòîðîìó èç-çà åãî íðàâà áûëî äàíî ïðîçâèùå Ãîðäûé 25. Îí ïðåäïî÷¸ë íå äîæèäàòüñÿ äåäîâñêîãî öàðñòâà, êîòîðîå óäåðæèâàë Ñåðâèé, à îòíÿòü ñèëîé è, îòïðàâèâ ê íåìó óáèéö, äîáûòóþ ïðåñòóïëåíèåì âëàñòü èñïîëüçîâàë íå ëó÷øå, ÷åì ïðèîáð¸ë. È íå îòëè÷àëàñü îò íåãî íðàâàìè æåíà Òóëëèÿ, êîòîðàÿ, ÷òîáû ïðèâåòñòâîâàòü ìóæà-öàðÿ, ïîãíàëà îõâà÷åííûõ ñòðàõîì ëîøàäåé, ïåðååõàâ ïîâîçêîé îêðîâàâëåííîãî îòöà.
104 Íî ñàì îí, îáðóøèâøèñü íà ñåíàò óáèéñòâàìè, íà íàðîä — èñòÿçàíèÿìè, è íà âñåõ — âûñîêîìåðèåì, êîòîðîå äëÿ äîáðûõ ëþäåé òÿæåëåå æåñòîêîñòè, êîãäà óòîëèë ñâîþ ñâèðåïîñòü äîìà, îáðàòèëñÿ, íàêîíåö, ïðîòèâ âðàãîâ. Òàê â Ëàöèè áûëè çàõâà÷åíû ñèëüíûå ãîðîäà Àðäåÿ, Îêðèêîë, Ãàáèè, Ñóýññà Ïîìåòèÿ. Îí áûë êðîâîæàäåí äàæå ïî îòíîøåíèþ ê ñâîèì áëèçêèì. Âåäü îí, íå êîëåáëÿñü, âûñåê ñûíà, ÷òîáû âñëåäñòâèå ýòîãî ê íåìó, ïðèòâîðèâøåìóñÿ ïåðåáåæ÷èêîì, ó âðàãîâ áûëî äîâåðèå.
105 Êîãäà æå, êàê îí è õîòåë, åãî ñûí áûë ïðèíÿò Ãàáèÿìè è ÷åðåç ãîíöîâ ñïðàøèâàë ó îòöà ñîâåòà, êàê åìó ñëåäóåò ïîñòóïèòü, òîò, ñáèâàÿ ïàëêîé ñàìûå âûñîêèå ãîëîâêè ìàêîâ, äàë òåì ñàìûì ïîíÿòü, ÷òî ñëåäóåò èñòðåáèòü ïåðâåéøèõ ãðàæäàí, è õîòÿ åãî îòâåò áûë ñòîëü íàäìåíåí, îí âñ¸ æå áûë âîñïðèíÿò.
106 Çà ñ÷¸ò âçÿòîé â çàõâà÷åííûõ ãîðîäàõ äîáû÷è îí âîçâ¸ë õðàì. Êîãäà îí îñâÿùàëñÿ è åãî ïîêèíóëè âñå ïðî÷èå áîãè, ïðîèçîøëî, ãîâîðÿò, óäèâèòåëüíîå ñîáûòèå: îñòàëèñü Þâåíòàñ è Òåðìèí. Ïðîðèöàòåëè ñî÷ëè áëàãîïðèÿòíîé íåïðåêëîííîñòü áîãîâ, ïîñêîëüêó îíè îáåùàëè, ÷òî âñ¸ áóäåò ïðî÷íûì è âå÷íûì. Íî óæàñíåå áûëî òî, ÷òî ñòðîèòåëÿìè õðàìà â åãî îñíîâàíèè áûëà íàéäåíà ÷åëîâå÷åñêàÿ ãîëîâà. Íèêòî íå óñîìíèëñÿ, ÷òî ýòî ïðåêðàñíåéøåå çíàìåíèå ïðåäâåùàåò îïëîò âëàñòè è ãëàâåíñòâî íàä âñåì ìèðîì.
107 Ðèìñêèé íàðîä òåðïåë íàäìåííîñòü öàðÿ, ïîêà îòñóòñòâîâàëà ïîõîòü; îò äåòåé æå åãî òàêîå áåññòûäñòâî âûòåðïåòü íå ñìîã. Êîãäà îäèí èç íèõ îáåñ÷åñòèë áëàãîðîäíåéøóþ æåíùèíó Ëóêðåöèþ, ìàòðîíà èñêóïèëà ïîçîð ìå÷îì, è âëàñòü öàðåé áûëà óíè÷òîæåíà.
108 Òàêîâ áûë ïåðâûé âîçðàñò ðèìñêîãî íàðîäà è êàê áû åãî ìëàäåí÷åñòâî, êîòîðîå îí ïðîâ¸ë ïðè ñåìè öàðÿõ, â òå÷åíèå, êàê ìû óæå ñêàçàëè, 243 ëåò, íåêèì ñòàðàíèåì ñóäåá ñòîëü ðàçëè÷íûì îáðàçîì ïðîÿâèâøèõ ñâîè ñïîñîáíîñòè, êîòîðûõ òðåáîâàëè ñîñòîÿíèå è ïîëüçà ãîñóäàðñòâà.
109 Ïîèñòèíå, êòî ãîðÿ÷åå Ðîìóëà? Íåîáõîäèìî áûëî áûòü òàêèì, êàê îí, ÷òîáû îâëàäåòü öàðñòâîì. Êòî áëàãî÷åñòèâåå Íóìû? Äåëî òðåáîâàëî òîãî, ÷òîáû äèêèé íàðîä áûë óêðîù¸í ñòðàõîì ïåðåä áîãàìè. Êòî ëó÷øèé ñîçäàòåëü âîéñêà, ÷åì òîò Òóëë, ñòîëü íåîáõîäèìûé âîèíñòâåííûì ìóæàì, êîòîðûé óñîâåðøåíñòâîâàë ðàçóìîì äîáëåñòü? Êòî ëó÷øèé ñòðîèòåëü, ÷åì Àíê, êîòîðûé ðàñøèðèë ãîðîä êîëîíèåé, ñîåäèíèë ìîñòîì, îáîðîíèë ñòåíîé.
110 Âîò æå, ñêîëüêî äîñòîèíñòâà äîáàâèëè ïåðâåíñòâóþùåìó íàðîäó ñàìèì âíåøíèì âèäîì óêðàøåíèÿ è çíàêè îòëè÷èÿ Òàðêâèíèÿ? ×åãî äîñòèã ïðîâåä¸ííûé Ñåðâèåì öåíç, åñëè íå òîãî, ÷òî ðèìñêîå ãîñóäàðñòâî ïîçíàëî ñàìî ñåáÿ?  êîíöå êîíöîâ, äàæå íåñíîñíîå ãîñïîäñòâî òîãî Ñóïåðáà êîå â ÷¸ì èëè, ñêîðåå, âî ìíîãîì áûëî ïîëåçíî. Âåäü òàê ñâåðøèëîñü, ÷òî âîçáóæäåííûé íåñïðàâåäëèâîñòüþ íàðîä çàãîðåëñÿ æåëàíèåì ñâîáîäû.
111 Èçáàâèâøèñü îò öàðñêîãî ãîñïîäñòâà, [íàðîä] îáðàòèëñÿ ê èíôóëàì 26 êîíñóëîâ, êîòîðûå, ïî äâîå êàæäûé ãîä óïðàâëÿÿ ãîñóäàðñòâîì, â ñëåäóþùåì ãîäó ñìåíÿëèñü äðóãèìè è, çíàÿ, ÷òî îíè òîëüêî îäèí ãîä ðóêîâîäÿò íàðîäîì, òàêèì îáðàçîì ïîñòóïàëè â îòíîøåíèè äðóãèõ, êàêèì îíè æåëàëè, ÷òîáû ïîçæå ïîñòóïàëè â îòíîøåíèè íèõ ñàìèõ.
112 Ýòîò ïîðÿäîê ñîõðàíÿë ñâîþ ñèëó âïëîòü äî Àâãóñòà Öåçàðÿ, ÷åðåç 916 ìóæåé â òå÷åíèå 458 ëåò. Äåâÿòü æå ëåò ïðîøëè áåç êîíñóëîâ, íî òîëüêî ïîä âëàñòüþ íàðîäíûõ òðèáóíîâ, ÷åòûðå — áåç ñóäåé 27.
113 Âåäü ïîñëå èçãíàíèÿ öàðåé â òå÷åíèå îäíîãî ãîäà ãîñóäàðñòâîì ïî ïÿòü äíåé óïðàâëÿëè îòäåëüíûå ñåíàòîðû, à çàòåì, èçáðàâ äâóìÿ êîíñóëàìè Áðóòà è Êîëëàòèíà, â ïîñëåäóþùåì ñîõðàíÿëè ýòîò ïîðÿäîê âïëîòü äî Ïàíñû è Ñåðãèÿ 28 íà ïðîòÿæåíèè îòìå÷åííûõ âûøå ëåò.
114 È ïîñêîëüêó ÿ âîçäåðæàëñÿ îò òîãî, ÷òîáû çàïèñûâàòü èìåíà è äåÿíèÿ âñåõ êîíñóëîâ, ÷òî è ìíå óòîìèòåëüíî, è òåáå, ÷èòàòåëü, áóäåò íåïðèÿòíî, êîå-÷òî èçëàãàÿ ñæàòî, ÿ ïðåíåáð¸ã ìíîãèì, ïîòîìó ÷òî ïî÷òè âñ¸ èç ýòîãî óæå áûëî ðàññêàçàíî äðóãèìè, è ïîçâîëèë ñåáå ñîêðàù¸ííûé òðóä.
115 Èòàê, ïåðâûå èç êîíñóëîâ Áðóò è Êîëëàòèí, êîòîðûì óìèðàþùàÿ ìàòðîíà ïîðó÷èëà îòîìñòèòü çà ñåáÿ. Ðèìñêèé íàðîä, ñëîâíî äâèæèìûé íåêèì áîæåñòâåííûì ïîðûâîì ê âîññòàíîâëåíèþ ñâîáîäû è äîáðîäåòåëè öåëîìóäðèÿ, íåîæèäàííî ñìåñòèë öàðÿ, ðàçãðàáèë åãî èìóùåñòâî, ïîëå ïîñâÿòèë ñâîåìó Ìàðñó è ïåðåäàë âåðõîâíóþ âëàñòü òåì æå çàùèòíèêàì ñâîåé ñâîáîäû, èçìåíèâ, îäíàêî, êàê ìû ñêàçàëè, è ïðàâîâîå îñíîâàíèå å¸, è íàçâàíèå.
116 Âåäü íàðîä ðåøèë èçìåíèòü å¸ èç ïîñòîÿííîé â ãîäè÷íóþ, èç åäèíîëè÷íîé — â äâîéíóþ, ÷òîáû âëàñòü íå ðàçâðàùàëàñü åäèíîëè÷íîñòüþ è ïðîäîëæèòåëüíîñòüþ; âìåñòî öàðåé ïðîâîçãëàñèë êîíñóëîâ, ÷òîáû îíè ïîìíèëè î íåîáõîäèìîñòè ñîâåòîâàòüñÿ 29 ñî ñâîèìè ãðàæäàíàìè, è íàñòîëüêî áûë îõâà÷åí ðàäîñòüþ íîâîé ñâîáîäû, ÷òî ñ òðóäîì ïîâåðèë â èçìåíåíèå ñâîåãî ïîëîæåíèÿ è îäíîãî èç êîíñóëîâ, ìóæà Ëóêðåöèè, òîëüêî èç-çà öàðñêîãî èìåíè è ðîäà, ëèøèâ ôàñöèé, èçãíàë èç ãîðîäà.
117 Ïîýòîìó ñòàâøèé íà åãî ìåñòî Ãîðàöèé 30 Ïóáëèêîëà ïðèëîæèë âåëè÷àéøèå óñèëèÿ ê âîçðàñòàíèþ âåëè÷èÿ ñâîáîäíîãî íàðîäà. Âåäü îí è ôàñöèè ïåðåä íèì âî âðåìÿ ñîáðàíèÿ îïóñòèë, è ïðåäîñòàâèë ïðàâî îáæàëîâàíèÿ ïðîòèâ ñàìèõ êîíñóëîâ, è ñâîé âîçâûøàþùèéñÿ äîì, ÷òîáû îí íå âîçáóæäàë íåïðèÿòèÿ âèäîì êðåïîñòè, ïåðåí¸ñ âíèç, íà ðàâíèíó.
118 Áðóò æå ñïîñîáñòâîâàë áëàãîñêëîííîñòè ãðàæäàí äàæå áåäñòâèåì ñâîåé ñåìüè è óáèéñòâîì å¸ ÷ëåíîâ. Âåäü îí, êîãäà óçíàë, ÷òî åãî ñûíîâüÿ ñòðåìÿòñÿ âíîâü ïðèçâàòü â ãîðîä öàðåé, âûâîëîê èõ íà ôîðóì è ïîñðåäè ñîáðàíèÿ âûñåê ðîçãàìè è îáåçãëàâèë òîïîðîì, ÷òîáû âûãëÿäåòü ñîâåðøåííî êàê íàðîäíûé ðîäèòåëü, âìåñòî äåòåé óñûíîâèâøèé íàðîä.
119 Ñ òåõ ïîð óæå ñâîáîäíûé ðèìñêèé íàðîä ïîäíÿë îðóæèå ïðîòèâ ÷óæåçåìöåâ ñíà÷àëà çà ñâîáîäó, çàòåì çà ãðàíèöû, ïîòîì çà ñîþçíèêîâ, íàêîíåö, çà ñëàâó è âåðõîâíóþ âëàñòü, ñî âñåõ ñòîðîí áåñïðåñòàííî ïîäâåðãàÿñü íàïàäåíèÿì ñîñåäåé; âåäü êîãäà ðîäíîé çåìëè íå áûëî íè ïÿäè, íî ñðàçó âðàæåñêèé ïîìåðèé, è ïîñåðåäèíå ìåæäó Ëàöèåì è ýòðóñêàìè ñëîâíî íà êàêîì-òî ïåðåïóòüå ðàñïîëîæåííûé, îí èçî âñåõ âîðîò íà âðàãà óñòðåìëÿëñÿ äî òåõ ïîð, ïîêà, ñëîâíî êàêàÿ-òî çàðàçà, ðàñïðîñòðàíÿÿñü ÷åðåç îòäåëüíûå íàðîäû è ïîðàçèâ âñåõ ñîñåäåé, íå îáðàòèë ïîä ñåáÿ âñþ Èòàëèþ.
120 Âåäü ïðèáûë ñ îãðîìíûì âîéñêîì öàðü ýòðóñêîâ Ïîðñåííà è ïûòàëñÿ ñèëîé âîññòàíîâèòü Òàðêâèíèåâ. Îäíàêî îí, õîòÿ, òåñíÿ è îðóæèåì, è ãîëîäîì, è çàõâàòèâ ßíèêóë, âïëîòíóþ ïðèñòóïèë ê ãîðîäó, áûë îñòàíîâëåí, îòðàæ¸í è, íàêîíåö, äàæå îïðîêèíóò ñ òàêèì óäèâëåíèåì, ÷òî áîëåå ñèëüíûé ñ ïî÷òè ïîáåæä¸ííûìè ïî ñâîåé âîëå çàêëþ÷èë äîãîâîð î äðóæáå.
121 Âåäü Ìóöèé Ñöåâîëà, õðàáðåéøèé èç ðèìëÿí, èç çàñàäû íàïàë íà öàðÿ â åãî ñîáñòâåííîì ëàãåðå. Îäíàêî êîãäà, îáìàíóâøèñü, îí ïîðàçèë óäàðîì åãî ïðèäâîðíîãî è áûë ñõâà÷åí, òî ïîëîæèë ðóêó â ïûëàþùèé æåðòâåííèê è óäâîèë óæàñ õèòðîñòüþ. «Âîò, ÷òîáû òû çíàë, — ãîâîðèò, — êàêîãî ìóæà èçáåæàë; â òîì æå ñàìîì íàñ ïîêëÿëîñü òðèñòà ». È ïîêà, ñòðàøíî ñêàçàòü, ýòîò îñòàâàëñÿ áåññòðàøåí, òîò òðåïåòàë, êàê áóäòî ãîðåëà ðóêà öàðÿ.
122 Òàêîâû áûëè ìóæ÷èíû. Íî ÷òîáû íå îñòàëñÿ áåç ïîõâàëû è äðóãîé ïîë, âîò äîáëåñòü äåâóøåê. Îäíà èç âûäàííûõ öàðþ çàëîæíèö, Êëåëèÿ, ñáåæàâ èç-ïîä ñòðàæè, âåðõîì íà ëîøàäè ïåðåïëûëà ðîäíóþ ðåêó. Öàðü æå, óñòðàø¸ííûé ñòîëü ìíîãî÷èñëåííûìè è âåëèêèìè ïðîÿâëåíèÿìè äîáëåñòè, ïðèêàçàë èì çäðàâñòâîâàòü è áûòü ñâîáîäíûìè.
123 Òàðêâèíèè, îäíàêî, äîëãî ñðàæàëèñü, ïîêà Áðóò ñîáñòâåííîé ðóêîé íå óáèë öàðñêîãî ñûíà Àððóíòà è ñàì, ðàíåíûé, èñïóñòèë äóõ íàä åãî òåëîì, ñëîâíî ïðåñëåäóÿ íàñèëüíèêà äî ñàìîãî öàðñòâà ì¸ðòâûõ.
124 È íå èíà÷å ëàòèíû ïîä âîäèòåëüñòâîì òóñêóëàíöà Ìàìèëèÿ ó Ðåãèëëüñêîãî îçåðà áûëè îäîëåíû, ïîáåæäåíû è ïîêîðåíû. Çàõâà÷åíû èõ ãîðîäà Ñàòðèê è Êîðíèêóë, Ñîðà 31 è Àëüñèé, è ñîçäàíà ïðîâèíöèÿ. Íàä Âåðóëàìè è Áîâèëëàìè, ñòûäíî ñêàçàòü, íî ñïðàâèëè òðèóìô ðèìëÿíå. Íûíåøíèå ïðèãîðîä Òèáóð è ìåñòî ëåòíèõ óâåñåëåíèé Ïðåíåñòå èñïðàøèâàëèñü òîðæåñòâåííûìè îáåòàìè íà Êàïèòîëèè;
125 Ôåçóëû òîãäà áûëè òåì æå, ÷åì íåäàâíî — Êàððû, Àðèöèíñêàÿ ðîùà — Ãåðöèíñêèì 32 ëåñîì, Ôðåãåëëû — Ãåçîðèàêîì 33, Òèáð — Åâôðàòîì. Òàêæå è ïîáåæä¸ííûå Êîðèîëû — êàêîé ñòûä! — ïðîñëàâèëèñü ïîòîìó, ÷òî Ãíåé Ìàðöèé Êîðèîëàí âêëþ÷èë âçÿòûé ãîðîä â ñâî¸ èìÿ, ñëîâíî Íóìàíöèþ èëè Àôðèêó.
126 Ñîõðàíèëèñü è äîáûòûå ó Àíöèÿ òðîôåè, êîòîðûå Ìåíèé ïðèáèë ê òðèáóíå íà ôîðóìå, çàõâàòèâ âðàæåñêèé ôëîò — åñëè, îäíàêî, òî áûë ôëîò, âåäü áûëî âñåãî øåñòü ñíàáæ¸ííûõ òàðàíîì êîðàáëåé. Íî è ýòî ÷èñëî â òå ðàííèå âðåìåíà îçíà÷àëî ìîðñêóþ âîéíó. Îäíàêî ñàìûìè óïîðíûìè èç ëàòèíîâ è, ÿ áû ñêàçàë, êàæäîäíåâíûìè âðàãàìè áûëè ýêâû è âîëüñêè.
127 Óñìèðèë èõ, ãëàâíûì îáðàçîì, Òèò Êâèíêöèé, òîò ñàìûé, êîòîðûé, ñòàâ èç ïàõàðÿ äèêòàòîðîì, áëèñòàòåëüíîé ïîáåäîé îñâîáîäèë îñàæä¸ííûé è ïî÷òè óæå çàõâà÷åííûé ëàãåðü êîíñóëà Ìàíëèÿ. Áûëà ñåðåäèíà âðåìåíè ñåâà, êîãäà ëèêòîð çàñòàë çàíÿòîãî ñâîèì ïëóãîì ïàòðèöèÿ âî âðåìÿ åãî ðàáîòû.
128 Îòïðàâèâøèñü îòòóäà íà ïîëå áîÿ, îí, ÷òîáû íè â ÷¸ì íå îòñòóïèòü îò ïîäðàæàíèÿ ñåëüñêèì òðóäàì, îòïðàâèë [ïîáåæä¸ííûõ] ïîä ÿðìî ïîäîáíî ñêîòèíå è, çàêîí÷èâ ïîõîä, çåìëåäåëåö-òðèóìôàòîð âåðíóëñÿ îáðàòíî ê áûêàì. Êëÿíóñü áîãàìè, ñ êàêîé ñêîðîñòüþ!  òå÷åíèå ïÿòè äíåé îí íà÷àë 34 è çàâåðøèë âîéíó, òàê ÷òî âïîëíå ìîãëî ïîêàçàòüñÿ, ÷òî äèêòàòîð ñïåøèë ê îñòàâëåííîìó äåëó.
129 Ðàâíûì îáðàçîì çàòåì ñ áîëüøèì òðóäîì áûëè ïîáåæäåíû âåéÿíå, ôàëèñêè è ôèäåíÿíå. Êàêèì îáðàçîì è áûëè ëè îíè, íåâîçìîæíî ïðåäñòàâèòü. Ãäå èõ îñòàòêè? Ãäå ñëåäû? Ïîèñòèíå, ëèøü ñ òðóäîì äîâåðèå ê àííàëàì çàñòàâëÿåò íàñ ïîâåðèòü, ÷òî Âåéè, ôàëèñêè è ôèäåíÿíå ñóùåñòâîâàëè.
130 Ãàëëû-ñåíîíû, ïëåìÿ ïî ïðèðîäå æåñòîêîå, íðàâàìè íåóïîðÿäî÷åííîå, ê òîìó æå ñàìîé ãðîìàäîþ òåë è â ðàâíîé ìåðå îãðîìíûì îðóæèåì äî òîãî âî âñåõ îòíîøåíèÿõ áûëî óæàñíî, ÷òî âïîëíå êàçàëîñü ðîæä¸ííûì äëÿ óáèéñòâà ëþäåé è ðàçðóøåíèÿ ãîðîäîâ. Îíè, íåêîãäà îãðîìíûìè ïîë÷èùàìè îòïðàâèâøèñü îò êðàéíèõ áåðåãîâ çåìëè è âñåîõâàòíîãî îêåàíà, êîãäà óæå îïóñòîøèëè âñ¸, ëåæàâøåå ïîñåðåäèíå, ðàñïîëîæèëèñü ìåæäó Àëüïàìè è Ïàäîì è, íå äîâîëüñòâóÿñü ýòèì, íåèñòîâñòâîâàëè â Èòàëèè.
131 Òîãäà îíè îñàäèëè Êëóçèé, ãîðîä â Ýòðóðèè, ãäå çà ñîþçíèêîâ è ôåäåðàòîâ âñòóïèëèñü ðèìëÿíå, îòïðàâèâ ïî îáû÷àþ ïîñëîâ. Íî êàêîå ïðàâî ó âàðâàðîâ? Îíè äåéñòâóþò âñ¸ áîëåå æåñòîêî è âñëåäñòâèå ýòîãî ïðîèñõîäèò ñðàæåíèå. Îò Êëóçèÿ ãàëëû ïîâåðíóëè ê Ðèìó. Èõ ó ðåêè Àëëèè âñòðåòèë êîíñóë Ôàáèé ñ âîéñêîì. Íåëåãêî [íàéòè] áîëåå ïîçîðíîå ïîðàæåíèå: ïîýòîìó ðèìëÿíå ïðîêëÿëè ýòîò äåíü â ôàñòàõ.
132 Ðàññåÿâ âîéñêî, ãàëëû òîò÷àñ ïðèáëèçèëèñü ê ñòåíàì ãîðîäà, ãäå íå áûëî ïî÷òè íèêàêîé îõðàíû. Òîãäà, êàê íèêîãäà â äðóãèå âðåìåíà, ïðîÿâèëà ñåáÿ èñòèííàÿ ðèìñêàÿ äîáëåñòü. Ïðåæäå âñåãî, ñòàðåéøèå è ïîëüçóþùèåñÿ íàèáîëüøèì ïî÷¸òîì ñîáðàëèñü íà ôîðóìå, òàì ñ áëàãîñëîâåíèÿ ïîíòèôèêà ïîñâÿòèëè ñåáÿ áîãàì-ìàíàì è òîò÷àñ âîçâðàòèëèñü ïî ñâîèì äîìàì è êàê áûëè, â òðàáåÿõ è â âåëèêîëåïíûõ îäåæäàõ, óñåëèñü â êóðóëüíûå êðåñëà, ÷òîáû, êîãäà ïðèä¸ò âðàã, êàæäûé óìåð áû ñîîáðàçíî ñâîåìó äîñòîèíñòâó.
133 Ïîíòèôèêè æå è ôëàìèíû âñ¸, ÷òî áûëî ñâÿùåííîãî â õðàìàõ, ÷àñòüþ ñïðÿòàëè â çàêîïàííûõ 35 â çåìëþ áî÷êàõ, ÷àñòüþ, ïîãðóçèâ íà ïîâîçêè, óâåçëè ñ ñîáîé â Âåéè; â òî æå âðåìÿ äåâñòâåííèöû èç æðå÷åñòâà Âåñòû áîñûìè ñîïðîâîæäàëè ñïàñàþùèåñÿ áåãñòâîì ñâÿòûíè. Îäíàêî, êàê ãîâîðÿò, áåãëÿíîê ïîääåðæàë îäèí èç ïëåáååâ, Àòèíèé 36, êîòîðûé, âûñàäèâ æåíó è äåòåé, ïðèíÿë äåâñòâåííèö â ïîâîçêó. Äî òàêîé ñòåïåíè òîãäà, â êðàéíèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ, ïóáëè÷íîå áëàãî÷åñòèå ïðåâîñõîäèëî ëè÷íûå ÷óâñòâà.
134 Ìîëîä¸æü æå, êîòîðîé, êàê õîðîøî èçâåñòíî, áûëî åäâà òûñÿ÷à ÷åëîâåê, ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ìàíëèÿ çàñåëà â êðåïîñòè Êàïèòîëèéñêîãî õîëìà, âçûâàÿ ê ñàìîìó, ñëîâíî ïðèñóòñòâóþùåìó, Þïèòåðó, ÷òîáû, êàê îíè óñòðåìèëèñü íà çàùèòó õðàìà, òàê è îí ïîääåðæàë áû èõ äîáëåñòü ñâîèì áîæåñòâåííûì ìîãóùåñòâîì.
135 Òåì âðåìåíåì ïîÿâèëèñü ãàëëû è âñòóïèëè â îòêðûòûé ãîðîä. Òàì îíè ïî÷òèòåëüíî ïðèâåòñòâîâàëè, ñëîâíî áîãîâ è ãåíèåâ, âîññåäàþùèõ â ñâîèõ êóðóëüíûõ êðåñëàõ è îáëà÷¸ííûõ â ïðåòåêñòû ñòàðèêîâ, çàòåì èõ æå, ïîñëå òîãî, êàê ñòàëî ÿñíî, ÷òî ýòî ëþäè, ê òîìó æå íå óäîñòàèâàþùèå èõ îòâåòîì, ñ òåì æå áåçðàññóäñòâîì óìåðòâèëè è, çàáðîñèâ íà êðûøè ôàêåëû, âåñü ãîðîä îãí¸ì, ìå÷îì è ðóêàìè ñðàâíÿëè [ñ çåìë¸é].
136 Øåñòü ìåñÿöåâ âàðâàðû (êòî áû â ýòî ïîâåðèë?) íàâèñàëè âîêðóã îäíîé ãîðû, èñïðîáîâàâ âñ¸ íå òîëüêî äí¸ì, íî è íî÷üþ, êîãäà, íàêîíåö, Ìàíëèé, ðàçáóæåííûé íî÷üþ ãîãîòàíèåì ãóñåé, ñáðîñèë âçáèðàâøèõñÿ ñ âåðøèíû ñêàëû è, ÷òîáû ëèøèòü âðàãîâ íàäåæäû, íåñìîòðÿ íà êðàéíèé ãîëîä, ñ öåëüþ ñîçäàòü âèäèìîñòü óâåðåííîñòè áðîñèë èç êðåïîñòè õëåá;
137 è â îïðåäåë¸ííûé îäíàæäû äåíü ïîñëàë èç êðåïîñòè ñêâîçü ñåðåäèíó âðàæåñêîé ñòðàæè ïîíòèôèêà Ôàáèÿ, êîòîðûé íà Êâèðèíàëüñêîì õîëìå ñîâåðøèë òîðæåñòâåííîå æåðòâîïðèíîøåíèå è òàêæå ñêâîçü ñåðåäèíó âðàæåñêèõ êîïèé áëàãîäàðÿ áåçóïðå÷íîìó áëàãî÷åñòèþ âåðíóëñÿ íàçàä è âîçâåñòèë î áëàãîñêëîííîñòè áîãîâ. Íàêîíåö, êîãäà îñàäà óæå óòîìèëà âàðâàðîâ, îíè ïðåäëîæèëè êóïèòü èõ îòñòóïëåíèå çà òûñÿ÷ó ôóíòîâ çîëîòà, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37, ÷òî ñìûë âñå ñëåäû ïîæàðîâ ïîòîêàìè ãàëëüñêîé êðîâè.
138 Èòàê, èç òîãî, ÷òî íåêîãäà áûëî õèæèíîé ïàñòóõîâ, çàáëèñòàë ãîðîä; ïîñëå òîãî, êàê Ìàíëèé çàùèòèë, à Êàìèëë âîññòàíîâèë åãî âíåøíèé îáëèê, îí åù¸ ðåøèòåëüíåå è ÿðîñòíåå ïîäíÿëñÿ ïðîòèâ ñîñåäåé.
139 Îäíàêî ðèìëÿíå íå îãðàíè÷èëèñü òåì, ÷òî ïðîãíàëè èõ çà ñòåíû ñâîåãî ãîðîäà. Êîãäà èõ îñòàòêè øèðå ðàñòÿíóëèñü ïî Èòàëèè, ðèìëÿíå ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Êàìèëëà ïðåñëåäîâàëè èõ ñ òàêîé ñèëîé, ÷òî ñåãîäíÿ íå îñòàëîñü íèêàêèõ ñëåäîâ ñåíîíîâ. Îäíàæäû, âî âðåìÿ ñðàæåíèÿ ó Àíèåíà, Ìàíëèé â åäèíîáîðñòâå ñíÿë â êà÷åñòâå äîáû÷è ñ âàðâàðà çîëîòîå îæåðåëüå, îò÷åãî è áûë íàçâàí Òîðêâàòîì 38.
140  äðóãîé ðàç íà Ïîìïòèíñêîì ïîëå â ïîäîáíîé æå áèòâå Âàëåðèé, ïîëó÷èâ ïîìîùü ñèäÿùåé íà øëåìå ñâÿùåííîé ïòèöû, óí¸ñ äîñïåõè è áûë íàçâàí Êîðâèíîì 39. Íàêîíåö, ÷åðåç íåñêîëüêî ëåò Äîëàáåëëà óíè÷òîæèë âñå èõ îñòàòêè â Ýòðóðèè ó Âàäèìîíñêîãî îçåðà, òàê ÷òî íå îñòàëîñü íèêîãî èç òîãî ïëåìåíè, êîòîðîå ìîãëî áû ãîðäèòüñÿ òåì, ÷òî èì ñîææ¸í Ðèìñêèé ãîðîä.
141 È ïîñëå òîãî, êàê Ìàíëèé Òîðêâàò îáðàòèëñÿ îò ãàëëîâ, áûëè èñïûòàíû è îêîí÷àòåëüíî ïîáåæäåíû ëàòèíû.
142 È çàòåì ñàáèíû, êîòîðûå äîëæíû áûëè ñòàòü èõ ñîþçíèêàìè â âîéíå ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Òàöèÿ, áûëè ïîêîðåíû êîíñóëîì Êóðèåì Äåíòàòîì, êîòîðûé, îïóñòîøèâ îãí¸ì è ìå÷îì èõ òåððèòîðèè îò èñòî÷íèêà Âàðàíèÿ 40 âïëîòü äî Àäðèàòè÷åñêîãî ìîðÿ, ïðèáàâèë ðèìñêîìó íàðîäó ñòîëüêî áîãàòñòâ, ÷òî íå ìîã ñîñ÷èòàòü è ñàì ïîáåäèòåëü.
143 Ïîñëå ýòîãî, òðîíóòûé ìîëüáàìè Êàìïàíèè, [ðèìñêèé íàðîä] íå ðàäè ñåáÿ, íî ðàäè ñîþçíèêîâ íàïàë íà ñàìíèòîâ. Âåäü Êàìïàíèÿ — ñàìàÿ ïðåêðàñíàÿ îáëàñòü íå òîëüêî â Èòàëèè, íî è ïî÷òè âî âñ¸ì êðóãå çåìåëü. Íåò íè÷åãî ìÿã÷å å¸ êëèìàòà: äàæå öâåòû äâàæäû ïðèíîñÿò âåñíó. Íåò íè÷åãî ïëîäîðîäíåå å¸ ïî÷âû: ïîýòîìó, êàê ãîâîðÿò, ñïîðÿò èç-çà íå¸ Ëèáåð è Öåðåðà. Íåò íè÷åãî ãîñòåïðèèìíåå å¸ ìîðÿ: çäåñü çíàìåíèòûå ãàâàíè Êàéåòà, Ìèçåí, ò¸ïëûå áëàãîäàðÿ èñòî÷íèêàì Áàéè, Ëóêðèí è Àâåðí, ñâîåãî ðîäà æåðòâà ìîðÿ 41. Çäåñü áëàãîïðèÿòíûå äëÿ âèíîãðàäíîé ëîçû 42 ãîðû Êàóð 43, Ôàëåðí, Ìàññèê è ñàìûé êðàñèâûé èç âñåõ Âåçóâèé, ïîäðàæàþùèé îãíþ Ýòíû. Ïðèìîðñêèå ãîðîäà Ôîðìèè, Êóìû, Ïóòåîëû, Ãåðêóëàíóì, Ïîìïåè è ñàìà ãëàâà ãîðîäîâ Êàïóÿ, êîãäà-òî îòíîñèìàÿ íàðÿäó ñ Ðèìîì è Êàðôàãåíîì ê ÷èñëó òð¸õ âåëè÷àéøèõ ãîðîäîâ.
144 Ðàäè ýòîãî ãîðîäà, ðàäè ýòèõ êðà¸â ðèìñêèé íàðîä íàïàë íà ñàìíèòîâ: íàðîä — åñëè èùåøü áîãàòñòâà — ðàäè áàõâàëüñòâà âîîðóæ¸ííûé 44 çîëîòûì è ñåðåáðÿíûì îðóæèåì è ðàçíîöâåòíûìè îäåæäàìè; åñëè êîâàðñòâà — îáûêíîâåííî íàïàäàþùèé èç ëåñíûõ óùåëèé è ãîðíûõ çàñàä; åñëè íåèñòîâñòâà è ÿðîñòè — âäîõíîâë¸ííûé ñâÿùåííûìè çàêîíàìè è ÷åëîâå÷åñêèìè æåðòâàìè íà ðàçðóøåíèå ãîðîäà; åñëè óïðÿìñòâà — ãîðäûé øåñòèêðàòíûì íàðóøåíèåì äîãîâîðà è ñàìèìè áåäñòâèÿìè. Îäíàêî çà ïÿòüäåñÿò ëåò [ðèìñêèé íàðîä] áëàãîäàðÿ îòöàì è èõ äåòÿì Ôàáèÿì è Ïàïèðèÿì íàñòîëüêî ïîêîðèë è óñìèðèë ñàìíèòîâ, äî òàêîé ñòåïåíè ðàçðóøèë ñàìûå ðóèíû èõ ãîðîäîâ, ÷òî ñåãîäíÿ íå ñûñêàòü Ñàìíèÿ â ñàìîì Ñàìíèè è íåëåãêî ðàñïîçíàòü ïðè÷èíó äâàäöàòè ÷åòûð¸õ òðèóìôîâ.
145 Îäíàêî íàèáîëåå èçâåñòíîå è ÿâíîå ïîðàæåíèå áûëî íàíåñåíî ýòèì íàðîäîì â Êàâäèíñêîì óùåëüå êîíñóëàì Âåòóðèþ è Ïîñòóìèþ. Çàïåðåâ áëàãîäàðÿ çàñàäå âîéñêî âíóòðè ýòîé òåñíèíû, îòêóäà îíî íå ìîãëî âûáðàòüñÿ, èçóìë¸ííûé òàêîé âîçìîæíîñòüþ âðàæåñêèé ïîëêîâîäåö Ïîíòèé ñïðîñèë ñîâåòà ó ñâîåãî îòöà Ãåðèíåÿ 45, è òîò, êàê ñòàðøèé, ìóäðî ïîñîâåòîâàë èëè âñåõ îòïóñòèòü, èëè óáèòü; ñûí æå ïðåäïî÷¸ë ïðîâåñòè îáåçîðóæåííûõ ïîä ÿðìîì, òàê ÷òî òå ñòàëè íå äðóçüÿìè ïîñëå áëàãîäåÿíèÿ, à åù¸ áîëüøèìè âðàãàìè ïîñëå ïîçîðà.
146 Ïîýòîìó êîíñóëû, ïðîÿâèâ áëàãîðîäñòâî, íåìåäëåííî ïîëîæèëè êîíåö ïîçîðó äîãîâîðà, çàêëþ÷¸ííîãî âñëåäñòâèå äîáðîâîëüíîé êàïèòóëÿöèè, è âîéñêî ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ïàïèðèÿ, íàñòîÿòåëüíî òðåáóÿ îòìùåíèÿ, — ñòðàøíî ñêàçàòü — âåñü ïóòü ïåðåä áèòâîé ïðîñëåäîâàëî ñ îáíàæ¸ííûìè ìå÷àìè 46, è â ñõâàòêå — âðàã ñâèäåòåëü — ãëàçà ó âñåõ ïûëàëè îãí¸ì. Êîíåö ðåçíå áûë ïîëîæåí íå ðàíüøå, ÷åì ðèìëÿíå âîçëîæèëè îáåùàííîå èì ÿðìî íà âðàãîâ è ïîëêîâîäöà ñàìíèòîâ.
147 Äî ñèõ ïîð ðèìëÿíå èìåëè äåëî ñ îòäåëüíûìè íàðîäàìè, îòíûíå æå — ñî ìíîæåñòâîì; îäíàêî áûëè ðàâíû âñåì èì âìåñòå. Äâåíàäöàòü ýòðóññêèõ ïëåì¸í, îñòàâàâøèåñÿ â òî âðåìÿ íåâðåäèìûìè óìáðû, äðåâíåéøèé íàðîä Èòàëèè, è îñòàòêè ñàìíèòîâ íåîæèäàííî ñãîâîðèëèñü óíè÷òîæèòü ñàìî èìÿ ðèìëÿí. Âåëèê áûë ñòðàõ ïåðåä òàêèì ÷èñëîì îäíîâðåìåííî âûñòóïèâøèõ ñòîëü ñèëüíûõ íàðîäîâ. Ïî âñåé Ýòðóðèè âçìåòíóëèñü çíàì¸íà ÷åòûð¸õ âðàæåñêèõ àðìèé.
148 Ìåæäó òåì ïîñåðåäèíå ëåæàë Ãåìèíèéñêèé 47 ëåñ, ïðåæäå ñîâåðøåííî íåïðîõîäèìûé, ïî÷òè êàê Êàëèäîíñêèé èëè Ãåðêâèíñêèé 48, òî òîãî ñòðàøíûé, ÷òî ñåíàò ïðåäïèñàë êîíñóëó, ÷òîáû òîò íå ñìåë ïîäâåðãàòüñÿ òàêîé îïàñíîñòè. Íî íè÷òî èç ýòîãî íå óñòðàøèëî ïîëêîâîäöà, ÷òîáû, âûñëàâ âïåð¸ä áðàòà, ðàçâåäàòü ïîäñòóïû. Òîò, âûñìîòðåâ âñ¸ íî÷üþ ïîä âèäîì ïàñòóõà, óêàçàë áåçîïàñíûé ïóòü.
149 Òàê Ôàáèé Ìàêñèì áåç îïàñíîñòè çàâåðøèë îïàñíåéøóþ âîéíó. Âíåçàïíî íàïàâ íà ðàññåÿâøèõñÿ è áåñïîðÿäî÷íî áðîäÿùèõ âðàãîâ, îí çàõâàòèë ãîñïîäñòâóþùèå âûñîòû è, èñïîëüçóÿ ýòî ïðåèìóùåñòâî, ïîäîáíî ãðîìó îáðóøèëñÿ íà íàõîäèâøèõñÿ âíèçó. È òàê âûãëÿäåëà ýòà âîéíà, ñëîâíî íà æèòåëåé çåìëè ñûïàëèñü êîïüÿ ñ íåáåñ è îáëàêîâ. Íî íå áåñêðîâíîé áûëà ýòà ïîáåäà, âåäü ñòåñí¸ííûé â èçãèáå äîëèíû âòîðîé êîíñóë Äåöèé ïî îòå÷åñêîìó îáû÷àþ ïîñâÿòèë ñâîþ æèçíü áîãàì-ìàíàì è îáðàòèë îáû÷íîå â åãî ñåìüå ïîñâÿùåíèå â öåíó ïîáåäû.
150 È åù¸ íå çàêîí÷èëàñü ýòðóññêàÿ âîéíà, êàê òîò÷àñ æå ïîñëåäîâàëà òàðåíòèíñêàÿ, õîòÿ è îäíà ïî íàçâàíèþ, íî ìíîãîêðàòíàÿ ïî ïîáåäàì, âåäü îíà êàê áû â åäèíîì ïàäåíèè óâëåêëà êàìïàíöåâ, àïóëèéöåâ, ëóêàíöåâ è âîæàêîâ âîéíû òàðåíòèíöåâ, òî åñòü ïî÷òè âñþ Èòàëèþ, è ñî âñåìè íèìè Ïèððà, ñàìîãî çíàìåíèòîãî â Ãðåöèè öàðÿ ýïèðîòîâ, òàê ÷òî îäíîâðåìåííî è çàâåðøèëà ïîêîðåíèå Èòàëèè, è ïîëîæèëà íà÷àëî çàìîðñêèì òðèóìôàì.
151 Òàðåíò, òâîðåíèå ëàêåäåìîíÿí, íåêîãäà ãëàâíûé ãîðîä Êàëàáðèè, Àïóëèè è âñåé Ëóêàíèè, çíàìåíèòûé êàê âåëè÷èíîé, ñòåíàìè è ãàâàíüþ, òàê è óäèâèòåëüíûì ìåñòîïîëîæåíèåì; åù¸ áû, âåäü ðàñïîëîæåííûé ó ñàìîãî âõîäà â Àäðèàòè÷åñêîå ìîðå îí ðàññûëàåò êîðàáëè âî âñå çåìëè: Èñòðèþ, Èëëèðèê, Ýïèð, Àõàéþ, Àôðèêó, Ñèöèëèþ.
152 Íàä ãàâàíüþ âîçâûøàåòñÿ îáðàù¸ííûé ê ìîðþ òåàòð, êîòîðûé áûë ïðè÷èíîé âñåõ áåäñòâèé äëÿ íåñ÷àñòíîãî ãîðîäà 49. Îäíàæäû òàì ïðè áîëüøîì ñòå÷åíèè íàðîäà ïðîâîäèëèñü èãðû, êîãäà [òàðåíòèíöû] óâèäåëè ïîäãðåáàþùèé ê áåðåãó ðèìñêèé ôëîò è, ñî÷òÿ åãî âðàæåñêèì, âûáåæàëè íàâñòðå÷ó è, íå ðàçîáðàâøèñü, ñòàëè íàñìåõàòüñÿ: êòî-äå òàêèå è îòêóäà ýòè ðèìëÿíå? Íî è ýòîãî áûëî íåäîñòàòî÷íî. Áåç ïðîìåäëåíèÿ ïðèáûëî ïðèí¸ñøåå æàëîáó ïîñîëüñòâî; åãî òàêæå óíèçèëè è îñêîðáèëè íåïðèñòîéíûìè è ïîñòûäíûìè ñëîâàìè — è îòñþäà âîéíà.
153 Îäíàêî âíóøàëè óæàñ ïðèãîòîâëåíèÿ, êîãäà çà òàðåíòèíöåâ ïîäíÿëîñü îäíîâðåìåííî ñòîëüêî íàðîäîâ, è ðåøèòåëüíåå âñåõ Ïèðð, êîòîðûé, íàìåðåâàÿñü çàùèòèòü ïîëóãðå÷åñêèé èç-çà ëàêåäåìîíñêèõ îñíîâàòåëåé ãîðîä, ïðèáûë ïî ìîðþ è ñóøå ñî âñåìè ñèëàìè Ýïèðà, Ôåññàëèè, Ìàêåäîíèè, ëþäüìè, ëîøàäüìè, îðóæèåì è íåâåäîìûìè â òî âðåìÿ ñëîíàìè, äîáàâèâ ñâåðõ òîãî ñòðàõ ïåðåä äèêèìè çâåðÿìè.
154 Ïåðâàÿ áèòâà ïðîèçîøëà ïðè êîíñóëå Ëåâèíå áëèç Ãåðàêëåè â Êàìïàíèè ó ðåêè Ëèðèñ è áûëà ñòîëü æåñòîêà, ÷òî ïðåôåêò ôåðåíòàíñêîé òóðìû 50 Îáñèäèé, íàïàâ íà öàðÿ, ïðèâ¸ë åãî â çàìåøàòåëüñòâî è âûíóäèë, áðîñèâ çíàêè öàðñêîé âëàñòè, ïîêèíóòü ñðàæåíèå. Äåëî áûëî áû ñäåëàíî, åñëè áû íå âûñòóïèëè âïåð¸ä ñëîíû, ïðåâðàòèâ âîéíó â çðåëèùå. Ëîøàäè, èñïóãàííûå êàê èõ âåëè÷èíîé, òàê è áåçîáðàçíûì âèäîì, à òàêæå íîâûì äëÿ íèõ çàïàõîì è ð¸âîì, êîãäà íåçíàêîìûå ÷óäèùà êàçàëèñü èì áîëüøå, ÷åì áûëè, ïîëîæèëè íà÷àëî áåãñòâó è ïîëíîìó ïîðàæåíèþ.
155 Çàòåì ïðè êîíñóëàõ Êóðèè è Ôàáðèöèè ó Àñêóëà â Àïóëèè ïðîèçîøëî áîëåå óäà÷íîå ñðàæåíèå — âåäü îñëàáåë óæå ñòðàõ ïåðåä ÷óäîâèùàìè è Ãàé Íóìèöèé, ãàñòàò ÷åòâ¸ðòîãî ëåãèîíà, îòðóáèâ îäíîìó èç íèõ õîáîò, ïîêàçàë, ÷òî ÷óäîâèùå ìîæíî óìåðòâèòü. Èòàê, ïîñûïàëèñü íà íèõ êîïüÿ, à áðîøåííûå â áàøíè ôàêåëû ïîêðûëè âñ¸ âðàæåñêîå âîéñêî ïûëàþùèìè îáëîìêàìè. È íå áûëî êîíöà ïîáîèùó, ïðåæäå ÷åì íî÷ü íå ðàçíÿëà ñðàæàþùèõñÿ, è ñàì öàðü, ðàíåíûé â ïëå÷î, ïîñëåäíèì èç áåãóùèõ áûë óíåñ¸í íà ùèòå ñâîèìè òåëîõðàíèòåëÿìè.
156 Ïîñëåäíÿÿ áèòâà ïðîèçîøëà â Ëóêàíèè, íà òàê íàçûâàåìûõ Ñèáàðóçèíñêèõ 51 ïîëÿõ, ïðè òåõ æå ïîëêîâîäöàõ, ÷òî è ðàíåå, íî íà ýòîò ðàç — ïîëíàÿ ïîáåäà. Ðåçóëüòàò, ê êîòîðîìó ñòðåìèëàñü äîáëåñòü, ïðåäîñòàâèë ñëó÷àé. Âåäü êîãäà ñëîíû ñíîâà âûäâèíóëèñü â ïåðâûé ðÿä, îäèí èç íèõ, åù¸ ìîëîäîé, ïîëó÷èâ òÿæ¸ëûé óäàð êîïü¸ì â ãîëîâó, ïîâåðíóë îáðàòíî, è êîãäà îí, æàëîáíî òðóáÿ, áðîñèëñÿ íàçàä ÷åðåç òîëïó ñâîèõ, ìàòü óçíàëà åãî è, ñëîâíî ÷òîáû çàùèòèòü, âûðâàëàñü âïåð¸ä, ïðèâåäÿ ãðîìàäîé ñâîåãî òåëà âñ¸ âîêðóã â ïîëíîå ðàññòðîéñòâî, ñëîâíî âðàæäåáíîå. Òàê òå æå ñàìûå çâåðè, êîòîðûå îòíÿëè ïåðâóþ ïîáåäó, à âòîðóþ ñâåëè ê íè÷üåé, áåññïîðíî ïðåäîñòàâèëè òðåòüþ.
157 Îäíàêî ñ öàð¸ì Ïèððîì ñðàæàëèñü íå òîëüêî îðóæèåì è â ïîëå, íî òàêæå áëàãîðàçóìèåì è äîìà, âíóòðè ãîðîäà, — âåäü îí, ïîñëå ïåðâîé ïîáåäû ïîçíàâ ðèìñêóþ äîáëåñòü, ñðàçó æå ïåðåñòàë íàäåÿòüñÿ íà îðóæèå è îáðàòèëñÿ ê õèòðîñòè. Îí ïðåäàë ïàâøèõ ñîææåíèþ è ñíèñõîäèòåëüíî îòí¸ññÿ â ïëåííûì, âîçâðàòèâ èõ áåç âûêóïà, è, îòïðàâèâ ïîñëîâ â Ãîðîä, âñåìè ñïîñîáàìè ñòàðàëñÿ, çàêëþ÷èâ ñîþç, áûòü ïðèíÿòûì â äðóçüÿ.
158 Íî íà âîéíå è â ìèðå, â ïîõîäå è äîìà âî âñåõ îòíîøåíèÿõ ïîäòâåðäèëà ñåáÿ òîãäà ðèìñêàÿ äîáëåñòü, è òàðåíòèíñêàÿ ïîáåäà áîëüøå, ÷åì ëþáàÿ äðóãàÿ, ïîêàçàëà õðàáðîñòü ðèìñêîãî íàðîäà, ìóäðîñòü ñåíàòà, âåëèêîäóøèå ïîëêîâîäöåâ.
159 È íèêîãäà íå âñòóïàëè â Ãîðîä ñ áîëåå ïðåêðàñíûì è áëèñòàòåëüíûì òðèóìôîì. Äî ñåãî äíÿ íå âèäåëè íè÷åãî, êðîìå îâåö âîëüñêîâ, ñòàä ñàáèíÿí, ïîâîçîê ãàëëîâ, ñëîìàííîãî îðóæèÿ ñàìíèòîâ. Òåïåðü æå, åñëè âçãëÿíåøü íà ïëåííèêîâ — ìîëîññû, ôåññàëèéöû, ìàêåäîíÿíå, áðóòòèéöû, àïóëèéöû è ëóêàíöû; åñëè íà ïðîöåññèþ — çîëîòî, ïóðïóð, ñòàòóè, êàðòèíû è òàðåíòèíñêàÿ ðîñêîøü. Íî íè íà ÷òî íå âçèðàë ðèìñêèé íàðîä ñ áîëüøèì óäîâîëüñòâèåì, ÷åì íà òåõ, êîãî ïðåæäå áîÿëñÿ — íà ÷óäîâèù ñ èõ áàøíÿìè, êîòîðûå, ñîçíàâàÿ ñâî¸ ïëåíåíèå, ñêëîíèâ ãîëîâû, ñëåäîâàëè çà ïîáåäîíîñíûìè êîíÿìè.
160 Ïîñëå ïîðàæåíèÿ Òàðåíòà ïèöåíû è ñòîëèöà èõ íàðîäà Àñêóë ïîêîðåíû [ðèìñêèì íàðîäîì] ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ñåìïðîíèÿ, êîòîðûé, êîãäà âî âðåìÿ ñðàæåíèÿ çàäðîæàëî ïîëå, óñïîêîèë áîãèíþ Òåëëóñ îáåùàíèåì õðàìà.
161 Ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Àòèëèÿ [ðèìñêèì íàðîäîì] ê ïèöåíàì áûëè äîáàâëåíû ñàëåíòèíöû è ñòîëèöà èõ îáëàñòè, çíàìåíèòûé ñâîåé ãàâàíüþ Áðóíäèçèé, è â óïëàòó çà ïîáåäó â ýòîì ñðàæåíèè ïîòðåáîâàëà ñåáå õðàì ïàñòóøåñêàÿ áîãèíÿ Ïàëåñ.
162 Ïîñëåäíèìè èç èòàëèêîâ ïîä ïîêðîâèòåëüñòâî [ðèìñêîãî íàðîäà] ïåðåøëè âîëüñèíû, ñàìûå áîãàòûå èç ýòðóñêîâ, ñë¸çíî óìîëÿâøèå î ïîìîùè ïðîòèâ ñâîèõ áûâøèõ ðàáîâ, êîòîðûå äàííóþ èì ãîñïîäàìè ñâîáîäó îáðàòèëè ïðîòèâ íèõ ñàìèõ è, çàõâàòèâ âëàñòü â ãîñóäàðñòâå, ãîñïîäñòâîâàëè íàä íèìè; íî è îíè [ðèìñêèì íàðîäîì] ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ôàáèÿ Ãóðãèòà áûëè ïðåäàíû íàêàçàíèþ.
163 Óñìèðèâ è ïîä÷èíèâ Èòàëèþ, ðèìñêèé íàðîä â êîíñóëüñòâî Àïïèÿ Êëàâäèÿ âïåðâûå âñòóïèë â ïðîëèâ, ïðîñëàâëåííûé áàñíîñëîâíûìè ÷óäîâèùàìè è áóðíûì òå÷åíèåì, íî áûë äî òîãî íåóñòðàøèì, ÷òî ñàìî ýòî íåèñòîâñòâî îáðóøèâàþùèõñÿ âîëí ïðèíèìàë çà äàð, ïîñêîëüêó ìîðå ïîìîãàëî ñêîðîìó ïðîäâèæåíèþ êîðàáëåé, è òîò÷àñ áåç ïðîìåäëåíèÿ è ñòîëü áûñòðî îäîëåë Ãèåðîíà Ñèðàêóçñêîãî, ÷òî òîò ñàì ïðèçíàâàë ñåáÿ ïîáåæä¸ííûì ïðåæäå, ÷åì óâèäåë âðàãà.
164  êîíñóëüñòâî Äóèëëèÿ è Êîðíåëèÿ [ðèìñêèé íàðîä] îòâàæèëñÿ ñðàçèòüñÿ òàêæå íà ìîðå. Òîãäà æå ñàìà áûñòðîòà, ñ êîòîðîé áûë ñîçäàí ôëîò, ñòàëà ïðåäçíàìåíîâàíèåì ïîáåäû. Âåäü íà øåñòèäåñÿòûé äåíü ïîñëå òîãî, êàê áûë ñðóáëåí ëåñ, âñòàë íà ÿêîðü ôëîò èç ñòà øåñòèäåñÿòè êîðàáëåé, òàê ÷òî êàçàëîñü, áóäòî áëàãîäàðÿ íå ðåìåñëó, íî êàêîìó-òî äàðó áîãîâ ïðåîáðàæ¸ííûå äåðåâüÿ ïðåâðàòèëèñü â êîðàáëè. Óäèâèòåëåí áûë âèä ñðàæåíèÿ, êîãäà ýòè òÿæ¸ëûå è íåïîâîðîòëèâûå êîðàáëè çàõâàòûâàëè âðàæåñêèå, áûñòðîõîäíûå è ñòðåìèòåëüíûå. Áåñïîëåçíûì îêàçàëîñü èõ ìîðåõîäíîå èñêóññòâî: ñìåòàòü â¸ñëà è ëîâêî óâèëèâàòü îò êîðàáåëüíûõ òàðàíîâ. Âåäü íàáðîøåííûå æåëåçíûå êðþêè è êðåïêèå ìàøèíû, ïåðåä áèòâîé âåñüìà îñìåÿííûå íåïðèÿòåëåì, ïðèíóäèëè âðàãà ñðàæàòüñÿ êàê áóäòî íà òâ¸ðäîé çåìëå.
165 Îäåðæàâ ïîýòîìó ïîáåäó ó Ëèïàðñêèõ îñòðîâîâ, ïóñòèâ êî äíó è îáðàòèâ â áåãñòâî âðàæåñêèé ôëîò, ðèìñêèé íàðîä îòïðàçäíîâàë ñâîé ïåðâûé ìîðñêîé òðèóìô. Òàêîâà áûëà ðàäîñòü, ÷òî ïîëêîâîäåö Äóèëëèé, íå äîâîëüñòâóÿñü îäíîäíåâíûì òðèóìôîì, ïðèêàçàë, ÷òîáû ïîæèçíåííî ïåðåä íèì, êîãäà îí âîçâðàùàëñÿ ñ îáåäà, íåñëè ôàêåëû è èãðàëè íà ôëåéòàõ, ñëîâíî îí åæåäíåâíî ïðàçäíîâàë òðèóìô. Ïî ñðàâíåíèþ ñ òàêîé ïîáåäîé ïîòåðè â ýòîì ñðàæåíèè áûëè íåçíà÷èòåëüíû: ïîïàë â çàñàäó âòîðîé êîíñóë Êîðíåëèé Àçèíà, ïðèãëàø¸ííûé ÿêîáû äëÿ ïåðåãîâîðîâ è óáèòûé, ñòàâ ïðèìåðîì ïóíèéñêîãî âåðîëîìñòâà.
166 Ïðè äèêòàòîðå Êàëàòèíå ðèìñêèé íàðîä âûòåñíèë ïî÷òè âñå ãàðíèçîíû ïóíèéöåâ èç Àãðèãåíòà, Äðåïàí, Ïàíîðìà, Ýðèêñà è Ëèëèáåÿ. Äðîãíóëè ìû îäíàæäû ó Êàìåðèíñêîãî ëåñà, íî âûáðàëèñü áëàãîäàðÿ èñêëþ÷èòåëüíîé äîáëåñòè âîåííîãî òðèáóíà Êàëüïóðíèÿ Ôëàììû, êîòîðûé ñ îòáîðíûì îòðÿäîì èç òð¸õñîò ÷åëîâåê çàõâàòèë çàíèìàåìûé íåïðèÿòåëåì õîëì è óäåðæèâàë åãî äî òåõ ïîð, ïîêà íå âûøëî âñ¸ âîéñêî; è ñòîëü âåëèêîëåïíûì èñõîäîì îí ñðàâíÿëñÿ ñî ñëàâîé Ôåðìîïèë è Ëåîíèäà, è äàæå ïðåâçîø¸ë å¸, òàê êàê óöåëåë â òàêîì ïðåäïðèÿòèè è íè÷åãî íå íàïèñàë êðîâüþ.
167  êîíñóëüñòâî Ëóöèÿ Êîðíåëèÿ Ñöèïèîíà, êîãäà Ñèöèëèÿ óæå áûëà çàãîðîäíîé ïðîâèíöèåé ðèìñêîãî íàðîäà, ïîñëåäíèé â õîäå ðàñïîëçàþùåéñÿ âøèðü âîéíû ïåðåø¸ë íà Ñàðäèíèþ è ïðèëåãàþùóþ ê íåé Êîðñèêó. Íà ïåðâîì îñòðîâå îí óñòðàøèë æèòåëåé ðàçðóøåíèåì Îëüáèè, íà âòîðîì — Àòåðèè, è íàñòîëüêî î÷èñòèë çåìëþ è ìîðå îò ïóíèéöåâ, ÷òî äëÿ ïîáåäû îñòàâàëàñü òîëüêî Àôðèêà.
168 Òåïåðü ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ìàðêà Àòòèëèÿ Ðåãóëà âîéíà ïåðåïëûëà â Àôðèêó. Íå áûëî íåäîñòàòêà â òåõ, êòî îðîáåë îò ñàìîãî íàçâàíèÿ Ïóíèéñêîãî ìîðÿ è âíóøàåìîãî èì óæàñà; åù¸ áîëüøå óâåëè÷èë ñòðàõ òðèáóí Íàòèé 52, êîòîðîìó, ÷òîáû ïðèâåñòè åãî ê ïîâèíîâåíèþ, îáíàæèâøèé ñåêèðó ïîëêîâîäåö ñòðàõîì ñìåðòè âíóøèë ìóæåñòâî äëÿ îòïëûòèÿ. Çàòåì ñðàçó æå ïîñ÷àñòëèâèëîñü ñ âåòðîì è â¸ñëàìè, è ïîÿâëåíèå âðàãà íàãíàëî íà ïóíèéöåâ òàêîé óæàñ, ÷òî èç-çà îñòàâëåííûõ îòêðûòûìè âîðîò ÷óòü íå áûë çàõâà÷åí Êàðôàãåí.
169 Ïðîëîãîì âîéíû ñòàë ãîðîä Êëèïåÿ: âåäü îí ïåðâûì âûäà¸òñÿ îò ïóíèéñêîãî áåðåãà êàê êðåïîñòü è äîçîðíàÿ áàøíÿ 53. È îí, è åù¸ ñâûøå òð¸õñîò êðåïîñòåé áûëè ðàçîðåíû. È ïðèõîäèëîñü ñðàæàòüñÿ íå òîëüêî ñ ëþäüìè, íî è ñ ÷óäîâèùàìè, êîãäà óäèâèòåëüíîé âåëè÷èíû çìåÿ, ñëîâíî ðîæä¸ííàÿ äëÿ çàùèòû Àôðèêè, òðåâîæèëà íàïàäåíèÿìè 54 ðàñïîëîæåííûé ó Áàãðàäû 55 ëàãåðü.
170 Íî ïîáåäèâøèé âñåõ Ðåãóë, êîãäà ïîâñþäó ðàñïðîñòðàíèë ñòðàõ ïåðåä ñâîèì èìåíåì, è êîãäà çàõâàòèë 56 èëè äåðæàë â öåïÿõ áîëüøóþ ÷àñòü ìîëîä¸æè è ñàìèõ ïîëêîâîäöåâ, è çàðàíåå îòïðàâèë â Ãîðîä ôëîò, íàãðóæ¸ííûé îãðîìíîé äîáû÷åé è ãîòîâûé ê òðèóìôó, îáëîæèë îñàäîé óæå ñàìó ãëàâó âîéíû — Êàðôàãåí — è âïëîòíóþ ïîäñòóïèë ê ñàìûì âîðîòàì.
171 Çäåñü ÷óòü îòêëîíèëàñü óäà÷à — íàñòîëüêî, ÷òîáû óìíîæèëèñü çíàìåíèÿ ðèìñêîé äîáëåñòè, ÷ü¸ âåëè÷èå îáû÷íî ïîäòâåðæäàåòñÿ â íåñ÷àñòüÿõ. Âåäü ïîñëå òîãî, êàê âðàãè îáðàòèëèñü çà âíåøíåé ïîìîùüþ è Ëàêåäåìîí ïîñëàë ê íèì ïîëêîâîäöåì Êñàíòèïïà, Ðåãóë áûë ïîáåæä¸í ýòèì îïûòíåéøèì â âîåííûõ äåëàõ ìóæåì — ïîçîðíîå ïîðàæåíèå, íåèçâåäàííûé ðèìëÿíàìè îïûò: âåäü õðàáðåéøèé ïîëêîâîäåö æèâûì ïîïàë â ðóêè âðàãîâ.
172 Íî ïðè ýòîì îí ïîêàçàë ñåáÿ ðàâíûì ñòîëü âåëèêîìó íåñ÷àñòüþ, âåäü îí íå áûë ñëîìëåí íè â ïóíèéñêîé òåìíèöå, íè âî âðåìÿ ïðèíÿòîãî èì íà ñåáÿ ïîñîëüñòâà; åù¸ áû, âåäü îí âûñêàçàë ìíåíèå, ïðîòèâîïîëîæíîå òîìó, ÷òî áûëî ïîðó÷åíî âðàãîì: ÷òîáû íå çàêëþ÷àëñÿ ìèð è íå äàâàëîñü ñîãëàñèå íà îáìåí ïëåííûìè. Íî âåëè÷èå íå áûëî óìàëåíî íè äîáðîâîëüíûì åãî âîçâðàùåíèåì ê ñâîèì âðàãàì, íè æåñòî÷àéøèìè òþðüìîé èëè ïûòêîé. È ÷òî äðóãîå âñåãî ýòîãî óäèâèòåëüíåå, ÷åì òî, ÷òî ïîáåäèòåëü íàä ïîáåäèòåëÿìè è äàæå, ïîñêîëüêó Êàðôàãåí íå óñòóïèë, íàä ôîðòóíîé ñïðàâèë òðèóìô? Ðèìñêèé æå íàðîä ãîðàçäî îæåñòî÷¸ííåå ñòðåìèëñÿ ê îòìùåíèþ çà Ðåãóëà, ÷åì ê ïîáåäå.
173 Èòàê, êîãäà â êîíñóëüñòâî Ìåòåëëà ïóíèéöû òåñíåå ñïëîòèëèñü 57 è âîéíà âåðíóëàñü íà Ñèöèëèþ, ðèìñêîå âîéñêî ó Ïàíîðìà íàíåñëî âðàãàì òàêîå ïîðàæåíèå, ÷òî îíè áîëüøå íå ïîìûøëÿëè î âòîðæåíèè íà ýòîò îñòðîâ. Çàìå÷àòåëüíîå äîêàçàòåëüñòâî ïîáåäû — çàõâàò îêîëî ñîòíè ñëîíîâ, âåëèêàÿ äîáû÷à, áóäü äàæå ýòî ñòàäî ïîéìàíî íå íà âîéíå, à íà îõîòå.
174 Êîíñóë Àïïèé Êëàâäèé áûë ïîáåæä¸í íå âðàãàìè, íî ñàìèìè áîãàìè, ÷üèìè çíàìåíèÿìè îí ïðåíåáð¸ã, è ôëîò òîò÷àñ æå ïîø¸ë êî äíó òàì, ãäå îí ïðèêàçàë âûáðîñèòü öûïëÿò, ÷ü¸ ïîâåäåíèå çàïðåùàëî âñòóïàòü â ñðàæåíèå.
175 Ìàðê Ôàáèé Áóòåîí ñâåðõ òîãî ðàçãðîìèë â Àôðèêàíñêîì ìîðå âðàæåñêèé ôëîò, óæå ïëûâóùèé â Èòàëèþ. È êàêîé òðèóìô áûë òîãäà ïîãóáëåí áóðåé, êîãäà íàãðóæåííûé áîãàòîé äîáû÷åé ôëîò, ãîíèìûé íåáëàãîïðèÿòíûìè âåòðàìè, óñåÿë ñâîèìè îáëîìêàìè Àôðèêó è Ñèðòû, äåðæàâû âñåõ íàðîäîâ è áåðåãà îñòðîâîâ! 58 Âåëèêîå áåäñòâèå, íî íå áåç íåêîòîðîãî äîñòîèíñòâà äëÿ ïåðâåíñòâóþùåãî íàðîäà ïîõèùåííàÿ áóðåé ïîáåäà è òðèóìô ïîãèáëè â êîðàáëåêðóøåíèè. È õîòÿ ïóíèéñêóþ äîáû÷ó ðàçìåòàëî ïî âñåì ìûñàì è îñòðîâàì, ðèìñêèé íàðîä è òàêèì îáðàçîì îòïðàçäíîâàë òðèóìô.
176 Íàêîíåö, â êîíñóëüñòâî Ëóòàöèÿ Êàòóëà ó îñòðîâîâ, íàçûâàåìûõ Ýãàòñêèìè, âîéíå áûë ïîëîæåí êîíåö; è íå áûâàëî íà ìîðå ñðàæåíèé áîëüøå ýòîãî. Âåäü [ïóíèéñêèé] ôëîò ïðåäñòàë îòÿãîù¸ííûì ñúåñòíûìè ïðèïàñàìè, âîéñêîì, îáîðîíèòåëüíûìè ñîîðóæåíèÿìè, îðóæèåì, ñëîâíî íà í¸ì íàõîäèëñÿ âåñü Êàðôàãåí, ÷òî è ïðèâåëî åãî ê ãèáåëè. Ðèìñêèé ôëîò, èçãîòîâèâøèéñÿ, ë¸ãêèé, ïðèâåä¸ííûé â ïîðÿäîê è â íåêîòîðîì ðîäå âñòàâøèé ëàãåðåì ê ïîäîáèþ êîííîé áèòâû, ïðèâîäèëñÿ â äâèæåíèå â¸ñëàìè, ñëîâíî ñâèðåëÿìè 59, à ïîäâèæíûå òàðàíû, òóäà è ñþäà íàíîñÿ óäàðû, êàçàëèñü æèâûìè. Ïîýòîìó â îäíî ìãíîâåíèå ðàçáèòûå âðàæåñêèå ñóäà ïîêðûëè ñâîèìè îáëîìêàìè âñ¸ ìîðå ìåæäó Ñèöèëèåé è Ñàðäèíèåé.  îáùåì, ñòîëü âåëèêà áûëà òà ïîáåäà, ÷òî íå ïîòðåáîâàëîñü ðàçðóøåíèÿ âðàæåñêèõ ñòåí. Êàçàëîñü èçëèøíèì ïðîÿâëÿòü ñâîþ ÿðîñòü ïðîòèâ êðåïîñòè è ñòåí, êîãäà óæå â ìîðå áûë ñîêðóø¸í Êàðôàãåí.
177 Ïîñëå çàâåðøåíèÿ Ïóíè÷åñêîé âîéíû, äàæå íå äàâ ïåðåâåñòè äûõàíèå, ïîñëåäîâàëà Ëèãóðèéñêàÿ âîéíà. Ýòèõ ëèãóðîâ, êîòîðûå æèëè, öåïëÿÿñü çà ïîäíîæüå àëüïèéñêèõ õðåáòîâ, óêðûòûå ëåñíûìè çàðîñëÿìè ìåæäó ðåêàìè Âàðîì è Ìàãðîé, áûëî åäâà ëè íå òðóäíåå íàéòè, ÷åì ïîáåäèòü. Çàùèù¸ííîå ìåñòíîñòüþ è âîçìîæíîñòüþ áåãñòâà, çàêàë¸ííîå è ïðîâîðíîå ïëåìÿ çàíèìàëîñü ïðè ñëó÷àå ñêîðåå ðàçáîÿìè, ÷åì âîéíàìè. Ïîýòîìó, õîòÿ äåëèêàòû, îêñóâèè, áóðèàòû, èíãàâíû äîëãîå âðåìÿ è ìíîãî ðàç óñêîëüçàëè ëåñíûìè òðîïàìè 60, Ôóëüâèé, íàêîíåö, îêðóæèë îãí¸ì èõ óáåæèùà, Áåáèé æå âûâåë íà ðàâíèíó, à Ïîñòóìèé ðàçîðóæèë äî òàêîé ñòåïåíè, ÷òî åäâà îñòàâèë æåëåçî äëÿ îáðàáîòêè çåìëè.
178 Âñêîðå ïîñëå íèõ — ãàëëû. Èíñóáðû, òàêæå æèòåëè Àëüï, èìåëè äóøè äèêèõ çâåðåé, à òåëà — áîëüøå ÷åëîâå÷åñêèõ, íî íà îïûòå áûëî ïîñòèãíóòî, ÷òî íàñêîëüêî èõ õðàáðîñòü ïðè ïåðâîì íàòèñêå áîëüøå, ÷åì ó ìóæ÷èí, íàñòîëüêî æå ïðè ñëåäóþùåì ìåíüøå, ÷åì ó æåíùèí. Òåëà àëüïèéñêèõ æèòåëåé, âçðàù¸ííûå âî âëàæíîì âîçäóõå, â ÷¸ì-òî ïîäîáíû ñâîèì ñíåãàì: êàê òîëüêî îíè ðàñêàëÿþòñÿ â áèòâå, òîò÷àñ èñõîäÿò ïî ́òîì è ñëàáåþò îò ë¸ãêîãî äâèæåíèÿ, ñëîâíî îò ñîëíöà.
179 Îíè ÷àñòî êëÿëèñü, êàê â äðóãèõ ñëó÷àÿõ, òàê è ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Áðèòòîìàðà, íå ñíèìàòü ñ ñåáÿ ïîÿñà ïðåæäå, ÷åì âçîéäóò íà Êàïèòîëèé. Òàê è ñëó÷èëîñü è ñ íèõ, ïîáåæä¸ííûõ, Ýìèëèé ñíÿë ïîÿñà íà Êàïèòîëèè. È ïîñêîëüêó èõ âîæäü îáåùàë ïîñâÿòèòü ñâîåìó Ìàðñó èç âçÿòîé ó ðèìñêèõ âîèíîâ äîáû÷è çîëîòîå îæåðåëüå, Þïèòåð ïåðåõâàòèë îáåùàííîå è Ôëàìèíèé èç ñíÿòûõ ñ ñàìîãî Àðèîâèñòà è îñòàëüíûõ ãàëëîâ çîëîòûõ îæåðåëèé âîçäâèã Þïèòåðó çîëîòîé òðîôåé. È òàêæå èõ öàðü Âèðèäîìàð ïîîáåùàë Âóëêàíó ðèìñêîå îðóæèå, íî ïî-èíîìó èñïîëíèëèñü îáåòû: óáèâ åãî, Ìàðöåëë òðåòüèì ïîñëå îòöà Ðîìóëà ïîâåñèë â õðàìå Þïèòåðà Ôåðåòðèÿ äîñïåõè âðàæåñêîãî ïîëêîâîäöà.
180 Èëëèðèéöû æå, òî åñòü âåíåòû èëè ëèáóðíû, æèâóò ó êðàéíèõ ïîäíîæèé Àëüï ìåæäó ðåêàìè Àðñèåé è Òèòóëîì 61, øèðîêî ðàññåÿííûå ïî âñåìó ïîáåðåæüþ Àäðèàòè÷åñêîãî ìîðÿ.  öàðñòâîâàíèå æåíùèíû Òåâòàíû îíè, íå äîâîëüñòâóÿñü íàãðàáëåííîé äîáû÷åé, äîáàâèëè ê äåðçîñòè ïðåñòóïëåíèå. Îáâèíÿþùèõ èõ â áåççàêîíèè ðèìñêèõ ïîñëîâ îíè óáèâàþò äàæå íå ìå÷îì, íî òîïîðîì, ñëîâíî æåðòâû, â îãíå ñæèãàþò ïðåôåêòîâ êîðàáëåé, à ÷òî ñàìîå âîçìóòèòåëüíîå — ñäåëàòü ýòî ïîâåëåëà æåíùèíà. Ïîýòîìó [ðèìëÿíàìè] ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ãíåÿ Ôóëüâèÿ Ãåíòèìàëà 62 îíè áûëè ïîëíîñòüþ óêðîùåíû. Òîïîðû, âîíçèâøèåñÿ â øåè ñòàðåéøèí, óìèëîñòèâèëè ìàíîâ ïîñëîâ.
181 Ïîñëå ïåðâîé Ïóíè÷åñêîé âîéíû áûëî åäâà ëè ÷åòûðå ãîäà ïîêîÿ, è âîò, âòîðàÿ âîéíà, õîòÿ è ìåíåå ïðîäîëæèòåëüíàÿ — âåäü îíà äëèëàñü íå áîëåå 18 ëåò, — íî äî òîãî óæàñàþùàÿ æåñòîêîñòüþ áåäñòâèé, ÷òî åñëè áû êòî-íèáóäü ñîïîñòàâèë ïîòåðè îáîèõ íàðîäîâ, òî áîëåå ïîõîæèì íà ïîáåæä¸ííîãî îêàçàëñÿ áû òîò íàðîä, êîòîðûé ïîáåäèë. Æãëî ïðîñëàâëåííûé íàðîä 63 îòíÿòîå ìîðå, çàõâà÷åííûå îñòðîâà, âûïëàòà äàíè, êîòîðóþ îí ïðèâûê íàçíà÷àòü äðóãèì. Îòñþäà ìåñòü, â êîòîðîé ó îòöîâñêîãî àëòàðÿ ïîêëÿëñÿ ìàëü÷èê Ãàííèáàë è ñ êîòîðîé íå ñòàë ìåäëèòü.
182 Ïîâîäîì ê âîéíå áûë èçáðàí Ñàãóíò, äðåâíèé 64 è áîãàòûé ãîðîä Èñïàíèè, õîòÿ è âåëèêèé, íî ïðèñêîðáíûé ïàìÿòíèê âåðíîñòè ðèìëÿíàì. Ýòîò ãîðîä, îáùèì äîãîâîðîì îïðåäåë¸ííûé îñòàâàòüñÿ ñâîáîäíûì, èùóùèé ïðè÷èí äëÿ íîâûõ ïîòðÿñåíèé Ãàííèáàë ðàçðóøèë ñâîèìè è ñâîèõ ëþäåé ðóêàìè 65, ÷òîáû, ðàçîðâàâ äîãîâîð, îòêðûòü ñåáå ïóòü â Èòàëèþ. Ðèìëÿíàì ñâîéñòâåííî âåëè÷àéøåå áëàãîãîâåíèå ïåðåä äîãîâîðàìè; ïîýòîìó, óñëûøàâ îá îñàäå ñîþçíîãî ãîðîäà è ïîìíÿ î äîãîâîðå, çàêëþ÷¸ííîì ñ ïóíèéöàìè, îíè íå ñðàçó óñòðåìèëèñü ê îðóæèþ, íî ïðåäïî÷ëè ñíà÷àëà ïî óñòàíîâëåííîìó îáû÷àþ ïîäàòü æàëîáó. Òåì âðåìåíåì [ñàãóíòèíöû], óæå äåâÿòü ìåñÿöåâ èçíóðÿåìûå ãîëîäîì, ìàøèíàìè, æåëåçîì, êîãäà èõ âåðà, â êîíöå êîíöîâ, îáðàòèëàñü â èññòóïëåíèå, ðàçâåëè íà ïëîùàäè îãðîìíûé êîñò¸ð è íà åãî âåðøèíå îãí¸ì è ìå÷îì èñòðåáèëè ñåáÿ, ñâîèõ áëèçêèõ è âñ¸ ñâî¸ èìóùåñòâî.
183 Ðèìëÿíå ïîòðåáîâàëè âûäà÷è âèíîâíèêà ñòîëü âåëèêîãî áåäñòâèÿ Ãàííèáàëà. Óâèëèâàþùèì îò îòâåòà ïóíèéöàì ãëàâà ïîñîëüñòâà Ôàáèé ñêàçàë: «×òî çà ïðîìåäëåíèå?  ýòîé ïàçóõå ÿ ïðèí¸ñ âîéíó è ìèð, ÷òî âûáèðàåòå? » Âîñêëèöàþùèì «Âîéíó! » îí îòâåòèë: «Òàê ïîëó÷àéòå æå âîéíó » è, âñòðÿõíóâ ïîñðåäè êóðèè ñêëàäêàìè ñâîåé òîãè, íå áåç ñîäðîãàíèÿ ðàñïóñòèë å¸, ñëîâíî äåéñòâèòåëüíî ïðèí¸ñ çà ïàçóõîé âîéíó.
184 Èñõîä âîéíû áûë ïîäîáåí íà÷àëó. Âåäü, ñëîâíî ïîñëåäíèå ïðîêëÿòèÿ ñàãóíòèíöåâ âî âðåìÿ ýòîãî ïóáëè÷íîãî áðàòîóáèéñòâà è ñîææåíèÿ òðåáîâàëè ïî ñåáå ýòîé òðèçíû, âî èñêóïëåíèå èõ ìàíàì áûëî ïðèíåñåíî ðàçîðåíèå Èòàëèè, ïëåíåíèå Àôðèêè, ñìåðòü ïîëêîâîäöåâ è öàðåé, êîòîðûå âåëè òó âîéíó. Ïîýòîìó, êàê òîëüêî â Èñïàíèè ïðèøëà â äâèæåíèå òÿæêàÿ è ãîðåñòíàÿ ñèëà Ïóíè÷åñêîé âîéíû è â ñàãóíòèíñêîì îãíå âñïûõíóëà óæå äàâíî ïðåäîïðåäåë¸ííàÿ ðèìëÿíàì ìîëíèÿ, ïîäõâà÷åííàÿ êàêîé-òî ñèëîé áóðÿ ïðîðâàëàñü ÷åðåç Àëüïû è ñ òåõ áàñíîñëîâíîé âûñîòû ñíåãîâ, ñëîâíî íèñïîñëàííàÿ íåáîì, ñïóñòèëàñü â Èòàëèþ.
185 È ñìåð÷ ïåðâîãî æå íàòèñêà òîò÷àñ ïðîí¸ññÿ ñ ñèëüíûì ãðîõîòîì ìåæäó Ïàäîì è Òèöèíîì. Òîãäà ðàññåÿëîñü âîéñêî, êîòîðîå â¸ë Ñöèïèîí, è ñàì ðàíåíûé ïîëêîâîäåö ïîïàë áû â ðóêè âðàãà, åñëè áû çàùèòèâøèé îòöà åù¸ íîñèâøèé ïðåòåêñòó ñûí íå âûðâàë åãî ó ñàìîé ñìåðòè. Ýòî áûë òîò Ñöèïèîí, êîòîðûé ðîñ íà ïîãèáåëü Àôðèêå, ÷òîáû ïîëó÷èòü èìÿ îò å¸ íåñ÷àñòèé.
186 Çà Òèöèíîì ïîñëåäîâàëà Òðåáèÿ. Çäåñü â êîíñóëüñòâî Ñåìïðîíèÿ íåèñòîâñòâîâàëà âòîðàÿ áóðÿ Ïóíè÷åñêîé âîéíû. Òîãäà õèòðåéøèå âðàãè âîñïîëüçîâàëèñü õîëîäíûì è ñíåæíûì äí¸ì, êîãäà, ïðåæäå ñîãðåâ ñåáÿ îãí¸ì è ìàñëîì, — ñòðàøíî ñêàçàòü — ëþäè, ïðèøåäøèå ñ ñîëíå÷íîãî þãà, íàøåé æå çèìîé íàñ ïîáåäèëè.
187 Òðåòüåé ìîëíèåé Ãàííèáàëà ñòàëî ïðè ïîëêîâîäöå Ôëàìèíèè Òðàçèìåíñêîå îçåðî. Íîâàÿ óëîâêà ïóíèéñêîãî îáìàíà: âåäü ñêðûòàÿ îç¸ðíûì òóìàíîì è áîëîòíûìè çàðîñëÿìè êîííèöà âíåçàïíî àòàêîâàëà ñðàæàâøèõñÿ ñ òûëà. È ìû íå ìîæåì ñåòîâàòü íà áîãîâ: ïðåäñòîÿùåå ïîðàæåíèå ïðåäñêàçàëè ëåãêîìûñëåííîìó ïîëêîâîäöó óñåâøèåñÿ íà çíàì¸íà ðîè ï÷¸ë, íå æåëàþùèå âûñòóïàòü âïåð¸ä îðëû è ïîñëåäîâàâøåå â íà÷àëå ñðàæåíèÿ çåìëåòðÿñåíèå, åñëè òîëüêî ñîäðîãàíèå ïî÷âû íå áûëî âûçâàíî áåãîì êîíåé è ëþäåé è îãëóøèòåëüíûì ñòîëêíîâåíèåì îðóæèÿ.
188 ×åòâåðòàÿ è ïî÷òè ñìåðòåëüíàÿ ðàíà èìïåðèè — Êàííû, áåçâåñòíàÿ äåðåâóøêà â Àïóëèè, íî âîçâûñèâøàÿñÿ âåëè÷èíîé ïîðàæåíèÿ, ÷üÿ èçâåñòíîñòü ïîðîæäåíà èñòðåáëåíèåì øåñòèäåñÿòè òûñÿ÷. Òàì ïîëêîâîäåö, çåìëÿ, íåáî, äåíü, âñÿ ïðèðîäà âåùåé äåéñòâîâàëè ñîãëàñíî íà ïîãèáåëü íåñ÷àñòíîìó âîéñêó. Ãàííèáàë íå óäîâëåòâîðèëñÿ ìíèìûìè ïåðåáåæ÷èêàìè, êîòîðûå âñêîðå óäàðèëè â ñïèíó ñðàæàþùèìñÿ; êðîìå òîãî, èñêóñíûé ïîëêîâîäåö, âûñìîòðåâ â îòêðûòîì ïîëå îñîáåííîñòè ñëîâíî íàðî÷íî óñòðîåííîãî ìåñòà, ãäå è ñîëíöå íàèáîëåå ïàëÿùåå, è îáèëüíàÿ ïûëü, è ïîñòîÿííûé âåòåð ñ âîñòîêà, òàê âûñòðîèë âîéñêî, ÷òîáû âñ¸ ýòî îáðàòèëîñü ïðîòèâ ðèìëÿí è ñðàæàëñÿ áëàãîïðèÿòñòâóåìûé íåáîì ïðè ïîääåðæêå âåòðà, ïûëè è ñîëíöà. È òàê äâà îãðîìíûõ âîéñêà ðóáèëèñü äî ïðåñûùåíèÿ âðàãîâ, ïîêà Ãàííèáàë íå ñêàçàë ñâîåìó âîèíó: «Ïîáåðåãè ìå÷ ».
189 Èç ïîëêîâîäöåâ îäèí áåæàë, äðóãîé áûë óáèò; òðóäíî ðåøèòü, êòî èç íèõ áîëåå âåëèê äóõîì: Ïàâåë, êîòîðîìó áûëî ñòûäíî óöåëåòü, èëè íå óòðàòèâøèé íàäåæäû Âàððîí. Ñâèäåòåëüñòâàìè ïîðàæåíèÿ ñòàëè îêðàñèâøèéñÿ íà êàêîå-òî âðåìÿ êðîâüþ Àóôèä, âîçâåä¸ííûé ïî ïðèêàçó ïîëêîâîäöà ìîñò èç òðóïîâ ÷åðåç áóðíûé Âåðãåëë, îòïðàâëåííûå â Êàðôàãåí äâà ìîäèÿ êîëåö è îöåíåííîå ìåðîé âñàäíè÷åñêîå ñîñëîâèå.
190 Ïîñëå íå áóäåò íèêàêèõ ñîìíåíèé â òîì, ÷òî ýòîò äåíü ìîã áû îêàçàòüñÿ ïîñëåäíèì äëÿ Ðèìà è Ãàííèáàë ÷åðåç ïÿòü äíåé ìîã áû ïèðîâàòü íà Êàïèòîëèè, åñëè áû îí — êàê, ãîâîðÿò, ñêàçàë ïóíèåö Ìàãàðáàë, ñûí Áîìèëüêàðà, — óìåë èñïîëüçîâàòü ïîáåäó òàê æå, êàê óìåë ïîáåæäàòü. Íî èìåííî òîãäà åãî, êàê îáû÷íî ïðèíÿòî ãîâîðèòü, èëè ñóäüáà ãîðîäà, êîòîðîìó ñóæäåíî áóäåò ïîâåëåâàòü, èëè åãî ñîáñòâåííîå íåâåðíîå ðåøåíèå è îòâåðíóâøèåñÿ îò Êàðôàãåíà áîãè óâëåêëè â äðóãóþ ñòîðîíó.
191 Õîòÿ îí ìîã âîñïîëüçîâàòüñÿ ïîáåäîé, ïðåäïî÷¸ë ïðåäàòüñÿ íàñëàæäåíèÿì è, îñòàâèâ Ðèì, îòïðàâèëñÿ â Êàìïàíèþ è Òàðåíò, ãäå âñêîðå è ñàì, è ïûë åãî âîéñêà îñëàáëè äî òàêîé ñòåïåíè, ÷òî, êàê âåðíî ìîãëî áûòü ñêàçàíî, Êàïóÿ ñòàëà Êàííàìè äëÿ Ãàííèáàëà. Êòî áû ïîâåðèë, ÷òî íåïîáåæä¸ííîãî Àëüïàìè è íåóêðîù¸ííîãî îðóæèåì ïîêîðèëè êàìïàíñêîå ñîëíöå è Áàéè ñ èõ ò¸ïëûìè èñòî÷íèêàìè.
192 Ðèìëÿíàì ìåæäó òåì áûëî ïîçâîëåíî ïåðåâåñòè äóõ è ñëîâíî âîññòàòü èç ì¸ðòâûõ. Íå áûëî îðóæèÿ — òàùèëè èç õðàìîâ. Íå õâàòàëî ìîëîä¸æè — äëÿ ïðèñÿãè îñâîáîäèëè ðàáîâ. Íóæäàëàñü êàçíà — ñåíàò îõîòíî âûíåñ ñâîè áîãàòñòâà íà ñåðåäèíó, è íèêòî íå îñòàâèë ñåáå çîëîòà, êðîìå òîãî, ÷òî â áóëëàõ è åäèíñòâåííîì êîëüöå. Ïðèìåðó ïîñëåäîâàëè âñàäíèêè, èì æå ïîäðàæàëè òðèáû. Íàêîíåö, êîãäà â êîíñóëüñòâî Ëåâèíà è Ìàðöåëëà ÷àñòíûå áîãàòñòâà áûëè âíåñåíû â ãîñóäàðñòâåííóþ êàçíó, äëÿ èõ çàïèñè åäâà õâàòèëî òàáëèö è ðóê ïèñöîâ.
193 Òàê ÷òî æå? Êàêóþ ìóäðîñòü ïðîÿâèëè öåíòóðèè ïðè èçáðàíèè ìàãèñòðàòîâ, êîãäà ìëàäøèå ïðîñèëè ó ñòàðøèõ ñîâåòà î òîì, êàêèõ êîíñóëîâ ñëåäóåò âûáðàòü? Âåäü ïðîòèâ ñòîëü èñêóñíîãî è ñòîëüêî ðàç ïîáåæäàâøåãî âðàãà ñëåäîâàëî ñðàæàòüñÿ íå òîëüêî äîáëåñòüþ, íî è ïîìûñëàìè.
194 Ïåðâîé íàäåæäîé íà âîññòàíîâëåíèå è, ÿ áû ñêàçàë, âîñêðåøåíèå èìïåðèè ñòàë Ôàáèé, êîòîðûé ïðèäóìàë íîâûé ñïîñîá äëÿ ïîáåäû íàä Ãàííèáàëîì — íå ñðàæàòüñÿ. Îòñþäà äëÿ íåãî íîâîå ïðîçâèùå, à äëÿ ãîñóäàðñòâà — ñïàñèòåëüíîå ñðåäñòâî: «Ìåäëèòåëü »66; îòòîãî è â íàðîäå åãî íàçûâàëè ùèòîì èìïåðèè. Èòàê, äâèãàÿñü ÷åðåç âåñü Ñàìíèé, ÷åðåç Ôàëåðíñêèå è Ãàóðàíñêèå óùåëüÿ, îí òàê èçìîòàë Ãàííèáàëà, ÷òî òîò, êòî íå ìîã áûòü ñëîìëåí äîáëåñòüþ, áûë èçíóð¸í ïðîìåäëåíèåì.
195 Çàòåì ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Êëàâäèÿ Ìàðöåëëà [ðèìñêèé íàðîä] äàæå îòâàæèëñÿ ñîéòèñü â áîþ, âñòóïèë â ðóêîïàøíóþ è íàí¸ñ âðàãó ïîðàæåíèå 67 â åãî æå Êàìïàíèè è çàñòàâèë îòêàçàòüñÿ 68 îò îñàäû ãîðîäà Íîëû. Îñìåëèëñÿ îí è ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ñåìïðîíèÿ Ãðàêõà ïðåñëåäîâàòü âðàãà ïî âñåé Ëóêàíèè è òåñíèòü îòñòóïàþùåãî ñ òûëà, õîòÿ òîãäà — êàêîé ïîçîð! — ñðàæàëñÿ ñ ïîìîùüþ ðàáñêîãî âîéñêà — âåäü äî òàêîé ñòåïåíè äîâåëè åãî ìíîãî÷èñëåííûå áåäñòâèÿ, — íî îäàð¸ííûå ñâîáîäîé ñäåëàëè ñåáÿ èç ðàáîâ ðèìëÿíàìè. Î óñòðàøàþùàÿ ñòîëüêèõ íåïðèÿòåëåé óâåðåííîñòü, î áåñïðèìåðíàÿ äóøà è äóõ ðèìñêîãî íàðîäà! Ïðè ñòîëü íåáëàãîïðèÿòíûõ è ðàññòðîåííûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ, ÷òî äîëæåí áûë áû áåñïîêîèòüñÿ î ñâîåé Èòàëèè, ðèìñêèé íàðîä äåðçíóë, îäíàêî, îáðàòèòüñÿ â äðóãóþ ñòîðîíó, è õîòÿ âðàã, ïîäñòóïèâ ê ñàìîìó ãîðëó, ìåòàëñÿ òóäà-ñþäà ïî Êàìïàíèè è Àïóëèè è óæå ñîçäàâàë Àôðèêó ïîñðåäè Èòàëèè, îí â òî æå ñàìîå âðåìÿ è åãî ñäåðæèâàë, è îòïðàâëÿë ðàçäåë¸ííûå ïî âñåìó êðóãó çåìåëü àðìèè â Ñèöèëèþ, Ñàðäèíèþ è Èñïàíèþ.
196 Ñèöèëèÿ áûëà íàçíà÷åíà Ìàðöåëëó. È íå äîëãî ñîïðîòèâëÿëàñü: âåäü âåñü îñòðîâ áûë ïîêîð¸í â îäíîì ãîðîäå. Ýòà ìîãóùåñòâåííàÿ è äî òåõ ïîð íåïîáåäèìàÿ ñòîëèöà Ñèðàêóçû, õîòÿ è çàùèùàëàñü ãåíèåì Àðõèìåäà, â êîíöå êîíöîâ óñòóïèëà. Ÿ òðîéíàÿ ñòåíà, òðè öèòàäåëè, ìðàìîðíàÿ ãàâàíü è ïðîñëàâëåííûé èñòî÷íèê Àðåòóçû îêàçàëèñü ïîëåçíû ëèøü òåì, ÷òî áûëà ïîùàæåíà êðàñîòà ïîáåæä¸ííîãî ãîðîäà.
197 Ãðàêõ çàõâàòèë Ñàðäèíèþ. Íè÷åì íå ïîìîãëà åé íè äèêîñòü ïëåì¸í, íè îãðîìíûå ðàçìåðû Áåçóìíûõ — âåäü òàê îíè íàçûâàþòñÿ — ãîð. Ñâèðåïî äåéñòâîâàëè â ãîðîäàõ è ñòîëèöå Êàðàëèñå, ÷òîáû óïðÿìîå è ïðåçèðàþùåå ñìåðòü ïëåìÿ áûëî óêðîùåíî, ïî êðàéíåé ìåðå, ëþáîâüþ ê ðîäíîé çåìëå.
198 Îòïðàâëåííûå æå â Èñïàíèþ Ãíåé è Ïóáëèé Ñöèïèîíû îòíÿëè ó ïóíèéöåâ ïî÷òè âñþ ïðîâèíöèþ. Îäíàêî, çàñòèãíóòûå âðàñïëîõ êîâàðíûìè óëîâêàìè ïóíèéöåâ, âíîâü å¸ ïîòåðÿëè, õîòÿ ðàçáèëè ïóíèéñêèå ñèëû â áîëüøèõ ñðàæåíèÿõ. Íî ïóíèéñêîå êîâàðñòâî óíè÷òîæèëî îäíîãî ìå÷îì, êîãäà îí ðàçìå÷àë ìåñòî äëÿ ëàãåðÿ, à äðóãîãî, êîãäà îí áåæàë â áàøíþ, îêðóæèâ ïëàìåíåì. Òîãäà â îòìùåíèå çà îòöà è äÿäþ ïîñëàííûé ñ âîéñêîì Ñöèïèîí, êîòîðîìó ñóäüáà óæå ïðåäóãîòîâèëà âåëèêîå èìÿ Àôðèêàíñêîãî, ýòó âîèíñòâåííóþ è çíàìåíèòóþ ìóæàìè è îðóæèåì Èñïàíèþ, ýòîò ïèòîìíèê âðàæåñêîãî âîéñêà, ýòó íàñòàâíèöó Ãàííèáàëà — íåâîçìîæíî ïîâåðèòü — âíîâü îòâîåâàë âñþ îò Ïèðåíåéñêèõ ãîð äî Ãåðêóëåñîâûõ ñòîëïîâ è Îêåàíà, è òðóäíî ñêàçàòü, ÷òî áûëî áîëüøå — åãî áûñòðîòà èëè óäà÷à. Íà áûñòðîòó óêàçûâàþò ÷åòûðå ãîäà, ë¸ãêîñòü äîêàçûâàåò îäèí ãîðîä, âçÿòûé â òîò æå äåíü, êîãäà áûë îñàæä¸í, è òî, ÷òî Êàðôàãåí áûë òàê ëåãêî ïîáåæä¸í â Èñïàíèè, ñòàëî ïðåäçíàìåíîâàíèåì àôðèêàíñêîé ïîáåäû.
199 Âñ¸ æå íåñîìíåííî, ÷òî â çàâîåâàíèè ïðîâèíöèè áîëüøå âñåãî ïîìîãëà èñêëþ÷èòåëüíàÿ öåëîìóäðåííîñòü ïîëêîâîäöà, âåäü îí âîçâðàòèë âàðâàðàì ïëåííûõ þíîøåé è äåâóøåê íåîáû÷àéíîé êðàñîòû, äàæå íå ïîçâîëèâ ïðèâåñòè èõ ïîä ñâîé âçîð, ÷òîáû íå ïîêàçàëîñü, ÷òî îí, ïî êðàéíåé ìåðå, ãëàçàìè êîñíóëñÿ íåïîðî÷íîé äåâñòâåííîñòè.
200 Òàêîâ áûë ðèìñêèé íàðîä â îòäàë¸ííûõ çåìëÿõ, íî ïðè ýòîì íå ìîã èçãíàòü Ãàííèáàëà, âöåïèâøåãîñÿ â ñàìîå íóòðî Èòàëèè. Ìíîãèå ïåðåøëè íà ñòîðîíó âðàãà è ðåøèòåëüíûé ïîëêîâîäåö èñïîëüçîâàë ïðîòèâ ðèìëÿí òàêæå èòàëèéñêèå ñèëû. Îäíàêî ðèìëÿíå óæå èçãíàëè åãî èç ìíîãèõ ãîðîäîâ è îáëàñòåé. Óæå âîçâðàòèëè Òàðåíò, óæå îâëàäåëè Êàïóåé, ðåçèäåíöèåé, äîìîì è âòîðîé ðîäèíîé Ãàííèáàëà, ÷üÿ óòðàòà ïðè÷èíèëà ïóíèéñêîìó ïîëêîâîäöó òàêóþ áîëü, ÷òî îòòóäà îí ñî âñåìè ñèëàìè óñòðåìèëñÿ íà Ðèì.
201 Î íàðîä, äîñòîéíûé âëàñòè íàä ìèðîì è äîñòîéíûé áëàãîâîëåíèÿ è óäèâëåíèÿ âñåõ ëþäåé è áîãîâ! Äîâåä¸ííûé äî êðàéíåãî ñòðàõà, îí íå îòñòóïèëñÿ îò íà÷àòîãî è, òðåâîæàñü î ñâî¸ì ãîðîäå, íå ïîêèíóë, îäíàêî, Êàïóè, íî, îñòàâèâ ÷àñòü âîéñêà ïîä êîìàíäîâàíèåì êîíñóëà Àïïèÿ, à ÷àñòüþ ïîñëåäîâàâ çà Ôëàêêîì â ãîðîä, îäíîâðåìåííî ñðàæàëñÿ è äîìà, è âäàëè îò íåãî.
202 Òàê ïî÷åìó æå ìû óäèâëÿåìñÿ, ÷òî ñàìè áîãè âíîâü âîñïðåïÿòñòâîâàëè Ãàííèáàëó, äâèíóâøåìó ñâîé ëàãåðü îò òðåòüåãî ìèëåâîãî êàìíÿ? Âåäü òàêîé ñèëû äîæäü èçëèëñÿ íà êàæäîå åãî äâèæåíèå, òàêîé æåñòîêèé ïîäíÿëñÿ âåòåð, ÷òî, êàçàëîñü, âîëÿ áîãîâ èçãîíÿåò âðàãà íå ñ íåáà, íî ñî ñòåí ñàìîãî Ãîðîäà è Êàïèòîëèÿ. Èòàê, áåæàë îí è óñòóïèë, è îòñòóïèë ê çàëèâó íà êðàþ Èòàëèè, íå ñóìåâ âûìîëèòü ñåáå òàêîé ãîðîä.
203 Ãàñäðóáàë, áðàò Ãàííèáàëà, ø¸ë èç Èñïàíèè ñ íîâûì âîéñêîì, íîâûìè ñèëàìè, íîâîé ìîùüþ äëÿ âîéíû. Íåò ñîìíåíèé, ÷òî âñ¸ áûëî áû êîíå÷íî, åñëè áû ýòîò ìóæ ñîåäèíèëñÿ ñ áðàòîì. Íî åãî, òîëüêî ÷òî ñïóñòèâøåãîñÿ ñ Àëüï è ðàçìå÷àþùåãî ëàãåðü ó Ìåòàâðà, ðàçãðîìèë Êëàâäèé Íåðîí âìåñòå ñ Ëèâèåì Ñàëèíàòîðîì. Íåðîí çàãíàë Ãàííèáàëà â ñàìûé äàëüíèé óãîë Èòàëèè; Ëèâèé æå óñòðåìèë çíàì¸íà â ïðîòèâîïîëîæíóþ ñòîðîíó, òî åñòü â ñàìîå íà÷àëî ïðîõîäà â Èòàëèþ.
204 Òðóäíî ñêàçàòü, êàê ïðè òàêîì ðàññòîÿíèè ìåæäó íèìè, òî åñòü âñåé ïðîòÿæ¸ííîñòè Èòàëèè, ïî êàêîìó ïëàíó è ñ êàêîé ñêîðîñòüþ êîíñóëû îáúåäèíèëè ñâîè ñèëû è, ñîåäèíèâ çíàì¸íà, îäîëåëè çàñòèãíóòîãî âðàñïëîõ âðàãà, à Ãàííèáàë íå ïîíÿë, ÷òî ïðîèñõîäèò. Ïî êðàéíåé ìåðå, Ãàííèáàë óçíàë îá ýòîì, êîãäà, óâèäåâ ïåðåáðîøåííóþ â åãî ëàãåðü ãîëîâó áðàòà, ñêàçàë: «Ïðèçíàþ íåñ÷àñòüå Êàðôàãåíà ». Ýòî áûëî ïåðâîå ïðèçíàíèå ýòîãî ìóæà, íå áåç íåêîòîðîãî ïðåä÷óâñòâèÿ íàäâèãàþùåéñÿ ñóäüáû.
205 Òåïåðü ñòàëî ÿñíî, ÷òî Ãàííèáàë, äàæå ïî åãî ñîáñòâåííîìó ïðèçíàíèþ, ìîæåò áûòü ïîáåæä¸í. Íî èñïîëíåííûé óâåðåííîñòè â ñòîëü áëàãîïðèÿòñòâóþùèõ îáñòîÿòåëüñòâàõ ðèìñêèé íàðîä ïîñ÷èòàë âåëèêèì äåëîì îêîí÷àòåëüíî ïîáåäèòü çëåéøåãî âðàãà â åãî æå Àôðèêå. Èòàê, ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ñöèïèîíà, îáðàòèâ âñþ òÿæåñòü âîéíû íà ñàìó Àôðèêó, îí íà÷àë ïîäðàæàòü Ãàííèáàëó è âîçëîæèë íà Àôðèêó áåäñòâèÿ ñâîåé Èòàëèè. Áëàãèå áîãè, êàêèå ïîë÷èùà Ãàñäðóáàëà, êàêóþ êîííèöó Ñèôàêñà, öàðÿ Íóìèäèè, îí îáðàòèë â áåãñòâî! Êàêèå è ñêîëüêî ëàãåðåé îáîèõ âîéñê îí óíè÷òîæèë â îäíó íî÷ü, çàáðîñàâ ôàêåëàìè! Íàêîíåö, óæå íå ó òðåòüåãî ìèëåâîãî êàìíÿ, íî ñàìûå âîðîòà Êàðôàãåíà òðåâîæèë îñàäîé.
206 Òàê áûëî ñäåëàíî, ÷òîáû îòîðâàòü îò Èòàëèè âöåïèâøåãîñÿ è ñðîñøåãîñÿ ñ íåé Ãàííèáàëà. Íå áûëî â Ðèìñêîé èìïåðèè áîëåå çíàìåíàòåëüíîãî äíÿ, ÷åì òîò, êîãäà äâà ñàìûõ âåëèêèõ ïîëêîâîäöà èç âñåõ, ÷òî áûëè ðàíüøå è ïîçæå, îäèí — ïîáåäèòåëü Èòàëèè, äðóãîé — Èñïàíèè, ñîáðàâ âîéñêà, âûñòðîèëè èõ äðóã ïðîòèâ äðóãà. Íî áûëè ìåæäó íèìè è ïåðåãîâîðû îá óñëîâèÿõ ìèðà. Äîëãî ñòîÿëè îíè, óäåðæèâàåìûå âçàèìíûì âîñõèùåíèåì; êîãäà æå íå äîãîâîðèëèñü î ìèðå, äàëè çíàê ê áèòâå.
207 Èçâåñòíî, ïî ïðèçíàíèþ îáîèõ, ÷òî âîéñêî íå ìîãëî áûòü âûñòðîåíî ëó÷øå è ñðàæàòüñÿ îæåñòî÷¸ííåå. Ýòî Ñöèïèîí îáúÿâèë î âîéñêå Ãàííèáàëå, à Ãàííèáàë — î âîéñêå Ñöèïèîíà. Íî, íàêîíåö, Ãàííèáàë óñòóïèë è íàãðàäîé çà ïîáåäó ñòàëà Àôðèêà, çà êîòîðîé âñêîðå ïîñëåäîâàë âåñü êðóã çåìíîé.
208 Ïîñëå Àôðèêè óæå íèêòî íå ñòûäèëñÿ áûòü ïîáåæä¸ííûì, íî â ðàâíîé ìåðå ïîâñþäó áûëè ïîêîðåíû. Èòàê, ðèìñêèé íàðîä, âïåðâûå â êîíñóëüñòâî Ëåâèíà âñòóïèâ â Èîíèéñêîå ìîðå, ñëîâíî â òðèóìôå îáîø¸ë ôëîòîì âñ¸ ïîáåðåæüå Ãðåöèè. Âåäü âïåðåäè îí í¸ñ òðîôåè Ñèöèëèè, Ñàðäèíèè, Àôðèêè, è ëàâð, âûðîñøèé íà êîðìå ôëàãìàíñêîãî êîðàáëÿ, îáåùàë ÿâíóþ ïîáåäó. Äîáðîâîëüíî ïðèø¸ë íà ïîìîùü ïåðãàìñêèé öàðü Àòòàë, ïðèøëè è ðîäîñöû, íàðîä ìîðåõîäîâ, êîòîðûå óäàðèëè êîðàáëÿìè 69 íà ìîðå, à êîíñóë íà çåìëå êîííèöåé è ïåõîòîé.
209 Öàðü ìàêåäîíÿí áûë äâàæäû ïîáåæä¸í, äâàæäû îáðàù¸í â áåãñòâî, äâàæäû ïîòåðÿë ëàãåðü, íî íè÷òî íå âûçûâàëî ó ìàêåäîíÿí áîëüøåãî óæàñà, ÷åì ñàìûé âèä ðàí, êîòîðûå, áóäó÷è íàíåñåíû íå äðîòèêàìè, íå ñòðåëàìè, íå êàêèì-òî æåëåçîì ãðå÷èøåê, íî îãðîìíûìè êîïüÿìè è íå ìåíüøåãî ðàçìåðà ìå÷àìè, çèÿëè øèðå, ÷åì áûëî íóæíî äëÿ ñìåðòè. Ìàëî òîãî, ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Ôëàìèíèÿ ðèìñêèé íàðîä, ïåðåéäÿ íåïðîõîäèìûå ïðåæäå ãîðû õàîíîâ è áåãóùóþ ïî êðó÷àì ðåêó Ñàâó 70, ïðîíèê äî ñàìîãî îïëîòà Ìàêåäîíèè. Âñòóïëåíèå òóäà ñòàëî ïîáåäîé. Âåäü ïîñëå ýòîãî íèêîãäà íå îòâàæèâàâøèéñÿ ñðàçèòüñÿ öàðü íà õîëìàõ, ÷òî çîâóòñÿ Êèíîñêåôàëàìè, áûë ðàçáèò â åäèíñòâåííîì, äà è òî íå ïîëíîöåííîì ñðàæåíèè.
210  Íóìèäèè òîãäà ïðàâèëè äðóçüÿ ðèìñêîãî íàðîäà. Íî Þãóðòà âûçâàë ïðîòèâ ñåáÿ âîéíó ðèìëÿí èç-çà óáèéñòâà Àäãåðáàëà è Ãèåìïñàëà 71, ñûíîâåé Ìèöèïñû, è ñíà÷àëà áûë ïîáåæä¸í êîíñóëîì Ìåòåëëîì, à çàòåì ïðèâåä¸í ê ïîêîðíîñòè Ìàðèåì. Ìàâðåòàíèþ æå îáåðåãàë öàðü Áîêõ.
211 Íî êîãäà ïðîèçîøëî ïîä÷èíåíèå âñåõ ìàâðîâ, öàðü Þáà, êîòîðûé áûë ïðè÷èíîé áîåâûõ äåéñòâèé, âñêîðå ïîíÿë, ÷òî ïîòåðïåë ïîðàæåíèå è, âûïèâ ÿä, ïîêîí÷èë ñ ñîáîé, è âñÿ Ìàâðåòàíèÿ ïîêîðèëàñü ðèìëÿíàì. Âåäü è Òðèïîëè, è îáå Ìàâðåòàíèè — Ñèòèôåíñêàÿ è Öåçàðåéñêàÿ — ðàâíûì îáðàçîì, îõâà÷åííûå ñòðàõîì ïåðåä äðóãèìè, äîáðîâîëüíî ïîä÷èíèëèñü ðèìñêîé âëàñòè.
212 Õîòÿ íåñ÷àñòüå Ñàãóíòà, êàê ìû ñêàçàëè âûøå, îòâðàòèëî Èñïàíèþ îò äðóæáû ñ ðèìëÿíàìè, âñ¸ æå Ñöèïèîí êàê ìèëîñòüþ, òàê è äîáëåñòüþ îïÿòü ñîåäèíèë å¸ ñ ðèìëÿíàìè, à êîíñóë Ñóëëà 72 âíîâü óñìèðèë ñîïðîòèâëÿþùèõñÿ. Ïîäîáíûì æå îáðàçîì Ñöèïèîí Ìëàäøèé êåëüòèáåðîâ, âîññòàâøèõ âìåñòå ñ íóìàíòèíöàìè ïðîòèâ ðèìëÿí, óñìèðèë, îáóçäàë è ïî÷òè óíè÷òîæèë.
213 Êàíòàáðû è àñòóðû, ïîëàãàÿñü íà çàùèòó ñâîèõ ãîð, ïûòàëèñü ñîïðîòèâëÿòüñÿ, íî áûëè ïîëíîñòüþ ðàçãðîìëåíû è îáðàùåíû â ïðîâèíöèþ; òàððàêîíû, ëóçèòàíû, ãàëëåêè, êàðôàãåíÿíå è æèòåëè Áåòèêè 73, ðàñïîëîæåííîé íàïðîòèâ àôðèêàíñêîãî ìûñà, — âñå áûëè ïîáåæäåíû ïî÷òè â îäíîì ñðàæåíèè è ðàñïðåäåëåíû ïî ðèìñêèì ïðîâèíöèÿì.
214 Ýïèðîòû, êîòîðûå õîòÿ è âñòóïèëè â ñãîâîð ñî ñâîèì öàð¸ì Ïèððîì ïðîòèâ Èòàëèè, âñ¸ æå â ïåðâûé ðàç áûëè óñïîêîåíû ìèðîì â Èëëèðèêå, âîññòàâøèå âî âòîðîé è òðåòèé ðàç, óêðîù¸ííûå âìåñòå ñ àõåéöàìè è ôåññàëèéöàìè, áûëè ïðîâåäåíû ïîä ðèìñêèì ÿðìîì.
215 Âåäü è Ìàêåäîíèÿ ñíà÷àëà ïðè Ôèëèïïå, çàòåì ïðè Ïåðñåå, ïîòîì ïðè ëæå-Ôèëèïïå íàâëåêëà íà ñåáÿ ðèìñêîå îðóæèå è, ñîêðóø¸ííàÿ ñíà÷àëà êîíñóëîì Ôëàìèíèåì, çàòåì Ïàâëîì, ïîòîì ïîáåæä¸ííàÿ Ìåòåëëîì, ñêëîíèëà øåþ è ñòàëà ðèìñêîé ïðîâèíöèåé.
216 Èëëèðèþ æå, êîãäà â íåé ïðàâèë öàðü Ãåíòèé, îïèðàâøèéñÿ íà ïîìîùü ìàêåäîíÿí, ðèìñêèé ïðåòîð Ëóöèé ïîáåäèë è îáðàòèë â ïðîâèíöèþ. Äàðäàíîâ è ì¸çîâ âïåðâûå óñìèðèë ïðîêîíñóë Êóðèîí è, ïåðâûì èç âñåõ ðèìëÿí äîáðàâøèñü äî ðåêè Äàíóáèÿ, îïóñòîøèë âñå åãî îêðåñòíîñòè. Òàêæå îäîëåâ â ñðàæåíèè öàðÿ ïàííîíöåâ, òîò æå Ëóöèé îáðàòèë â ïðîâèíöèþ îáå Ïàííîíèè. Àìàíòèíîâ æå, êîòîðûå îáèòàëè ìåæäó Ñàâîé è Äðàâîé, ïîñëå òîãî, êàê áûë óáèò èõ öàðü, îí â ñâîþ î÷åðåäü ñäåëàë ðèìñêîé ïðîâèíöèåé.
217 Âåäü è ìàðêîìàííû è êâàäû â òîé Âàëåðèè, êîòîðàÿ ðàñïîëîæåíà ìåæäó Äðàâîé è Äàíóáèåì, áûëè òîãäà ðàçãðîìëåíû òåì æå ïîëêîâîäöåì, è óñòàíîâëåíû ãðàíèöû ìåæäó ðèìëÿíàìè è âàðâàðàìè îò Àâãóñòû Âèíäåëèêîâ 74 ÷åðåç Íîðèê è ̸çèþ. Äàêîâ óæå ïîñëå ýòîãî îáëàäàâøèé âåðõîâíîé âëàñòüþ Òðàÿí, ïîáåäèâ èõ öàðÿ Äåöåáàëà, íà çåìëÿõ çà Äàíóáèåì, ïðîñòèðàþùèõñÿ íà òûñÿ÷ó ìèëü, îáðàòèë â ïðîâèíöèþ. Íî Ãàëëèåí èõ, êîãäà öàðñòâîâàë, óòðàòèë, è èìïåðàòîð Àâðåëèàí, îòîçâàâ îòòóäà ëåãèîíû, ðàçìåñòèë èõ â ̸çèè è òàì èç íåêîòîðîé å¸ ÷àñòè ñîçäàë Ñðåäèçåìíóþ Äàêèþ è Ïðèáðåæíóþ Äàêèþ è ïðèñîåäèíèë ê íèì Äàðäàíèþ.
218 Âåñü æå Èëëèðèê, õîòÿ è ïîêîð¸ííûé ïîñòåïåííî è ïî ÷àñòÿì, áûë ñîáðàí â åäèíîå öåëîå è âêëþ÷àåò â ñåáÿ 18 ïðîâèíöèé, à èìåííî: äâà Íîðèêà, äâå Ïàííîíèè, Âàëåðèþ, Ñàâèþ, Äàëìàöèþ, Âåðõíþþ ̸çèþ, Äàðäàíèþ, äâå Äàêèè, Ìàêåäîíèþ, Ôåññàëèþ, Àõàéþ, äâà Ýïèðà, Ïðåâàëèòàíèþ, Êðèò, âñåãî 18.
219 Íàïàñòü æå íà Ôðàêèþ çàñòàâèëî íå ÷òî èíîå, êàê ïðåäñòàâèâøèéñÿ ñëó÷àé Ìàêåäîíñêîé âîéíû. Âåäü ôðàêèéöû — ëþäè äèêèå è èç âñåõ ïëåì¸í ñàìûå æåñòîêèå, ÷üåé ñâèðåïîñòüþ â ðàâíîé ìåðå îáëàäàþò è ñêîðäèñêè, è îáèòàòåëè Ãåìèìîíòà, è ñêèôû 75, èç-çà äèêîñòè êîòîðûõ ðèìëÿíå ïðåòåðïåëè ìíîãî òÿæêèõ áåäñòâèé è âî ìíîãèõ áèòâàõ âîéñêî áûëî ðàçáèòî.  êîíöå êîíöîâ, è îíè áûëè ïîêîðåíû Ìàðêîì Äèäèåì, à èõ îáëàñòè îáðàùåíû â ïðîâèíöèþ, êîòîðàÿ ïðèíÿëà ðèìñêîå ÿðìî.
220 Âåäü Ìàðê Äðóç ñîêðóøèë èõ âíóòðè èõ ñîáñòâåííûõ ãîð, Ìèíóöèé ìíîãèõ èç íèõ óíè÷òîæèë è ïîáåäèë íà ðåêå Ãåáð. Ðîäîïû áûëè ïîáåæäåíû Àïïèåì Êëàâäèåì, à Ìàðê Ëóêóëë ïîä÷èíèë ðèìëÿíàì ïðèìîðñêèå ãîðîäà Åâðîïû, êîòîðûå ïðåæäå áûëè ðèìñêèìè, à ïîòîì âîññòàëè;
221 âåäü îí, ïåðâûì ñðàæàÿñü âî Ôðàêèè ïðîòèâ áåññîâ, ïîáåäèë òåõ, êòî âûäàâàëñÿ õðàáðîñòüþ è ñëàâîé, è, îäîëåâ îáèòàòåëåé Ãåìèìîíòà, ïðèâ¸ë ïîä âëàñòü ðèìëÿí Ïóëüïóäåâó 76, êîòîðàÿ íûíå Ôèëèïïîïîëü, è Óñêóäàìó 77, êîòîðàÿ çîâ¸òñÿ Àäðèàíîïîëåì. Ïîäîáíûì æå îáðàçîì çàõâàòûâàÿ ãîðîäà, ïðèìûêàþùèå ê ïîíòèéñêîìó ïîáåðåæüþ, òî åñòü Àïîëëîíèþ, Êàëàòèñ 78, Ïàðôåíîïîëü, Òîìû, Èñòð, è, ïîä÷èíèâ âñå îáëàñòè âïëîòü äî Äàíóáèÿ, îí ïîêàçàë ñêèôàì ðèìñêóþ äîáëåñòü.
222 Äî ñåãî ìåñòà ðå÷ü øëà î çàïàäíûõ êðàÿõ; òåïåðü áåãëî êîñí¸ìñÿ òîãî, ÷òî ïðîèçîøëî â âîñòî÷íûõ ñòðàíàõ. Âïåðâûå ðèìëÿíå ïîëó÷èëè ìåñòî â Àçèè ïî ïðàâó íàñëåäîâàíèÿ. ×ðåçâû÷àéíî äðóæåñòâåííûé ê ðèìñêîìó íàðîäó öàðü Àòòàë, çàâåðøàÿ ÷åëîâå÷åñêèå äåëà, ñâîèì çàâåùàíèåì íàçíà÷èë ðèìëÿí íàñëåäíèêàìè â ñâî¸ì öàðñòâå, ê êîòîðîìó ðèìñêèé íàðîä ïî÷òè íå ïðèáëèçèëñÿ ïðåæäå, ÷åì ñîáñòâåííûìè óñèëèÿìè çàõâàòèë ñîñåäíèå îáëàñòè, òî åñòü Ëèäèþ, Êàðèþ, Ãåëëåñïîíò è îáå Ôðèãèè.
223 Ðîäîñ, çíàìåíèòåéøèé îñòðîâ è ñòîëèöà îñòðîâîâ âñåé Àçèè, âìåñòå ïî÷òè ñî âñåìè Êèêëàäàìè, ñòðàøàñü ðèìñêîãî îðóæèÿ, óæå äàâíî ñîåäèíèëñÿ ñ ýòèì íàðîäîì â êà÷åñòâå ñîþçíèêà è îêàçûâàë ïîìîùü â ìîðñêîé âîéíå. Ñ íèìè ïðîêîíñóë Ñåðâèëèé, íàïðàâëåííûé êàê áû íà ïèðàòñêóþ âîéíó, îâëàäåë, îäíàêî, Ïàìôèëèåé, ïîáåäèë Ëèêèþ è Ïèñèäèþ, è ïðåâðàòèë èõ â ïðîâèíöèþ. Âèôèíèþ æå öàðü Íèêîìåä, óìèðàÿ, ïî çàâåùàíèþ îñòàâèë ðèìëÿíàì.
224 Ãàëëîãðåöèþ æå, òî åñòü Ãàëàòèþ, çàõâàòèëî áåäñòâèå Ñèðèéñêîé âîéíû. Òî÷íî íåèçâåñòíî, äåéñòâèòåëüíî ëè áûëà îíà ñðåäè ñîþçíèêîâ öàðÿ Àíòèîõà èëè æàæäóùèé òðèóìôà Ìàíëèé Âóëüñîí 79 ïðåäñòàâèë, ÷òî áûëà. Èòàê, â äâóõ ñðàæåíèÿõ îíè áûëè ðàçáèòû è îáðàùåíû â áåãñòâî, õîòÿ, îñòàâèâ ïðè ïðèáëèæåíèè âðàãà ñâîè æèëèùà, îòñòóïèëè â âûñî÷àéøèå ãîðû. Êîëîñêîáåãè 80 çàíÿëè Îëèìï, òåêòîñàãè — Ìàãàáó. Âûòåñíåííûå èç îáîèõ ìåñò ïðàùàìè è ñòðåëàìè, îíè ñäàëèñü íà óñëîâèÿõ âå÷íîãî ìèðà; íî, áóäó÷è ñâÿçàíû, âåëè ñåáÿ ïîðàçèòåëüíî: òî ïûòàëèñü çóáàìè ïåðåêóñèòü öåïè, òî ïîäñòàâëÿëè äðóã äðóãó ãîðëî äëÿ óäóøåíèÿ. À æåíà Îðãèàêîíòà, îáåñ÷åùåííàÿ öåíòóðèîíîì, ÿâèëà äîñòîéíûé ïàìÿòè ïðèìåð, áåæàëà èç-ïîä ñòðàæè è ïðèíåñëà ìóæó îòðåçàííóþ ãîëîâó âðàãà-ïðåëþáîäåÿ.
225 Äåéîòàðà, ïîñêîëüêó îí áûë äðóãîì, ñåíàò ïîñòàâèë âî ãëàâå Ãàëàòèè. Íî ïîñëå ýòîãî Öåçàðü èõ ïîä÷èíèë è îáðàòèë â ïðîâèíöèè. Êàïïàäîêèéöû æå, öàð¸ì íàä êîòîðûìè áûë ïîñòàâëåí Ýïàðôà 81, ñíà÷àëà ÷åðåç ñâîèõ ïîñëîâ äîáèâàëèñü äðóæáû ñ ðèìëÿíàìè, çàòåì ïðè ñìåíèâøåì åãî è èçãíàííîì Ìèòðèäàòîì öàðå Àêóðèîáàðçàíå 82 äîáðîâîëüíî ïðåäàëè ñåáÿ â ðèìñêîå ðàáñòâî è ñâîé âåëèêèé ãîðîä Ìàçàêó â ÷åñòü Öåçàðÿ íàçâàëè Öåçàðååé. Ïîñëå ýòîãî ñíîâà ïðè èìïåðàòîðå Êëàâäèè èõ öàðü Àðõåëàé, ïðèáûâøèé â Ðèì ñëîâíî äðóã ðèìñêîãî íàðîäà è òàì óìåðøèé, ïî çàâåùàíèþ îñòàâèë ðèìëÿíàì Êàïïàäîêèþ, òàêèì îáðàçîì óæå ïîëíîñòüþ ñòàâøóþ ïðîâèíöèåé.
226 Ïîíò ñ åãî öàð¸ì Ìèòðèäàòîì áûë çàâî¸âàí Ïîìïååì è îáðàù¸í â ïðîâèíöèþ. Öàðü Ïàôëàãîíèè Ïèëåìåí, äðóã ðèìñêîãî íàðîäà, êîãäà ìíîãèå åãî áåñïîêîèëè, ïîïðîñèë ïîìîùè ó ðèìëÿí. Ñêîí÷àâøèéñÿ âî âðåìÿ îòìùåíèÿ ñâîèì âðàãàì, îí ïî çàâåùàíèþ îñòàâèë íàñëåäíèêàìè ðèìëÿí.
227 Äî ñèõ ïîð ðå÷ü øëà î ñîáûòèÿõ ïî ýòó ñòîðîíó Òàâðà; òåïåðü ïåðåéä¸ì íà äðóãóþ ñòîðîíó è íàïîìíèì, êàêèå è êåì ïîêîð¸ííûå ñòðàíû áûëè ïðèñîåäèíåíû ê ðèìñêîìó íàðîäó. Àíòèîõ, ìîãóùåñòâåííåéøèé öàðü Ñèðèè, ïðîèçâ¸ë îãðîìíûå ïðèãîòîâëåíèÿ ê âîéíå ïðîòèâ ðèìñêîãî íàðîäà: 30 òûñÿ÷ âîîðóæ¸ííûõ è ìíîæåñòâî ñåðïîíîñíûõ êîëåñíèö, áåñ÷èñëåííûå ñëîíû, ñíàáæ¸ííûå áàøíÿìè è íàïîäîáèå ñòåíû ðàñïîëîæåííûå â ðÿäàõ âîéñêà. Âûñòóïèâøèé åìó íàâñòðå÷ó Ñöèïèîí, áðàò Ñöèïèîíà Àôðèêàíñêîãî, ñîéäÿñü â ñðàæåíèè ó ãîðîäà Ìàãíåçèè â Àçèè, ïîáåäèë Àíòèîõà è óäàëèë åãî, çàêëþ÷èâøåãî ñîþç ñ ðèìëÿíàìè, èç Àçèè, ïî ðåøåíèþ ñåíàòà ðàçðåøèâ åìó ïðàâèòü çà Òàâðîì, à ïîñëå ñìåðòè îòöà åãî ñûíîâüÿì, óâåä¸ííûì â Ðèì â êà÷åñòâå çàëîæíèêîâ, ïîçâîëèë öàðñòâîâàòü ïî ïðàâó ðîæäåíèÿ.
228 Êèëèêèéöû, âìåñòå ñ èñàâðàìè ñòàâøèå ïèðàòàìè è ÷àñòî ïðîìûøëÿâøèå ðàçáîåì â îòêðûòîì ìîðå, áûëè ïîáåæäåíû è óíè÷òîæåíû ïðîêîíñóëîì Ñåðâèëèåì. Ýòîò æå Ñåðâèëèé ïåðâûì èç ðèìëÿí ïðîëîæèë ïóòü ÷åðåç õðåáåò Òàâðà è, ñïðàâëÿÿ òðèóìô íàä èõ òðîôåÿìè, áûë íàçâàí Èñàâðèéñêèì è Êèëèêèéñêèì.
229 Îòïðàâëåííûé âî ãëàâå ôëîòà Êàòîí âòîðãñÿ íà Êèïð. Ó êèïðèîòîâ, îòðèöàþùèõ, ÷òî ó íèõ ÷òî-ëèáî èìååòñÿ, îí îáíàðóæèë áîëüøèå áîãàòñòâà è íàêàçàë èõ ïðîñêðèïöèÿìè. Íå âûíåñÿ ýòîãî, èõ öàðü Ãíîçèé, ïðèíÿâ ÿä, ïîêîí÷èë ñ ñîáîé è òàêèì îáðàçîì Êèïð ñòàë ðèìñêîé ïðîâèíöèåé. Âñþ Ëèâèþ, òî åñòü Ïåíòàïîëü, ñíà÷àëà òåì ñàìûì Ïòîëåìååì ïîä óñëîâèåì ñâîáîäû óñòóïëåííóþ ðèìëÿíàì, õîòÿ è ïðîòèâÿùèìñÿ, çàòåì ðåøåíèå Àïïèîíà ïîä÷èíèëî ðèìñêîìó íàðîäó. Âñåì Åãèïòîì ÷åðåç Ïòîëåìååâ âëàäåëè äðóçüÿ ðèìëÿí, òî åñòü Ëàãèäû. Ïîñëå ýòîãî Êëåîïàòðà è Àíòîíèé, ïðèñâîèâ åãî êàê ÷àñòíóþ ñîáñòâåííîñòü, è ñåáÿ è åãî ïîòåðÿëè.
230 Ãîðû æå Àðìåíèè ðèìñêîå îðóæèå âïåðâûå óâèäåëî áëàãîäàðÿ Ëóêóëëó, ïîáåæä¸ííûå êîòîðûì â Îñðîåíå ôèëàðõè ñàðàöèí ñäàëèñü ðèìëÿíàì. È îí æå çàõâàòèë Ìåñîïîòàìèþ è ãîðîä Íèñèáèí. Ïîñëå íåãî Ïîìïåé, âñòóïèâ â òå æå îáëàñòè, óêðåïèë ðèìñêóþ âëàñòü.
231 Îí çàõâàòèë Êåëåñèðèþ 83, ïîáåäèâ â ïðàâèëüíîì ñðàæåíèè Òèãðàíà. Ïîä êîìàíäîâàíèåì òîãî æå Ïîìïåÿ áûëè ïîáåæäåíû àðàáû è æèòåëè Ïàëåñòèíû.
232 Âàâèëîíÿíå æå, ÷àñòî ñðàæàâøèåñÿ è ìíîãîêðàòíî ïîáåæä¸ííûå, íèêîãäà, îäíàêî, íå áûëè ïîêîðåíû ïîëíîñòüþ. Òåì íå ìåíåå, ïðîêîíñóë Ëóöèé Ñóëëà ïîáåäèë èõ â ïåðâûé ðàç ïðè èõ öàðå Àðñàêå è ïðåäîñòàâèë åìó ìèð, èñïðîøåííûé èì ÷åðåç ïîñëîâ. Âî âòîðîé ðàç Ëóöèé Ëóêóëë, îäîëåâ ñ âîñåìíàäöàòüþ òûñÿ÷àìè öàðÿ Àðìåíèè Òèãðàíà, èçãíàë åãî èç Ïîíòèéñêîãî öàðñòâà è, îâëàäåâ âñåé Àðìåíèåé, ÿâèëñÿ â Ìåñîïîòàìèþ, ãäå çàõâàòèë Íèñèáèí âìåñòå ñ áðàòîì öàðÿ ïàðôÿí, æåëàÿ ñ òàêèì æå óñïåõîì îïóñòîøèòü Ïåðñèþ, åñëè áû íå ïðèáûë íàïðàâëåííûé åìó â ïðååìíèêè ñåíàòîì Ïîìïåé.
233 È âåäü ýòîò Ïîìïåé, ÿâèâøèñü íà ìåñòî, âñêîðå â íî÷íîì ñðàæåíèè â Ìàëîé Àðìåíèè îáðóøèëñÿ íà Ìèòðèäàòà, ïîâåðã 42 òûñÿ÷è åãî âîîðóæ¸ííûõ è ïîäæ¸ã ëàãåðü. Ìèòðèäàò, ñïàñàÿñü îòòóäà áåãñòâîì âìåñòå ñ æåíîé è äâóìÿ ñïóòíèêàìè, äîáðàëñÿ äî Áîñïîðà è, îõâà÷åííûé áåçìåðíûì îò÷àÿíèåì, ïðèíÿë ÿä. Íî òàê êàê ñìåðòü ê íåìó íå ïðèõîäèëà, îí ïîïðîñèë îäíîãî èç äâóõ ñïóòíèêîâ óáèòü åãî.
234 Ïîìïåé æå òåì âðåìåíåì ïðåñëåäîâàë öàðÿ Âåëèêîé Àðìåíèè çà òî, ÷òî Òèãðàí îêàçàë ïîìîùü ïðîòèâ ðèìëÿí, è òîò â ãîðîäå Àðòàêñàòå, ñëîæèâ öàðñêóþ âëàñòü, äîáðîâîëüíî ïðåäëîæèë ñâîþ äèàäåìó Ïîìïåþ; îäíàêî Ïîìïåé, âåäîìûé ìèëîñåðäèåì, ñî ñâîåé ñòîðîíû ïîçâîëèë åìó öàðñòâîâàòü â Âåëèêîé Àðìåíèè, îòíÿâ ó íåãî Ìåñîïîòàìèþ, è Ñèðèþ, è ÷àñòü Ôèíèêèè ñ Àðìåíèåé. Ïîìïåé ïîñòàâèë Àðèñòàðõà öàð¸ì íàä áîñïîðèòàìè è êîëõàìè è, ïðåñëåäóÿ àëáàíîâ, â òðåòèé ðàç ðàçãðîìèë èõ öàðÿ Îðîäà. Âïîñëåäñòâèè ïî åãî ïðîñüáå îí ïðåäîñòàâèë åìó ìèð. Ðàâíûì îáðàçîì îí ïðèíÿë êàïèòóëÿöèþ Èáåðèè ñ öàð¸ì Àðòàêîì.
235 Ïîáåäèâ ñàðàöèí è àðàáîâ, îí çàõâàòèë â Èóäåå Èåðóñàëèì. Âîçâðàùàÿñü ïîñëå çàêëþ÷åíèÿ ìèðà ñ ïåðñàìè, îí ïîæàëîâàë â äàð àíòèîõèéöàì Äàôíèéñêîå ïîëå èç-çà íåîáû÷àéíîé êðàñîòû ýòîãî ìåñòà.
236 Ýòè è äðóãèå ñëàâíûå äåÿíèÿ â Ñèðèè ñèëüíî îïîðî÷èëà àë÷íîñòü îäíîãî ÷åëîâåêà. Êîíñóë Êðàññ, æåëàÿ çàâëàäåòü ïàðôÿíñêèì çîëîòîì, ïîòåðÿë ïî÷òè îäèííàäöàòü ëåãèîíîâ âìåñòå ñ ñîáñòâåííîé ãîëîâîé. È íà åãî ãëàçàõ ñûí áûë çàêîëîò âðàæåñêèìè êîïüÿìè, è ñàì îí óáèò, à åãî îòðåçàííàÿ ãîëîâà, îòíåñ¸ííàÿ öàðþ âìåñòå ñ ïðàâîé ðóêîé, ñòàëà ïîñìåøèùåì, è íå íåçàñëóæåííî: â ðàñêðûòûé ðîò áûëî âëèòî ðàñïëàâëåííîå çîëîòî, ÷òîáû äàæå ì¸ðòâîå è áåñêðîâíîå òåëî òîãî, ÷üÿ äóøà ãîðåëà æàæäîé çîëîòà, áûëî ñîææåíî çîëîòîì. Îñòàòêè æå íåñ÷àñòíîãî âîéñêà, ðàññåÿííûå, êóäà êîãî óâëåêëî áåãñòâî, ïî Àðìåíèè, Êèëèêèè è Ñèðèè, åäâà äîíåñëè âåñòü î ñòîëü âåëèêîì ïîðàæåíèè.
237 Âîîäóøåâë¸ííûå ýòèì ïîðàæåíèåì ïàðôÿíå ïîä êîìàíäîâàíèåì Ïàêîðà âòîðãàþòñÿ â Ñèðèþ, à ïîëêîâîäöà Ëàáèíèÿ 84, êîòîðîãî îíè ïðåæäå çàõâàòèëè, ïîñòàâèâ âî ãëàâå âîéñêà, îòïðàâëÿþò â ñðàæåíèå ïðîòèâ ñîþçíèêîâ, òî åñòü ðèìëÿí. Íî Âåíòèäèé Áàññ, ïîáåäèâ ïåðñîâ, ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì îáîèõ ïîëêîâîäöåâ ðàçîðÿâøèõ Ñèðèþ, îáðàùàåò èõ â áåãñòâî è óáèâàåò Ëàáèíèÿ, Ïàêîðà æå, þíîøó öàðñêîãî ðîäà, óìåðùâëÿåò, îêðóæèâ ñî âñåõ ñòîðîí êîïüÿìè, à çàòåì, îòðåçàâ åãî ãîëîâó è ïðîíåñÿ å¸ ïî îòëîæèâøèìñÿ ãîðîäàì, áåç âîéíû âíîâü îâëàäåë Ñèðèåé. Òàê Âåíòèäèé èñêóïèë ïîðàæåíèå Êðàññà ãîëîâîé Ïàêîðà è ñìåðòüþ Ëàáèíèÿ.
238 È ðèìñêèé íàðîä íå óäîâëåòâîðèëñÿ çàáâåíèåì ãèáåëè Êðàññà, íî äî ñèõ ïîð ðàñïðàâëÿåòñÿ ñ ïàðôÿíàìè.
239 Âåäü Ìàðê Àíòîíèé, âñòóïèâ â Ìèäèþ 85, íà÷àë ïðîòèâ íèõ âîéíó, ãäå, ñíà÷àëà èõ ïîáåäèâ, çàòåì ñ äâóìÿ ëåãèîíàìè, îñëàáëåííûé ãîëîäîì è çèìîé, ïðåñëåäóåìûé ïàðôÿíàìè ñ òðóäîì áåæàë â Àðìåíèþ è òàì îò íèõ îòîðâàëñÿ.
240 Çàòåì ïðè Àâãóñòå Îêòàâèàíå ñîåäèíèâøèåñÿ ñ ïàðôÿíàìè àðìÿíå áûñòðî ïîáåæäåíû Êëàâäèåì Öåçàðåì, âíóêîì Àâãóñòà. Ïîýòîìó àðìÿíå ñî÷ëè áîëåå ïîëåçíûì âíîâü ïðèìèðèòüñÿ â äðóæáå ñ ðèìëÿíàìè è æèòü â ñîáñòâåííûõ çåìëÿõ, ÷åì, ñîåäèíèâøèñü ñ ïàðôÿíàìè, è çåìëè ïîòåðÿòü, è ðèìëÿí èìåòü âðàãàìè.
241 È ïîêà ðèìñêîå âîéñêî òàêèì îáðàçîì òðóäèëîñü â âîñòî÷íûõ ñòðàíàõ, çàïàäíûå îáëàñòè îñòàâàëèñü íåáåçîïàñíûìè. Îáèòàþùèå â Íîðèêñêèõ Àëüïàõ íîðèêè ïîëàãàëè, áóäòî âîéíà íå ñìîæåò ïîäíÿòüñÿ íà ñêàëû è ñíåãà; íî âñêîðå, áëàãîäàðÿ òîìó æå Êëàâäèþ Öåçàðþ, ðèìñêîå âîéñêî ïîáåäèëî âñå íàðîäû ýòîé ñòðàíû: áðåâíîâ, òåâòîíîâ, óöåííîâ è âèíäåëèêîâ 86. Êàêîé, îäíàêî, áûëà äèêîñòü àëüïèéñêèõ ïëåì¸í, ëåãêî ïîêàçàòü íà ïðèìåðå æåíùèí, êîòîðûå ïðè íåõâàòêå êîïèé, óäàðèâ ñâîèõ äåòåé î çåìëþ, øâûðÿëè èõ â ëèöî âîèíàì.
242 È ðàâíûì îáðàçîì âîñïëàìåíèëèñü íå óñòóïàâøèå èì â äèêîñòè èëëèðèéöû. Ñàì Àâãóñò, âûñòóïèâ ïðîòèâ íèõ èç ñîñåäíåé îáëàñòè, ïðèêàçàë ïîñòðîèòü ìîñò, ÷òîáû ïåðåéòè ÷åðåç âîäû. È êîãäà âîäû è âðàãè ìåøàëè âîèíàì ïîäíèìàòüñÿ, îí ñàì ñõâàòèë ùèò è ïåðâûì ïðîëîæèë ïóòü. Êîãäà îòðÿä ïîñëåäîâàë çà íèì, ìîñò èç-çà ìíîæåñòâà ëþäåé ðàçðóøèëñÿ, îí, ðàíåííûé â ðóêè è íîãè, åù¸ áîëåå áëèñòàòåëüíûé èç-çà êðîâè è åù¸ áîëåå óñèëèâøèéñÿ èç-çà îïàñíîñòè, óäàðèë â ñïèíó âðàãàì.
243 Ïàííîíöû æå îãðàæäåíû äâóìÿ áóðíûìè ðåêàìè Äðàâîé è Ñàâîé. Ïðîòèâ íèõ îí îòïðàâèë Äóýííèÿ 87, êîòîðûé ïîáåäèë èõ áûñòðåå, ÷åì ïðîíîñÿòñÿ èõ ðåêè â ñòðåìèòåëüíîì òå÷åíèè.
244 Ñõîäíûì îáðàçîì îáèòàþùèå â ëåñàõ äàëìàòû îïóñòîøàëè ðàçáîåì áîëüøóþ òåððèòîðèþ; èõ óêðîùåíèå îí ïîðó÷èë Âèáèþ, êîòîðûé çàñòàâèë ýòîò äèêèé íàðîä êîïàòü çåìëþ è äîáûâàòü èç æèë çîëîòî.
245 Êàê æå äèêè, êàê ñâèðåïû áûëè ì¸çèéöû! Îäèí èç èõ âîæäåé ïåðåä ñðàæåíèåì, ïîòðåáîâàâ òèøèíû, ñïðîñèë: «Êòî âû? »; îòâåòîì áûëî: «Ðèìëÿíå, ïîâåëèòåëè íàðîäîâ ». À òîò ñêàçàë: «Òàê áóäåò, åñëè ïîáåäèòå íàñ ». Íî êàê ñêîðî äîøëî äî âîéíû, îíè îêàçàëèñü íå â ñîñòîÿíèè äàæå âûíåñòè ñèãíàëà òðóáû; òàê îíè áûëè ïîáåæäåíû Ìàðöèåì.
246 Õîòÿ ôðàêèéöû ÷àñòî òàê äåëàëè è ïðåæäå, íî è òîãäà, êîãäà èìè ïðàâèë Ðîìåòàëê, îòëîæèëèñü îò ðèìëÿí. Âåäü îí ïðèó÷èë âàðâàðîâ è ê äèñöèïëèíå, è ê âîåííûì çíà÷êàì, îäíàêî, óêðîù¸ííûå Ïèçîíîì, îíè äàæå â ïëåíó ïðîÿâëÿëè áåøåíñòâî: âåäü çóáàìè êóñàÿ öåïè, êîòîðûìè áûëè ñâÿçàíû, îíè ñàìè íàêàçûâàëè ñâîþ äèêîñòü.
247 Òàêæå ðàñïîëîæåííóþ ïî òó ñòîðîíó Äàíóáèÿ Äàêèþ è äàêîâ, ÷àñòî ïåðåõîäÿùèõ îòòóäà ïî çàì¸ðçøåìó ðóñëó Äàíóáèÿ äëÿ ãðàáåæåé â Ðîìàíèþ, îí, ïîñëàâ Ëåíòóëà, ïîáåäèë, èçãíàë è ïîêîðèë. Áëàãîäàðÿ òîìó æå Ëåíòóëó îí ïðîãíàë çà Äàíóáèé è ñàðìàòîâ. Òàì, ãäå îíè îáèòàþò, ó íèõ íåò íè÷åãî, êðîìå ñíåãîâ, èíåÿ è ëåñîâ, è òàêîå ó íèõ âàðâàðñòâî, ÷òî îíè íå èìåþò ïîíÿòèÿ î ìèðå.
248 Ìàðìàðèäîâ æå è ãàðàìàíòîâ â âîñòî÷íîé õîëîäíîé ñòðàíå îí ïîêîðèë áëàãîäàðÿ Êâèðèíèþ.
249 Æèâóùèõ â çàïàäíîé ñòîðîíå è âîññòàâøèõ ïîñëå äîëãîé íåâîëè ãåðìàíöåâ, ãàëëîâ, áðèòòîíîâ, èñïàíöåâ, èáåðîâ, àñòóðîâ, êàíòàáðîâ ñàì Àâãóñò, ÿâëÿÿñü ëè÷íî, âíîâü çàñòàâèë ñëóæèòü è æèòü ïî ðèìñêèì çàêîíàì.
250 Öàðèöà æå àëåêñàíäðèéöåâ Êëåîïàòðà èç ðîäà Ëàãèäîâ è ïðååìíèöà Ïòîëåìååâ ñíà÷àëà ïðîòèâ êîçíåé ñâîåãî ìóæà Ïòîëåìåÿ ïðèâëåêëà Ãàÿ Þëèÿ Öåçàðÿ, êîòîðûé, êàê ãîâîðÿò, â áëàãîäàðíîñòü çà ïðåëþáîäåÿíèå óêðåïèë å¸ öàðñòâî è ñàìó ñ áîëüøîé ïûøíîñòüþ îòîñëàë ïðàâèòü â ãîðîäå Àëåêñàíäðèè. Êàññèé, çàõâàòèâ Èóäåþ, ðàçãðàáèë õðàì.
251 Ïîñëå æå óáèéñòâà â ðèìñêîé êóðèè Öåçàðÿ ïðèíöèïàò ïðèíÿë åãî âíóê Îêòàâèàí Àâãóñò; õîòÿ åìó çàâèäîâàë Àíòîíèé, íè â ÷¸ì íå ìîã íàâðåäèòü, âñòóïèë â ãîðîä Ðèì è, áóäòî áû çàáîòÿñü î ðèìñêîì ãîñóäàðñòâå, îòïðàâèëñÿ â ïðåäåëû Åãèïòà. Îòûñêàâ òàì Êëåîïàòðó, öàðñòâóþùóþ áåç ìóæà âäîâó, è òàêæå ñîåäèíèâøèñü ñ íåé, îí íà÷àë ãîòîâèòü äëÿ ñåáÿ ãîñïîäñòâî, è íå òàéíî, íî, çàáûâ ðîäèíó, èìÿ, òîãó, ôàñöèè, ïîëíîñòüþ âûðîäèëñÿ â ÷óäîâèùå, êàê ïîìûñëàìè, òàê è äóøîé, à òàêæå îáðàçîì æèçíè.
252  ðóêå çîëîòîé æåçë, íà áîêó àêèíàê, ïóðïóðíîå îäåÿíèå ñòÿíóòî îãðîìíûìè ñàìîöâåòàìè. Íåäîñòàâàëî ëèøü äèàäåìû, ÷òîáû îí êàê öàðü íàñëàæäàëñÿ öàðèöåé. Óñëûøàâ îá ýòîì, Àâãóñò Öåçàðü èç Áðóíäèçèÿ â Êàëàáðèè ïåðåïðàâèëñÿ â Ýïèð, ÷òîáû îòñòðàíèòü åãî îò íà÷èíàâøåéñÿ òèðàíèè. Âåäü Àíòîíèé óæå îáëîæèë ôëîòîì âñ¸ àêòèéñêîå ïîáåðåæüå. Íî êîãäà òàì çàâÿçàëîñü ñðàæåíèå è ôëîò Öåçàðÿ íà÷àë òðåâîæèòü åãî ñóäíî, öàðèöà, çà÷èíùèöà áåãñòâà, ïåðâîé óâåëà â îòêðûòîå ìîðå ñâîé êîðàáëü ñ çîëîòîé êîðìîé è ïóðïóðíûì ïàðóñîì. Âñêîðå çà íåé ïîñëåäîâàë Àíòîíèé.
253 Íî Öåçàðü ïðåñëåäîâàë åãî ïî ïÿòàì, ïîýòîìó íå ïîìîãëè íè ïðèãîòîâëåíèÿ ê áåãñòâó â îêåàí, íè óêðåïëåíèå ãàðíèçîíàìè îáåèõ îêîíå÷íîñòåé Åãèïòà, Ïàðåòîíèÿ è Ïåëóçèÿ. Âñêîðå îáà íàëîæèëè íà ñåáÿ ðóêè. Ïåðâûì ïðîíçèë ñåáÿ ìå÷îì Àíòîíèé. Öàðèöà, áðîñèâøèñü ê íîãàì Àâãóñòà, èñêóøàëà âçîð ïîëêîâîäöà, õîòÿ è íàïðàñíî. Âåäü êðàñîòà áûëà íèæå 88 öåëîìóäðåííîñòè ïðèíöåïñà. È íå îá îòíèìàåìîé ó íå¸ æèçíè îíà áåñïîêîèëàñü, à î ÷àñòè öàðñêîé âëàñòè.
254 Êîãäà îíà îò÷àÿëàñü ïîëó÷èòü å¸ îò ïðèíöåïñà è óçíàëà, ÷òî òîò áåðåæ¸ò å¸ äëÿ òðèóìôà, âîñïîëüçîâàâøèñü áåñïå÷íîñòüþ îõðàíû, óäàëèëàñü â öàðñêèé ìàâçîëåé è òàì, íàäåâ, êàê îáû÷íî áûâàëî, ëó÷øèå îäåæäû, ðàñïîëîæèëàñü â íàïîëíåííîì áëàãîóõàíèÿìè ñàðêîôàãå ðÿäîì ñî ñâîèì Àíòîíèåì è, ïðèæàâ ê âåíàì çìåé, òàêèì îáðàçîì, ñëîâíî â ñîí, ïîãðóçèëàñü â ñìåðòü. Òàêîâ êîíåö âîéí Àâãóñòà Öåçàðÿ êàê ñ ãðàæäàíàìè, òàê è ñ èíîçåìöàìè.
255 È òàêæå Àâãóñò Öåçàðü Îêòàâèàí, êîòîðîãî íèêòî èç èìïåðàòîðîâ íå áûë óäà÷ëèâåå â âîéíàõ è óìåðåííåå â ìèðíîå âðåìÿ, áûë âåñüìà ïðèâåòëèâ ñî âñåìè. Îí ñàì òîãäà, óñïîêîèâ åäèíûì ìèðîì âñå íàðîäû îò âîñòîêà äî çàïàäà, ñ ñåâåðà äî þãà è ïî âñåé îêðóæíîñòè îêåàíà, çàêðûë âîðîòà ßíóñà
256 è, ïðîâåäÿ âìåñòå ñ Òèáåðèåì ïåðåïèñü â Ðèìå, íàø¸ë òðèäöàòü òðè ìèëëèîíà òðèñòà òûñÿ÷ 89 ÷åëîâåê, è ïîâåëåë ïåðåïèñàòü âåñü ìèð, óìèðîòâîð¸ííûé ìàíîâåíèåì ãðÿäóùåãî Èèñóñà Õðèñòà, è ïðàâèë 56 ëåò. Íî íà ñîðîê âòîðîì ãîäó åãî âåðõîâíîé âëàñòè Ãîñïîäü Èèñóñ Õðèñòîñ, èñòèííûé Áîã è èñòèííûé ÷åëîâåê, ñîáëàãîâîëèë ðîäèòüñÿ îò Äóõà Ñâÿòîãî è Äåâû Ìàðèè.
257 Öàðñòâóÿ â ìèðå â òå÷åíèå îñòàâøèõñÿ ÷åòûðíàäöàòè ëåò ïîñëå ïðèøåñòâèÿ Ãîñïîäà â òåëåñíîì ïðèñóòñòâèè, îí è ñàì îáëàäàë åäèíîëè÷íûì ïðèíöèïàòîì è, îñòàâëÿÿ ñëåäóþùèì çà íèì òàêóþ æå âëàñòü íàä èìïåðèåé ñî ñâîèì èìåíåì Àâãóñòà, îòîø¸ë îò ÷åëîâå÷åñêèõ äåë, îñòàâèâ ïðååìíèêîì ïàñûíêà ñâîåãî Òèáåðèÿ.
258 Òèáåðèé Àâãóñò Öåçàðü ïðàâèë 23 ãîäà. Ïðèâëåêàÿ ê ñåáå ëåñòüþ ìíîãèõ öàðåé, îí íèêîãäà íå îòïóñêàë èõ â ñîáñòâåííûå öàðñòâà; ñðåäè íèõ è Àðõåëàÿ, öàðÿ Êàïïàäîêèè. Îáðàòèâ ïîñëå òîãî, êàê òîò óìåð, åãî öàðñòâî â ïðîâèíöèþ, îí íàçâàë åãî ãîðîä Ìàçàêó ïî ñâîåìó èìåíè Öåçàðååé. Íà 18 ãîäó åãî Ãîñïîäü Íàø Èèñóñ Õðèñòîñ ïðè Ïîíòèè Ïèëàòå â Èóäåå ïîñòðàäàë ïî ïëîòè, íå ïî áîæåñòâó.
259 Ãàé Öåçàðü ïî ïðîçâèùó Êàëèãóëà ïðàâèë 3 ãîäà 10 ìåñÿöåâ. Îí çàñòàâèë Ìåììèÿ Ðåãóëà âûäàòü çà íåãî çàìóæ ñîáñòâåííóþ æåíó, óäî÷åðèâ å¸, è ïîäïèñàòü áðà÷íûé äîêóìåíò â êà÷åñòâå îòöà. Ñîâåðøèâ ýòî è òîìó ïîäîáíîå, óñòàíîâèâ ÷åðåç Ãàÿ Ïåòðîíèÿ â Èåðóñàëèìñêîì õðàìå ñòàòóþ Þïèòåðà è ïðèòåñíÿÿ ÷åðåç ïðåôåêòà Ôëàêêà Àâèëèÿ èóäååâ â Àëåêñàíäðèè, îí áûë, íàêîíåö, óáèò âî äâîðöå â Ðèìå ñîáñòâåííûìè òåëîõðàíèòåëÿìè â âîçðàñòå äâàäöàòè äåâÿòè ëåò.
260 Çàòåì íàñëåäîâàâøèé åìó Êëàâäèé ïðàâèë 13 ëåò 9 ìåñÿöåâ. Ýòîò Êëàâäèé ïðåäïðèíÿë ïîõîä íà îñòðîâ Áðèòàíèþ, íà êîòîðûé íèêòî äî Þëèÿ Öåçàðÿ è íèêòî ïîñëå íåãî íå îòâàæèâàëñÿ âñòóïèòü. Îí âîçãëàâèë âîéñêî è òàì, áåç âñÿêîãî ñðàæåíèÿ è êðîâîïðîëèòèÿ, â òå÷åíèå âåñüìà íåìíîãèõ äíåé ïðèíÿë êàïèòóëÿöèþ áîëüøåé ÷àñòè îñòðîâà. Êðîìå òîãî, îí äîáàâèë ê Ðèìñêîé èìïåðèè Îðêàäñêèå îñòðîâà, ðàñïîëîæåííûå â îêåàíå çà Áðèòàíèåé. È ÷åðåç øåñòü ìåñÿöåâ ïîñëå îòúåçäà îí âåðíóëñÿ â Ðèì è òàì ñêîí÷àëñÿ â âîçðàñòå 64 ëåò.
261 Íåðîí, ïëåìÿííèê Ãàÿ Êàëèãóëû, ïðàâèë 13 ëåò 8 ìåñÿöåâ. Îí áûë ñòîëü èçíåæåí, ÷òî êóïàëñÿ â õîëîäíûõ è ãîðÿ÷èõ áëàãîâîíèÿõ, è íå òîëüêî íå áûë ïîëåçåí äëÿ ãîñóäàðñòâà, íî è èçðÿäíî åìó âðåäèë. Âåäü îí ïîòåðÿë äâà ëåãèîíà â Àðìåíèè âìåñòå ñ ñàìîé ïðîâèíöèåé, êîòîðûå, ïîä÷èíèâøèñü ïàðôÿíñêîìó ÿðìó, ïðè÷èíèëè ðèìëÿíàì òÿæêîå áåñ÷åñòüå.
262 Êî âñåì ïðåñòóïëåíèÿì è óáèéñòâàì, ñîâåðø¸ííûì â îòíîøåíèè ñîáñòâåííûõ ðîäñòâåííèêîâ, îí äîáàâèë òî çëîäåÿíèå, ÷òî ïî îáðàçó Òðîè ïîäæ¸ã Ðèì è, íàëîæèâ ðóêó íà õðèñòèàí, âîçáóäèë ãîíåíèå è ñàìèõ ó÷èòåëåé âåðû, Ïåòðà è Ïàâëà, óìåðòâèë â Ãîðîäå, îäíîãî ðàñïÿâ íà êðåñòå, à äðóãîãî îáåçãëàâèâ. È êîãäà îí ñ ïîçîðîì áûë èçâåðãíóò ñ öàðñòâà, Ãàëüáà â Èáåðèè, Âèòåëëèé â Ãåðìàíèè, Îòîí â Ðèìå çàõâàòèëè âåðõîâíóþ âëàñòü. Âñå îíè, îäíàêî, ïîãèáëè ñêîðîé ñìåðòüþ.
263 Âåñïàñèàí, â Èóäåå âîéñêîì ïðèçâàííûé ê âëàñòè, ïðàâèë 10 ëåò. Îñòàâèâ ñâîåãî ñûíà Òèòà äëÿ çàâîåâàíèÿ Èåðóñàëèìà, ñàì îí, îòïðàâèâøèñü â Ðèì, ïðàâèë â ìèðå.
264 Òèò, ñûí Âåñïàñèàíà è òàêæå Âåñïàñèàí, ïîêîðèòåëü íàðîäà Èóäåè, ïðàâèë â òå÷åíèå äâóõ ëåò è äâóõ ìåñÿöåâ. È îí, ñîãëàñíî äîñòîâåðíîìó ñîîáùåíèþ Èîñèôà, ãîëîäîì è ìå÷îì óìåðòâèë ìèëëèîí ñòî òûñÿ÷ èóäååâ è åù¸ ñòî òûñÿ÷ ïëåííûõ ïðîäàë ñ ïóáëè÷íûõ òîðãîâ. Òàêîå ìíîæåñòâî ñîáðàë â Èåðóñàëèìå ïàñõàëüíûé ïðàçäíèê.
265 Äîìèöèàí, áðàò Òèòà, ñûí Âåñïàñèàíà, ïðàâèë 15 ëåò è 5 ìåñÿöåâ è áûë ñòîëü íàäìåíåí, ÷òî ïåðâûì ïðèêàçàë âñåì íàçûâàòü åãî ãîñïîäèíîì è, ìíîãèõ èç çíàòè îòïðàâèâ â èçãíàíèå, à íåêîòîðûõ óìåðòâèâ, ñäåëàë ñåáå èç èõ ñðåäñòâ çîëîòûå è ñåðåáðÿíûå ñòàòóè. È, ïîäíÿâ ðóêó íà õðèñòèàí, àïîñòîëà è åâàíãåëèñòà Èîàííà, ïîñëå òîãî, êàê íå ñìîã åãî óìåðòâèòü, áðîñèâ â êèïÿùåå ìàñëî, îí îòïðàâèë â èçãíàíèå íà îñòðîâ Ïàòìîñ, ãäå òîò óçðåë àïîêàëèïñèñ. Íå âûíåñÿ åãî æåñòîêîñòè, ðèìëÿíå ðåøèëè óáèòü åãî âî äâîðöå â Ðèìå è âñ¸, ÷òî îí óñòàíîâèë, áóäåò íåäåéñòâèòåëüíî.
266 Íåðâà, áóäó÷è óæå î÷åíü ñòàðûì, ïðàâèë îäèí ãîä è 4 ìåñÿöà. Îí, áóäó÷è âÿëûì â ÷àñòíîé æèçíè, áûë åù¸ áîëåå âÿë âî âðåìÿ öàðñòâîâàíèÿ è íå ïðèí¸ñ ãîñóäàðñòâó êàêîé-ëèáî èíîé ïîëüçû, êðîìå òîé, ÷òî åù¸ ïðè æèçíè âûáðàë Òðàÿíà.
267 Òðàÿí, ÷óòü ëè íå ñàìûé ëó÷øèé èç âñåõ èìïåðàòîðîâ, ïðàâèë 18 ëåò è 6 ìåñÿöåâ. Îí îòïðàçäíîâàë òðèóìô íàä äàêàìè è ñêèôàìè, óêðîòèë èáåðîâ è ñàâðîìàòîâ, îñðîåíîâ, àðàáîâ, áîñïîðèòîâ, êîëõîâ ïîñëå òîãî, êàê îíè îáðàòèëèñü ê ñâèðåïîñòè. Îí äîñòèã Ñåëåâêèè, Êòåñèôîíà è Âàâèëîíèè è îâëàäåë èìè.
268 È îí ïîñòðîèë ôëîò íà Êðàñíîì ìîðå, îòêóäà îïóñòîøàë ïðåäåëû Èíäèè, è òàì ïîñâÿòèë ñâîþ ñòàòóþ, è ïîñëå ñòîëüêèõ òðóäîâ óìåð îò èñòå÷åíèÿ âíóòðåííîñòåé â Ñåëåâêèè Èñàâðèéñêîé â âîçðàñòå 63 ëåò. Åãî êîñòè, âëîæåííûå â çîëîòóþ óðíó, áûëè ïîìåùåíû ïîä êîëîííîé íà ôîðóìå è îí, åäèíñòâåííûé èç âñåõ èìïåðàòîðîâ, áûë ïîõîðîíåí âíóòðè Ãîðîäà.
269 Àäðèàí, óðîæåíåö Èòàëèêè â Èñïàíèè è ñûí äâîþðîäíîé ñåñòðû Òðàÿíà, ïðàâèë 21 ãîä. Îí íå ñäåëàë ïî÷òè íè÷åãî ïîëåçíîãî äëÿ ãîñóäàðñòâà, êðîìå òîãî, ÷òî âîññòàíîâèë íà ñîáñòâåííûå ñðåäñòâà äàâíî ðàçðóøåííûå Àëåêñàíäðèþ è Èåðóñàëèì è óìåíüøèë â íåêîòîðûõ ìåñòíîñòÿõ ãîñóäàðñòâåííûå íàëîãè.
270 Íàçâàâ Èåðóñàëèì ïî ñâîåìó èìåíè Ýëèåé, îí íå ïîçâîëèë âõîäèòü â íåãî íèêîìó èç èóäååâ. Áûëî ÿñíî, ÷òî îí çàâèäîâàë äåÿíèÿì Òðàÿíà, òàê êàê ëèøü òîëüêî îí åìó íàñëåäîâàë, êàê òîò÷àñ æå, áåç âñÿêîé íåîáõîäèìîñòè îòîçâàâ ê ñåáå âîéñêî, îñòàâèë ïåðñàì Ìåñîïîòàìèþ, è Àññèðèþ, è Àðìåíèþ, óñòàíîâèâ ðåêó Åâôðàò ïðåäåëîì è ãðàíèöåé ìåæäó ïàðôÿíàìè è ðèìëÿíàìè.  åãî ïðàâëåíèå Àêâèëà Ïîíòèéñêèé ïåðåâ¸ë Ïèñàíèå ñ åâðåéñêîãî ÿçûêà. Óìåð Àäðèàí â Áàéÿõ îò áîëåçíè.
271 Àíòîíèí ïî ïðîçâèùó Ïèé ñî ñâîèìè äåòüìè Àâðåëèåì è Ëóöèåì ïðàâèë 22 ãîäà è 3 ìåñÿöà. È åñëè Àíòîíèí íå ïðèí¸ñ êàêîé-ëèáî ïîëüçû, òî è íèêàêîãî óùåðáà îò íåãî ãîñóäàðñòâî íå îùóòèëî. Îí óìåð íà äâåíàäöàòîé ìèëå îò Ãîðîäà, íà ñâîåé âèëëå, íàçûâàåìîé Ëîðèóì, â âîçðàñòå ñåìèäåñÿòè øåñòè ëåò.
272 Ìàðê Àíòîíèí, êîòîðûé òàêæå Âåð, è Ëóöèé Àâðåëèé Êîììîä, ñâÿçàííûå ðîäñòâîì, ñ ðàâíûìè ïðàâàìè óïðàâëÿëè èìïåðèåé. Èç íèõ ìëàäøèé, äâèíóâ âîéñêà ïðîòèâ ïàðôÿí, ñîâåðøèë âåëèêèå è îòâàæíûå äåÿíèÿ, âçÿë èõ ãîðîä Ñåëåâêèþ ñ ÷åòûðüìÿ ñîòíÿìè òûñÿ÷ áîéöîâ è ñ âåëèêîé ñëàâîé ñïðàâèë íàä íèìè òðèóìô. Ñòàðøèé æå ÷àñòî ïðèíèìàë ó÷àñòèå âî ìíîãèõ âîéíàõ è ÷àùå áëàãîäàðÿ ñâîèì ïîëêîâîäöàì âîçâðàùàëñÿ ñ òðèóìôîì, îñîáåííî íàä ïëåìåíåì êâàäîâ. Íî îäèí, ïåðåíåñÿ àïîïëåêñèþ, ñêîí÷àëñÿ â Àëüòåíå, äðóãîé óìåð îò áîëåçíè â Ïàííîíèè.
273 Êîììîä, ñûí Àíòîíèíà, ïðàâèë 13 ëåò è ñïðàâèë âåëèêèé òðèóìô íàä ãåðìàíñêèì ïëåìåíåì, è ïîñëå ýòîãî óìåð, çàäóøåííûé â äîìå Âåñòèëèàíà.
274 Ãåëüâèé Ïåðòèíàêñ, â âîçðàñòå ñâûøå øåñòèäåñÿòè ëåò çàâåäîâàâøèé ïðåôåêòóðîé, ïî ïîñòàíîâëåíèþ ñåíàòà áûë èçáðàí èìïåðàòîðîì è ïðàâèë 6 ìåñÿöåâ. Êîãäà ñåíàò íàñòîé÷èâî ïðîñèë íàçûâàòü åãî æåíó Àâãóñòîé, à ñûíà Öåçàðåì, îí ñêàçàë: «Äîëæíî áûòü äîñòàòî÷íî, ÷òîáû ÿ ñàì ïðàâèë ïðîòèâ âîëè, íå çàñëóæèâàÿ ýòîãî ». ×ðåçâû÷àéíî ñïðàâåäëèâûé è äîñòóïíûé äëÿ âñåõ, îí áûë óáèò âî äâîðöå çàêîíîâåäîì Þëèàíîì, êîòîðûé ñàì ïîñëå ýòîãî áûë óáèò Ñåâåðîì.
275 Ñåâåð, ïî ïðîèñõîæäåíèþ àôðèêàíåö èç Òðèïîëèòàíèè, ïðàâèë 18 ëåò è, îòîìñòèâ Þëèàíó çà óáèéñòâî Ïåðòèíàêñà, ñåáÿ òàêæå íàçâàë Ïåðòèíàêñîì. Îí îäåðæàë óäèâèòåëüíûå ïîáåäû íàä âîññòàâøèìè ïðîòèâ ðèìëÿí ïàðôÿíàìè è àäèàáåíàìè. Òàêæå îí äî òàêîé ñòåïåíè ðàçãðîìèë âíóòðåííèõ àðàáîâ, ÷òî ñäåëàë èõ îáëàñòü ðèìñêîé ïðîâèíöèåé. È òîðæåñòâóÿ òàêèì îáðàçîì, îí áûë íàçâàí Ïàðôÿíñêèì, Àðàáñêèì è Àäèàáåíñêèì.
276  åãî ïðàâëåíèå íåêèé ñàìàðèòÿíèí Ñèììàõ, ñòàâ ïðîçåëèòîì èóäååâ, òàêæå ïåðåí¸ñ Ñâÿùåííîå Ïèñàíèå ñ åâðåéñêîãî ÿçûêà íà ãðå÷åñêèé è ñîñòàâèë ñâîþ ðåäàêöèþ. Ïîñëå íåãî, ïî÷òè òðè ãîäà ñïóñòÿ, òàêæå Ôåîäîòèîí Ïîíòèéñêèé â òàêîì æå òðóäå ñîñòàâèë ñâîþ ðåäàêöèþ Ïèñàíèÿ. Ðàçðàçèëàñü Áðèòàíñêàÿ âîéíà, â êîòîðîé Ñåâåð îäåðæàë óäèâèòåëüíóþ ïîáåäó.
277 Àíòîíèí ïî ïðîçâèùó Êàðàêàëëà, ñûí Ñåâåðà, ïðàâèë 7 ëåò. Ýòî èìÿ îí ïîëó÷èë îòòîãî, ÷òî, ðàçäàâàÿ â Ðèìå èç âîåííîé äîáû÷è îäåæäû òàêîãî ðîäà, îí äàë ñåáå èìÿ «Êàðàêàëëà », à îäåæäå — «Àíòîíèíîâñêàÿ ». Ïðè í¸ì åù¸ îäíà ðåäàêöèÿ Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ, êîòîðóþ ìû íàçûâàåì ïÿòîé, áûëà íàéäåíà â Èåðèõîíå â áî÷êå. Ýòîò èìïåðàòîð, êîãäà âûñòóïèë â ïîõîä ïðîòèâ ïåðñîâ, óìåð â Ýäåññå â Îñðîåíå.
278 Ìàêðèí, âåäàâøèé ïðåôåêòóðîé ïðåòîðèÿ, áûë èçáðàí èìïåðàòîðîì, ïðàâèë îäèí ãîä è áûë óáèò â Àðõåëàèäå.
279 Ìàðê Àâðåëèé, ñûí Àíòîíèíà Êàðàêàëëû è æðåö õðàìà Ãåëèîãàáàëà, ñòàâ èìïåðàòîðîì, ïðàâèë 4 ãîäà. Â Èóäåå áûë ïîñòðîåí Ýììàóñ è íàçâàí Íèêîïîëåì. Òîãäà Àôðèêàí, âûäàþùèéñÿ èñòîðèê, ïðåäïðèíÿë ðàäè íåãî ïîñîëüñòâî ê ïðèíöåïñó. Íî èìïåðàòîð, êîòîðûé çà âðåìÿ ñâîåãî öàðñòâîâàíèÿ íå ïðîïóñòèë íè îäíîãî âèäà íåïðèñòîéíîñòè, êîòîðîãî áû îí íå ñîâåðøèë, áûë óáèò â õîäå âîåííîãî ìÿòåæà.
280 Àëåêñàíäð, ñûí Ìàìåè, ïðîèñõîäèâøèé èç íåçíàòíîãî ñîñëîâèÿ, åù¸ þíîøåé ïðèíÿë íà ñåáÿ óïðàâëåíèå ãîñóäàðñòâîì è âñêîðå, ïîäíÿâ îðóæèå ïðîòèâ Êñåðêñà, öàðÿ ïåðñîâ, óäèâèòåëüíûì îáðàçîì ñïðàâèë òðèóìô íàä ïàðôÿíñêèìè òðîôåÿìè. Òàêæå è ïîä åãî âëàñòüþ â Íèêîïîëå Àêòèéñêîì, òî åñòü â Ýïèðå, â áî÷êå áûëà íàéäåíà ðåäàêöèÿ Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ, íàçûâàåìàÿ øåñòîé. À ñàì îí áûë óáèò â Ìîãîíöèàêå âî âðåìÿ âîåííîãî ìÿòåæà, è ó âëàñòè åãî ñìåíèë Ìàêñèìèí èç âîåííîãî ñîñëîâèÿ.
281 Ìàêñèìèí, ðîäîì ãîò, ðîæä¸ííûé îò îòöà Ìèêêè è ìàòåðè àëàíêè Àáàáû, äîñòèãøèé âåðõîâíîé âëàñòè èñêëþ÷èòåëüíî ïî âîëå ñîëäàò, óñïåøíî â¸ë âîéíó ïðîòèâ ãåðìàíöåâ, à âåðíóâøèñü ñ íå¸ è âîçäâèãíóâ âíóòðåííåå ñðàæåíèå ïðîòèâ õðèñòèàí, ïðîöàðñòâîâàâ åäâà òðè ãîäà, áûë óáèò Ïóïèåíîì â Àêâèëåå.
282 Ãîðäèàí, åù¸ ìàëü÷èêîì ñòàâøèé èìïåðàòîðîì, ïðàâèë ïî÷òè øåñòü ëåò. Åäâà âñòóïèâ â Ðèì, îí òîò÷àñ æå óáèë Ïóïèåíà è Àëüáèíà, êîòîðûå, óìåðòâèâ Ìàêñèìèíà, çàõâàòèëè òèðàíèþ; îòêðûâ âîðîòà ßíóñà è îòïðàâèâøèñü íà Âîñòîê, îí íà÷àë âîéíó ñ ïàðôÿíàìè è, âîçâðàùàÿñü îòòóäà ñ ïîáåäîé, íåïîäàë¸êó îò ðèìñêîé çåìëè áûë óáèò âñëåäñòâèå êîâàðñòâà ïðåôåêòà ïðåòîðèÿ Ôèëèïïà.
283 Ôèëèïï, áåññòûäíî ïðèøåäøèé ê âåðõîâíîé âëàñòè, ïðàâèë 7 ëåò. Îí ñäåëàë ñîó÷àñòíèêîì ïðàâëåíèÿ ñâîåãî ñûíà, òîæå Ôèëèïïà, è ñàì ïåðâûé èç âñåõ èìïåðàòîðîâ ñòàë õðèñòèàíèíîì, è íà òðåòèé ãîä ñâîåé âëàñòè ïðîâ¸ë ïðàçäíîâàíèå ãîðîäà Ðèìà, êîòîðîìó èñïîëíèëñÿ òûñÿ÷íûé ãîä, è, îòñòðîèâ âî Ôðàêèè ãîðîä, êîòîðûé íàçûâàëñÿ Ïóëüïóäåâà, íàð¸ê åãî ïî ñâîåìó èìåíè Ôèëèïïîïîëåì 90.
284 Äåöèé, ðîäîì èç Áóäàëèè 91 â Íèæíåé Ïàííîíèè, ïîñëå óáèéñòâà îáîèõ Ôèëèïïîâ ïðàâèë îäèí ãîä è òðè ìåñÿöà. È îí ïîäíÿë îðóæèå ïðîòèâ õðèñòèàí èç-çà íåíàâèñòè ê èìåíè Ôèëèïïîâ. Ñàì îí, ñðàæàÿñü ñ ãåòàìè, âìåñòå ñî ñâîèì ñûíîì ïîãèá æåñòîêîé ñìåðòüþ â Àáðèòòå 92.
285 Ãàëë è Âîëóçèàí ïðàâèëè 2 ãîäà 4 ìåñÿöà. Êîãäà îíè îòïðàâëÿëèñü èç Ãîðîäà ïðîòèâ Ýìèëèàíà, çàòåâàâøåãî ïåðåâîðîò â ̸çèè, áûëè óáèòû â Ôîðóìå Ôëàìèíèÿ.
286 Ýìèëèàí æå áûë óáèò ÷åðåç òðè ìåñÿöà ïîñëå çàõâàòà òèðàíèè.
287 Âàëåðèàí è Ãàëëèåí, âîçâûøåííûå ê âåðõîâíîé âëàñòè — îäèí ñîëäàòàìè â Ðåöèè, äðóãîé ñåíàòîì â Ðèìå, ïðàâèëè 15 ëåò. Ïîñêîëüêó Âàëåðèàí âîçáóäèë ãîíåíèå íà õðèñòèàí, îí òîò÷àñ áûë âçÿò â ïëåí öàð¸ì ïåðñîâ Ñàïîðîì è òàì ñîñòàðèëñÿ â æàëêîì ðàáñòâå. Ãàëëèåí, óçíàâ î åãî êîí÷èíå, äàë õðèñòèàíàì ìèð. Íî êîãäà îí ñòàë ÷ðåçìåðíî ðàçíóçäàí â ñâîåé âëàñòè è íå äåëàë íè÷åãî ìóæåñòâåííîãî, ïàðôÿíå îïóñòîøèëè Ñèðèþ è Êèëèêèþ, ãåðìàíöû è àëàíû, ðàçãðàáèâ Ãàëëèþ, äîøëè äî Ðàâåííû, ãîòû ðàçîðèëè Ãðåöèþ, êâàäû è ñàðìàòû âòîðãëèñü â Ïàííîíèþ, ãåðìàíöû âíîâü çàõâàòèëè Èñïàíèþ. Âñëåäñòâèå ýòîãî Ãàëëèåí áûë óáèò â Ìåäèîëàíå.
288 Êëàâäèé ïðàâèë 1 ãîä 9 ìåñÿöåâ. Ïîéäÿ âîéíîé íà ãîòîâ, óæå 15 ëåò îïóñòîøàâøèõ Èëëèðèê è Ìàêåäîíèþ, îí óíè÷òîæèë èõ â íåâåðîÿòíîé ðåçíå, òàê ÷òî â êóðèè åìó áûë óñòàíîâëåí çîëîòîé ùèò, à íà Êàïèòîëèè — çîëîòàÿ ñòàòóÿ. È îí áûë óáèò â Ñèðìèè.
289 Ïîñëå åãî ñìåðòè Êâèíòèëèé, åãî áðàò, ïðîâîçãëàø¸ííûé àâãóñòîì ñåíàòîì, íà âîñåìíàäöàòûé äåíü ñâîåé âëàñòè áûë óáèò â Àêâèëåå.
290 Àâðåëèàí, óðîæåíåö Ïðèáðåæíîé Äàêèè, ïðàâèë 5 ëåò 6 ìåñÿöåâ. Âñêîðå îí ïðèíÿë Ãàëëèþ ó Òåòðèêà, ïðåäàâøåãî íà Êàòàëàóíàõ ñîáñòâåííóþ àðìèþ, è, ñîâåðøèâ ïîõîä íà Äóíàé, ñîêðóøèë ãîòîâ â âåëèêèõ áèòâàõ, è ïðåñëåäîâàë ïî÷èòàòåëåé áîæåñòâåííîãî èìåíè. Îäåíàò Ïàëüìèðñêèé ïðåæäå íåãî, ñîáðàâ îòðÿä êðåñòüÿí è èçãíàâ ïåðñîâ èç Ìåñîïîòàìèè, ñàì âòîðãñÿ â èõ îáëàñòè.
291 Ïîñëå åãî óáèéñòâà âåðõîâíîé âëàñòüþ íà Âîñòîêå çàâëàäåëà åãî æåíà; ïðåäïðèíÿâøèé ïðîòèâ íå¸ ïîõîä Àâðåëèàí îäåðæàë íàä íåé ïîáåäó ïðè Ýìåñå 93 áëèç Àíòèîõèè è ïðîâ¸ë æèâîé â ñâî¸ì òðèóìôå â Ðèìå, è ïîñëå ýòîãî, âî âòîðîé ðàç îòïðàâèâøèñü â ïîõîä, áûë óáèò â Êåíîôðóðèóìå íà ñòàðîé äîðîãå ìåæäó Âèçàíòèåì è Ãåðàêëååé.
292 Òàöèò ïðàâèë 6 ëåò. Ïîñëå åãî óáèéñòâà â Ïîíòå âåðõîâíóþ âëàñòü ïðèíÿë Ôëîðèàí è óäåðæèâàë å¸ 88 äíåé. Ðàâíûì îáðàçîì è îí áûë óáèò â Òàðñå.
293 Ïðîá ïðàâèë 6 ëåò 4 ìåñÿöà. Îí ðàçðåøèë ãàëëàì è èñïàíöàì èìåòü âèíîãðàäíèêè. Â ýòî âðåìÿ âîåííûé ìàãèñòð Ñàòóðíèí, ïîñëàííûé äëÿ âîññòàíîâëåíèÿ ãîðîäà Àíòèîõèè, çàõâàòèë òàì òèðàíèþ, íî âñêîðå áûë ïîäàâëåí è óáèò â Àïàìåå. Ñàì æå èìïåðàòîð Ïðîá áûë óáèò âî âðåìÿ âîåííîãî ìÿòåæà â Ñèðìèè, â áàøíå, íàçûâàåìîé «Æåëåçíîé ».
294 Êàð, óðîæåíåö Íàðáîíû â Ãàëëèè, âìåñòå ñ ñûíîâüÿìè Êàðèíîì è Íóìåðèàíîì ïðàâèë 2 ãîäà. Óäèâèòåëüíûì îáðàçîì îïóñòîøèâ ïî÷òè âñþ Ïåðñèþ, îí çàõâàòèë å¸ çíàìåíèòåéøèå ãîðîäà Êîõó 94 è Êòåñèôîí. Îí ñ÷àñòëèâî îäåðæàë ïîáåäó â Ñàðìàòñêîé âîéíå. Ñàì æå Êàð íà ðåêå Òèãðå, â òî âðåìÿ, êîãäà ðàçáèâàë ëàãåðü, ïîãèá îò óäàðà ìîëíèè.
295 Íóìåðèàí æå, ñòðàäàâøèé áîëåçíüþ ãëàç è ïåðåäâèãàâøèéñÿ â íîñèëêàõ, áûë óáèò âñëåäñòâèå êîâàðñòâà ñâîåãî òåñòÿ Àïðà, ÷òî îòêðûëîñü ëèøü íà òðåòèé äåíü èç-çà çëîâîíèÿ òðóïà. Êàðèí æå áûë óáèò, ïîáåæä¸ííûé â ñðàæåíèè ó Ìàðãà.
296 Èçáðàííûé èìïåðàòîðîì äàëìàòèíåö Äèîêëåòèàí, ñûí ïèñàðÿ, ïðàâèë 20 ëåò. Îí, êàê òîëüêî áûë âîçâûøåí ê âëàñòè, òîò÷àñ æå óáèë Àïðà íà âîèíñêîé ñõîäêå, ïîêëÿâøèñü, ÷òî òîò óáèë Íóìåðèàíà áåç åãî ñîó÷àñòèÿ â ýòîì ïðåñòóïëåíèè. È âñêîðå îí ïðèíÿë ñåáå â ñîïðàâèòåëè Ìàêñèìèàíà Ãåðêóëèÿ. Ýòîò Ìàêñèìèàí, ïîäàâèâ ìíîæåñòâî êðåñòüÿí, íàçûâàåìûõ áàãàóäàìè, âåðíóë ìèð Ãàëëèè.
297  ýòî âðåìÿ Êàðàóçèé, îáëà÷èâøèñü â ïóðïóð, çàõâàòèë Áðèòàíèþ; öàðü ïåðñîâ Íàðñåñ íà÷àë âîéíó íà Âîñòîêå; íàðîäû ïÿòè ïëåì¸í 95 áåñïîêîèëè Àôðèêó; Àõèëëåé âòîðãñÿ â Åãèïåò.
298 Èç-çà ýòîãî Êîíñòàíöèé è Ãàëåðèé Ìàêñèìèàí ïðèâëåêàþòñÿ ê âëàñòè êàê öåçàðè. Èç íèõ Êîíñòàíöèé áûë âíóêîì Êëàâäèÿ îò äî÷åðè; Ãàëåðèé ðîäèëñÿ â Äàêèè, íåäàëåêî îò Ñåðäèêè. È ïîñêîëüêó Äèîêëåòèàí õîòåë ñâÿçàòü èõ åù¸ è ðîäñòâîì, Êîíñòàíöèé æåíèëñÿ íà ïàä÷åðèöå Ãåðêóëèÿ Ôåîäîðå, îò êîòîðîé ïðîèçâ¸ë íà ñâåò øåñòåðûõ äåòåé; Ãàëåðèé æå âçÿë â æ¸íû Âàëåðèþ, äî÷ü Äèîêëåòèàíà; è îáà ðàñòîðãëè ïðåæíèå áðàêè.
299 Òîãäà áûëî ïîáåæäåíî è ïåðåâåäåíî íà ðèìñêóþ çåìëþ ïëåìÿ êàðïîâ. Èìåííî òîãäà Äèîêëåòèàí, ïåðâûé èç âñåõ èìïåðàòîðîâ, ïðèêàçàë, ÷òîáû åìó ïîêëîíÿëèñü êàê áîãó, è âäåëàë äðàãîöåííûå êàìíè â îäåæäó è îáóâü, è [âîçëîæèë] äèàäåìó íà ãîëîâó, õîòÿ äî íåãî âñå [èìïåðàòîðû] èìåëè òîëüêî ïóðïóðíûé ïëàù, ÷òîáû îòëè÷àòüñÿ îò ÷àñòíûõ ëèö, è ïðèâåòñòâîâàëèñü êàê äðóãèå ìàãèñòðàòû.
300 Èòàê, êàæäûé èç ïðèíöåïñîâ ïðåäïðèíÿë ïîõîä: Äèîêëåòèàí â òå÷åíèå âîñüìè ìåñÿöåâ, ïîáåäèâ òèðàíà Åãèïòà, ïîä÷èíèë âñþ ïðîâèíöèþ; Ìàêñèìèàí Ãåðêóëèé îäåðæàë â Àôðèêå ïîáåäó íàä íàðîäàìè ïÿòè ïëåì¸í; Êîíñòàíöèé âîçëå Ëèíãîí â îäèí äåíü èñòðåáèë 60 òûñÿ÷ àëàìàííîâ.
301 Ãàëåðèé Ìàêñèìèàí, ïîáåæä¸ííûé â ïåðâîì ñðàæåíèè Íàðñåñîì, áåæàë, îáëà÷¸ííûé â ïóðïóð, ïåðåä êîëåñíèöåé Äèîêëåòèàíà. Óÿçâëåííûé òàêèì óíèæåíèåì, âî âòîðîé ðàç îí ñðàæàëñÿ ìóæåñòâåííî, îäîëåë Íàðñåñà, çàõâàòèë åãî æ¸í è äåòåé è áûë ïðèíÿò Äèîêëåòèàíîì ñ çàñëóæåííûìè ïî÷åñòÿìè.
302 Ïîñëå ýòîé ïîáåäû Äèîêëåòèàí è Ìàêñèìèàí îòïðàçäíîâàëè â Ðèìå âïå÷àòëÿþùèé òðèóìô, ïðåäøåñòâóåìûå äåòüìè è æ¸íàìè öàðÿ ïåðñîâ è òîé îãðîìíîé äîáû÷åé ðàçíûõ íàðîäîâ. Òàê æå Äèîêëåòèàí, âîçáóäèâ ãîíåíèå íà õðèñòèàí, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
303 . . . . . . . . . è Êàïïàäîêèþ, Êîíñòàíöèé óìåð.
304 Þëèàí Îòñòóïíèê ïðàâèë îäèí ãîä 8 ìåñÿöåâ è, îñòàâèâ õðèñòèàíñòâî, îáðàòèëñÿ ê ïî÷èòàíèþ èäîëîâ è, ñîáëàçíÿÿ âêðàä÷èâûì ïðåñëåäîâàíèåì, ìíîãèõ ñêëîíèë ê æåðòâîïðèíîøåíèþ èäîëàì. Ñàì îí, ìóæ äåéñòâèòåëüíî ïðåâîñõîäíûé è íóæíûé ãîñóäàðñòâó, ñîâåðøèâ îãðîìíûå ïðèãîòîâëåíèÿ, íà÷àë âîéíó ïðîòèâ ïàðôÿí. Îòïðàâëÿÿñü íà íå¸, îí äàë îáåò ïðèíåñòè ïîñëå ïîáåäû êðîâü õðèñòèàí â æåðòâó ñâîèì áîãàì, è îí ïðèíÿë êàïèòóëÿöèþ íåêîòîðûõ ïàðôÿíñêèõ ãîðîäîâ, è ìíîãèå óíè÷òîæèë ñèëîé, è íåêîòîðîå âðåìÿ ñòîÿë ëàãåðåì ó Êòåñèôîíà.
305 Ïî óõîäó îòòóäà îí áûë çàâåä¸í â ïóñòûíþ õèòðîñòüþ íåêîåãî ïåðåáåæ÷èêà, è êîãäà ïîãèáàëî èçíóð¸ííîå ñèëüíîé æàæäîé è ñîëíå÷íûì çíîåì âîéñêî, ñàì îí, âñòðåâîæåííûé ñòîëüêèìè îïàñíîñòÿìè, â òî âðåìÿ, êîãäà îïðîìåò÷èâî áðîäèë ïî ãëóõîé ïóñòûíå, íåêèì ïîâñòðå÷àâøèìñÿ åìó âðàæåñêèì âñàäíèêîì áûë ðàíåí êîïü¸ì â æèâîò è ïîãèá íà òðèäöàòü òðåòüåì ãîäó ñâîåé æèçíè. Ïîñëå íåãî íà ñëåäóþùèé äåíü âîéñêîì áûë ïðèçâàí ê âëàñòè ïðèìèöåðèé äîìåñòèêîâ Èîâèàí.
306 Èîâèàí ïðàâèë âîñåìü ìåñÿöåâ. Âûíóæäàåìûé íåîáõîäèìîñòüþ, îí âñêîðå ïåðåäàë öàðþ ïåðñîâ Ñàïîðó Íèñèáèñ è áîëüøóþ ÷àñòü Ìåñîïîòàìèè è ñàì, çàäîõíóâøèñü îò ÷àäà ãîðÿùèõ óãëåé, óìåð â Äàäàñòàíå â âîçðàñòå 33 ëåò.
307 Âàëåíòèíèàí è Âàëåíò ïðàâèëè 13 ëåò 5 ìåñÿöåâ. Îíè áûëè áðàòüÿìè èç Êèáåëû 96 â Ïàííîíèè. Âàëåíòèíèàí èñïîëíÿë äîëæíîñòü òðèáóíà â Íèêîìåäèè; ñòàâ èìïåðàòîðîì, îí ïðèíÿë áðàòà Âàëåíòà â ñîó÷àñòíèêè âëàñòè. Ñàì îí áûë ìóæåì âûäàþùèìñÿ è õàðàêòåðîì ïîäîáíûì Àâðåëèàíó, çà èñêëþ÷åíèåì òîãî, ÷òî íåêîòîðûå îñóæäàëè åãî ÷ðåçìåðíóþ ñóðîâîñòü è áåðåæëèâîñòü êàê æåñòîêîñòü è àë÷íîñòü. Îñòàâèâ áðàòà ïðàâèòü íà Âîñòîêå, ñàì îí óäåðæàë Çàïàä.
308 Âî âðåìÿ åãî ïðàâëåíèÿ äðóãîé Âàëåíòèíèàí 97, çàõâàòèâøèé òèðàíèþ â Áðèòàíèè, áûë íåìåäëåííî ñîêðóø¸í. Òàêæå â Êîíñòàíòèíîïîëå íåêèé Ïðîêîïèé, âîññòàâøèé ïðîòèâ Âàëåíòà è íè÷åãî íå äîáèâøèéñÿ, ïîêèíóë ãîðîä è, çàõâàòèâ òèðàíèþ âî Ôðèãèè Ñàëþòàðèè, áûë óáèò, è ìíîãèå èç ïàðòèè Ïðîêîïèÿ áûëè êàçíåíû è îáúÿâëåíû âíå çàêîíà. Âàëåíò, îáðàù¸ííûé è êðåù¸ííûé àðèàíñêèì åïèñêîïîì Åâäîêñèåì, âðàæäåáíî âîññòàë ïðîòèâ ïðàâîñëàâíûõ.
309 Âàëåíòèíèàí â Àìáèàíóìå óòâåðäèë èìïåðàòîðîì ñâîåãî ñûíà Ãðàöèàíà, êîòîðîãî îí èìåë îò ñâîåé ïåðâîé ñóïðóãè Ñåâåðû, è ãîòîâèëñÿ ê ïîõîäó ïðîòèâ ñàêñîâ è áóðãóíäîâ, êîòîðûå, ÷èñëîì ñâûøå 80 òûñÿ÷ âîîðóæ¸ííûõ, âïåðâûå ðàñïîëîæèëèñü ëàãåðåì íà áåðåãó Ðåéíà, îäíàêî âíåçàïíî óìåð â Áðåãèöèîíå îò àïîïëåêñèè è êðîâîèçëèÿíèÿ.
310 Òîãäà Ãðàöèàí ïðèíÿë â ñîó÷àñòíèêè âëàñòè áðàòà Âàëåíòèíèàíà, ðîäèâøåãîñÿ îò âòîðîé æåíû Þñòèíû. Âåäü ïåðåä òåì Âàëåíòèíèàí Ñòàðøèé èç-çà âîñõâàëÿåìîé åãî æåíîé Ñåâåðîé êðàñîòû Þñòèíû âñòóïèë ñ íåé â áðàê è èçäàë ðàäè íå¸ çàêîí, ÷òîáû âñå ìóæè, êòî áû íè çàõîòåë, áåçíàêàçàííî çàêëþ÷àëè äâîéíîé áðàê, ïîñêîëüêó íàðîäû áûâàþò ìíîãîëþäíû ïî òîé ïðè÷èíå, ÷òî ó íèõ ýòî â îáû÷àå è îäîáðÿåòñÿ, êîãäà ó îäíîãî ìóæà ìíîãî æ¸í.
311 Ïîýòîìó Âàëåíòèíèàí, ïðèíÿâ, êàê ìû ñêàçàëè, Þñòèíó, ïðîèçâ¸ë îò íå¸ íà ñâåò ÷åòâåðûõ äåòåé: âûøåóïîìÿíóòîãî èìïåðàòîðà Âàëåíòèíèàíà, è Ãðàòó, Þñòó è Ãàëëó. Ïîçæå îò ýòîé Ãàëëû èìïåðàòîð Ôåîäîñèé, ïîñëå ñìåðòè Ôëàöèëëû, ðîäèâøåé Àðêàäèÿ è Ãîíîðèÿ, ïîðîäèë Ïëàöèäèþ, êîòîðàÿ áûëà ìàòåðüþ íîâîãî èìïåðàòîðà Âàëåíòèíèàíà Ìëàäøåãî. Íî âåðí¸ìñÿ ê òåìå.
312 Èìïåðàòîð Âàëåíò, èçäàâ çàêîí î òîì, ÷òîáû ìîíàõè íåñëè âîåííóþ ñëóæáó, ïðèêàçàë êàçíèòü îòêàçûâàþùèõñÿ. Â òî âðåìÿ è Ôåîäîñèé, îòåö áóäóùåãî èìïåðàòîðà Ôåîäîñèÿ, è ìíîãèå èç çíàòè áûëè óáèòû âñëåäñòâèå áåçóìèÿ Âàëåíòà. Èìïåðàòîð Ãðàöèàí â õîäå âîéíû óíè÷òîæèë ó ãîðîäà Àðãåíòàðèÿ â Ãàëëèè ñâûøå 30 òûñÿ÷ àëàìàííîâ è óìèðîòâîðèë Ãàëëèþ.
313 Íàðîä ãóííîâ, óñòðåìèâøèñü íà ãîòîâ, îäíèõ èç íèõ ïîä÷èíèë, à äðóãèõ îáðàòèë â áåãñòâî. Ïîñëåäíèå, ïðèáûâøèå â Ðîìàíèþ è ïðèíÿòûå áåç ñäà÷è îðóæèÿ, òåñíèìûå ãîëîäîì áûëè âûíóæäåíû âîññòàòü èç-çà æàäíîñòè äóêñà Ìàêñèìà è, îäîëåâ ðèìëÿí â áîþ, ðàçëèëèñü ïî Ôðàêèè.
314 Ïðîòèâ íèõ âî Ôðàêèþ îòïðàâëÿåòñÿ âûíóæäåííûé ïîêèíóòü Àíòèîõèþ Âàëåíò, è â ïðîèçîøåäøåì òàì äîñòîéíîì îïëàêèâàíèÿ ñðàæåíèè ðàíåííûé ñòðåëîé èìïåðàòîð áûë óíåñ¸í â æàëêóþ õèæèíó, ãäå ñãîðåë â ïîäîææ¸ííîì íàáåæàâøèìè ãîòàìè îãíå ïîæàðà. Ãîòû æå, óáèâ èìïåðàòîðà, óæå áåç îïàñêè ñïåøàò ê ãîðîäó Êîíñòàíòèíîïîëþ, ãäå â òî âðåìÿ Äîìèíèêà Àâãóñòà, æåíà Âàëåíòà, ùåäðî ðàçäàâàÿ íàðîäó áîëüøèå äåíüãè, íå ïîçâîëèëà âðàãàì ðàçîðèòü ãîðîä, è ÷åñòíî è ìóæåñòâåííî ñîõðàíÿëà âëàñòü ñâîåãî ðîäñòâåííèêà äî òåõ ïîð, ïîêà òîò íå íàçíà÷èë Ôåîäîñèÿ.
315 Èñïàíåö Ôåîäîñèé èç Èòàëèêè, ãîðîäà áîæåñòâåííîãî Òðàÿíà, ïîñëå ãèáåëè Âàëåíòà áûë íàçíà÷åí Ãðàöèàíîì Àâãóñòîì èìïåðàòîðîì â Ñèðìèè è ïðàâèë 17 ëåò; è ïðèáûâ â Ôåññàëîíèêó, îí áûë êðåù¸í ñâÿòûì åïèñêîïîì Àêîëèåì è îòëè÷èëñÿ êàê âåñüìà áëàãî÷åñòèâûé ðàñïðîñòðàíèòåëü âëèÿíèÿ öåðêâè è èñêëþ÷èòåëüíûé çàùèòíèê ãîñóäàðñòâà. Âåäü ãóííîâ è ãîòîâ, êîòîðûå èçíóðÿëè åãî ïðè Âàëåíòå, îí â ðàçëè÷íûõ ñðàæåíèÿõ ïîáåäèë è ïðåêðàòèë ïàãóáíûå îïóñòîøåíèÿ. Òàêæå ïî ïðîñüáå ïåðñîâ îí çàêëþ÷èë ñ íèìè ìèð.
316 Òèðàíà æå Ìàêñèìà, êîòîðûé óáèë Ãðàöèàíà è ïðèñâîèë Ãàëëèþ, îí, íàñòóïàÿ ñ âîñòîêà âìåñòå ñ èìïåðàòîðîì Âàëåíòèíèàíîì, ó Ìåäèîëàíà îêðóæèë, çàõâàòèë è óáèë.
317 Íàäåë¸ííûé áîæåñòâåííîé ïîääåðæêîé, îí òàêæå ïîáåäèë òèðàíà Åâãåíèÿ è Àðáîãàñòà, óíè÷òîæèâ äåñÿòü òûñÿ÷ èõ áîéöîâ. Âåäü ýòîò Åâãåíèé, ïîëàãàâøèéñÿ íà ñèëû Àðáîãàñòà, ïîñëå òîãî, êàê òîò óáèë âî Âüåííå Âàëåíòèíèàíà, çàõâàòèë âëàñòü, íî âñêîðå âìåñòå ñ æèçíüþ ïîòåðÿë èìïåðèþ. Âåäü ïîñëå ñìåðòè Àðáîãàñòà îí, îò÷àÿâøèñü, óáèë ñåáÿ ñîáñòâåííîé ðóêîé.
318 È Ôåîäîñèé, îäîëåâ âñåõ âðàãîâ, â ìèðå îòîø¸ë îò ÷åëîâå÷åñêèõ äåë â Ìåäèîëàíå, îñòàâèâ îáîèì ñûíîâüÿì óñïîêîåííûìè îáà ãîñóäàðñòâà.  òîì æå ãîäó åãî òåëî áûëî ïåðåíåñåíî â Êîíñòàíòèíîïîëü è òàì ïîõîðîíåíî.
319 Áðàòüÿ Àðêàäèé è Ãîíîðèé, ñûíîâüÿ èìïåðàòîðà Ôåîäîñèÿ, íà÷àëè äåðæàòü îáå èìïåðèè, ðàçäåë¸ííûå òîëüêî ïðåñòîëàìè, à èìåííî, ñòàðøèé Àðêàäèé — â ãîðîäå Êîíñòàíòèíîïîëå, Ãîíîðèé æå — â Ðèìå. Òîãäà ïàòðèöèé Ðóôèí, ïëåòÿ èíòðèãè ïðîòèâ ïðèíöåïñà Àðêàäèÿ, ïðèãëàñèë êîðîëÿ ãîòîâ Àëàðèõà îïóñòîøàòü Ãðåöèþ, òàéíî ïîñëàâ åìó äåíüãè. Âïîñëåäñòâèè èçîáëè÷¸ííûé, Ðóôèí áûë îáåçãëàâëåí ïåðåä âîðîòàìè ãîðîäà âîèíàìè, ïîñëàííûìè èç Èòàëèè ñ êîìèòîì Ãàéíîé ê Àðêàäèþ, è åãî ãîëîâó è ïðàâóþ ðóêó íîñèëè ïî Êîíñòàíòèíîïîëþ äëÿ îñìåÿíèÿ, åãî æåíà áûëà èçãíàíà è âñåìè åãî áîãàòñòâàìè çàâëàäåë åâíóõ Åâòðîïèé.
320 Òîãäà Ãèëüäîí, ïðåæäå íàçíà÷åííûé Ôåîäîñèåì êîìèòîì Àôðèêè, êàê áû ñ ïðåçðåíèåì âçèðàÿ íà âëàñòü îáîèõ þíîøåé, çàõîòåë îâëàäåòü Àôðèêîé, è êîãäà óâèäåë, ÷òî îí ðàçîáëà÷¸í ñîáñòâåííûì áðàòîì Ìàñöåçåëåì è áëèçîê ê êðóøåíèþ, ñîáñòâåííîðó÷íî óáèë åãî. À âûøåóïîìÿíóòûé êîìèò Ãàéíà, âûçâàâ ãðàæäàíñêóþ âîéíó â Êîíñòàíòèíîïîëå, âîçìóòèë âåñü ãîðîä îãí¸ì è ìå÷îì è, áåæàâ íà Ãåëëåñïîíò, â¸ë òàì æèçíü ïèðàòà. Ïðîòèâ íåãî áûëî äàíî ìîðñêîå ñðàæåíèå è ìíîãèå èç åãî ãîòîâ áûëè óáèòû. È ñàì îí, ñïàñàÿñü îò âîéíû, òåì íå ìåíåå, âñêîðå ïîïëàòèëñÿ ãîëîâîé.
321 Ïîñëå åãî ñîêðóøåíèÿ èñàâðû, ðûùóùèå ïî ãîðàì Òàâðà, ïðè÷èíèëè îãðîìíûé âðåä ãîñóäàðñòâó. Îòïðàâëåííûé ïðîòèâ íèõ Íàðáàçàéê 98 òîò÷àñ æå îòïëàòèë èì åù¸ áî ́ëüøèì óùåðáîì. Ãåñïåðèéñêèå æå îáëàñòè â ïðàâëåíèå èìïåðàòîðà Ãîíîðèÿ ñíà÷àëà íàâîäíèë ñêèô Ðàäàãàéñ ñ äâóìÿñòàìè òûñÿ÷àìè ñâîèõ [ïðèâåðæåíöåâ]. Ïîáåäèâ åãî, Óëüäèí è Ñàð, êîðîëè ãóííîâ è ãîòîâ, ïðîäàëè âñåõ ïëåííèêîâ, êîòîðûõ çàõâàòèëè, ïî çîëîòîìó çà êàæäîãî.
322 Êîìèò Ñòèëèõîí, ÷üè äâå äî÷åðè, Ìàðèÿ è Òåðìàíöèÿ, ïîî÷åð¸äíî áûëè æ¸íàìè ïðèíöåïñà Ãîíîðèÿ è îáå óìåðëè äåâñòâåííèöàìè, ïðåçðåâ Ãîíîðèÿ è ñ âîæäåëåíèåì âçèðàÿ íà åãî âëàñòü, ïîäíÿë ïðîòèâ âëàñòè Ãîíîðèÿ ïëåìåíà àëàíîâ, ñâåâîâ è âàíäàëîâ, ñîáëàçí¸ííûå äàðàìè è äåíüãàìè, è æåëàÿ íàçíà÷èòü öåçàðåì ñâîåãî ñûíà Åâõåðèÿ, ÿçû÷íèêà, ñòðîÿùåãî êîçíè õðèñòèàíàì. Ïîñëå ðàñêðûòèÿ åãî çëîóìûøëåíèé îí áûë óáèò âìåñòå ñ òåì æå ñâîèì ñûíîì.  òîì æå ãîäó óìåð è âîñòî÷íûé èìïåðàòîð Àðêàäèé, ïðàâèâøèé ïîñëå ñìåðòè îòöà 13 ëåò.
323 Ôåîäîñèé Ìëàäøèé, ñûí Àðêàäèÿ, âûäàþùèéñÿ þíîøà, óíàñëåäîâàë â èìïåðèè ìåñòî îòöà è ïðàâèë 43 ãîäà. Êîðîëü âåçåãîòîâ Àëàðèõ, ðàçîðèâ Èòàëèþ, âñòóïèë â Ðèì è, ðàçãðàáèâ áîãàòñòâà Ãîíîðèÿ Àâãóñòà, óâ¸ë ïëåííèöåé åãî ñåñòðó Ïëàöèäèþ, êîòîðóþ ïîçæå ïåðåäàë ñâîåìó ïðååìíèêó Àòàóëüôó, ÷òîáû òîò âñòóïèë ñ íåþ â áðàê.
324 Òîãäà íåêèé Êîíñòàíòèí, çàõâàòèâ Ãàëëèþ, îâëàäåë âåðõîâíîé âëàñòüþ è ïðîèçâ¸ë ñâîåãî ñûíà Êîíñòàíòà èç ìîíàõîâ â öåçàðè. Íî âñêîðå îí ñàì â Àðåëàòå, à åãî ñûí âî Âüåííå ïîòåðÿëè âëàñòü âìåñòå ñ æèçíüþ.
325 È òàêèì æå îáðàçîì, çàáûâ îá èõ êîí÷èíå, Èîâèí è Ñåáàñòèàí òàì æå â Ãàëëèè âîçäâèãëè òèðàíèþ; íî è îíè òîò÷àñ æå ïåðåñòàëè ñóùåñòâîâàòü. Ïîñëå ýòîãî Ãåðàêëèàí ñ ñåìüþäåñÿòüþ òðåìÿ âîîðóæ¸ííûìè êîðàáëÿìè ïîäîø¸ë ê ãîðîäó Ðèìó äëÿ ðàçãðàáëåíèÿ; âûñòóïèâøèé ïðîòèâ íåãî êîìèò Ìàðèí íàñòîëüêî åãî óñòðàøèë, ÷òî òîò ñ îäíèì ëèøü êîðàáë¸ì áåæàë â Êàðôàãåí, è êàê òîëüêî âñòóïèë â íåãî, áûë òîò÷àñ óáèò.
326 Êîðîëü âåçåãîòîâ Âàëèÿ, çàêëþ÷èâ ìèð ñ Ãîíîðèåì, âåðíóë åãî ñåñòðó Ïëàöèäèþ; ñî÷åòàâ å¸ áðàêîì ñ âûçâîëèâøèì å¸ ïàòðèöèåì Êîíñòàíöèåì, Ãîíîðèé óäàëèëñÿ îò äåë ÷åëîâå÷åñêèõ. Ìàêñèì è Èîâèí, çàêîâàííûå â æåëåçî, áûëè óâåäåíû èç Èñïàíèè è óáèòû.
327 Ïî ñìåðòè æå Ãîíîðèÿ âëàñòü íà Çàïàäå çàõâàòèë Èîàíí. Ïðîòèâ íåãî îòïðàâèëèñü ïðîâîçãëàø¸ííàÿ àâãóñòîé Ïëàöèäèÿ è å¸ ñûí Âàëåíòèíèàí Öåçàðü. Îíè îäîëåëè åãî ñêîðåå õèòðîñòüþ Àñïàðà è Àðäàáóðà, ÷åì äîáëåñòüþ Àýöèÿ 99.
328 È ïîñëå óáèéñòâà òèðàíà Èîàííà Âàëåíòèíèàí â Ðàâåííå áûë íàçíà÷åí èìïåðàòîðîì ñâîèì äâîþðîäíûì áðàòîì Ôåîäîñèåì. Åãî ñåñòðà Ãîíîðèÿ, âûíóæäåííàÿ ðàäè ÷åñòè äâîðà áëþñòè ñâîþ äåâñòâåííîñòü, òàéíî îòïðàâèâ ñëóãó, ïðèçâàëà êîðîëÿ ãóííîâ Àòòèëó â Èòàëèþ. È êîãäà ïî ïðèáûòèè Àòòèëû íå ñìîãëà èñïîëíèòü ñâî¸ îáåùàíèå, òîò ïðîñòóïîê, êîòîðîãî íå ñäåëàëà ñ Àòòèëîé, ñîâåðøèëà ñî ñâîèì ïðîêóðàòîðîì Åâãåíèåì. Çàêëþ÷¸ííàÿ ïî ýòîé ïðè÷èíå áðàòîì ïîä ñòðàæó, îíà áûëà îòïðàâëåíà â Êîíñòàíòèíîïîëü ê ïðèíöåïñó Ôåîäîñèþ.
329 Ñïóñòÿ òðè ãîäà ïîñëå ýòîãî èìïåðàòîð Âàëåíòèíèàí ïðèáûë èç Ðèìà â Êîíñòàíòèíîïîëü äëÿ âñòóïëåíèÿ â áðàê ñ Åâäîêñèåé, äî÷åðüþ ïðèíöåïñà Ôåîäîñèÿ, è, îòäàâ â êà÷åñòâå äàðà ñâîåìó òåñòþ âåñü Èëëèðèê, ïîñëå ïðàçäíîâàíèÿ ñâàäüáû âìåñòå ñ æåíîé óäàëèëñÿ â ñâî¸ öàðñòâî.
330 Àôðèêàíñêàÿ ïðîâèíöèÿ áûëà ïåðåäàíà êîìèòîì Áîíèôàöèåì âàíäàëàì è âûâåäåíà èç-ïîä ðèìñêîé âëàñòè, ïîñêîëüêó Áîíèôàöèé, ïîïàâ â íåìèëîñòü ó Âàëåíòèíèàíà, ïîæåëàë çàùèùàòüñÿ, íàâðåäèâ ãîñóäàðñòâó, è, ïðèãëàñèâ èç Èñïàíèè êîðîëÿ âàíäàëîâ Ãèçåðèõà, ïðè÷èíèë òîò âðåä, êîòîðûé çàäóìàë.
331 Êîðîëü ãóííîâ Àòòèëà, ïðèñîåäèíèâ ê ñåáå ãåïèäîâ ñ Àðäàðèõîì, ãîòîâ ñ Âàëàìèðîì è ðàçíûå äðóãèå íàðîäû ñî ñâîèìè êîðîëÿìè, îïóñòîøèë âåñü Èëëèðèê, è Ôðàêèþ, è îáå Äàêèè, ̸çèþ è Ñêèôèþ. Ïðîòèâ íåãî õðàáðî ñðàæàëñÿ âûøåäøèé èç Ìàðêèàíîïîëÿ âîåííûé ìàãèñòð ̸çèè Àðíåãèñêë, è ïîñëå òîãî, êàê ïîä íèì ïàë êîíü, áûë ïðåâçîéä¸í è, òàê è íå ïåðåñòàâàÿ áèòüñÿ, áûë óáèò.
332 Èìïåðàòîð Ìàðêèàí ïðàâèë 6 ëåò è 6 ìåñÿöåâ. Ïðèçâàííûé íà öàðñòâî âñêîðå ïîñëå ñìåðòè Ôåîäîñèÿ è âñòóïèâ â áðàê ñ ñåñòðîé Ôåîäîñèÿ Ïóëüõåðèåé, êîòîðàÿ âî äâîðöå, áóäó÷è óæå ïîæèëîé æåíùèíîé, ñîõðàíÿëà äåâñòâåííîñòü, îí òî öàðñòâî, êîòîðîå óìàëÿëè åãî èçíåæåííûå ïðåäøåñòâåííèêè, ïîî÷åð¸äíî ïðàâèâøèå â òå÷åíèå ïî÷òè øåñòèäåñÿòè ëåò, áëàãîäàðÿ áîæåñòâåííîìó ïðîâèäåíèþ âîññòàíîâèë íàñòîëüêî, ÷òî ó âñåõ ïîäíÿëîñü âåëèêîå ëèêîâàíèå.
333 Îí óñòàíîâèë ìèð ñ ïîñòîÿííî âðàæäåáíûìè ïàðôÿíàìè è âàíäàëàìè, óíÿë óãðîçû Àòòèëû, ïîñðåäñòâîì ïðîêóðàòîðà ãîðîäà Àëåêñàíäðèè Ôëîðà óñìèðèë ïðîñî÷èâøèõñÿ èç Ýôèîïèè íîáàäîâ è áëåììèåâ è îòîãíàë èõ îò ðèìñêèõ ãðàíèö, è, ïðåæäå ÷åì óìåðåòü, ñ÷àñòëèâûé óçíàë î íåñ÷àñòíûõ ñìåðòè Àòòèëû è ãèáåëè Çåíîíà Èñàâðà; è ñèëîþ Ãîñïîäà ïîïèðàÿ øåè âñåõ ñâîèõ íåäðóãîâ, ïðîöàðñòâîâàâ øåñòü ëåò è øåñòü ìåñÿöåâ, îí óïîêîèëñÿ â ìèðå.
334 Çàïàäíûé æå èìïåðàòîð Âàëåíòèíèàí ïî óìûñëó ïàòðèöèÿ Ìàêñèìà, èç-çà ÷üåãî êîâàðñòâà ïîãèá òàêæå Àýöèé, áûë óáèò íà Ìàðñîâîì ïîëå òåëîõðàíèòåëÿìè Àýöèÿ Îïòèëîé è Òðàóñòèëîé ïîñëå òîãî, êàê áûë çàêîëîò åâíóõ Èðàêëèé. Ìàêñèì òàêæå çàõâàòèë åãî âëàñòü è ñïóñòÿ òðè ìåñÿöà ñâîåé òèðàíèè áûë â Ðèìå ðàçîðâàí ðèìëÿíàìè íà êóñêè. Òîãäà êîðîëü âàíäàëîâ Ãèçåðèõ, ïðèçâàííûé æåíîé Âàëåíòèíèàíà Åâäîêñèåé èç Àôðèêè, âñòóïèë â Ðèì è ïîñëå òîãî, êàê ýòîò ãîðîä áûë ëèø¸í âñåãî èìóùåñòâà, âîçâðàùàÿñü â Àôðèêó, óâ¸ë ñ ñîáîé ýòó ñàìóþ Åâäîêñèþ ñ äâóìÿ äî÷åðüìè.
335 Ëåâ, âîñõîäÿùèé ê áåññêîìó ðîäó, áëàãîäàðÿ ìîãóùåñòâó ïàòðèöèÿ Àñïàðà èç âîåííûõ òðèáóíîâ áûë ñäåëàí èìïåðàòîðîì. Ïî åãî âîëå âñêîðå íà ìåñòî Âàëåíòèíèàíà â Ðàâåííå áûë íàçíà÷åí Ìàéîðèàí Öåçàðü, êîòîðûé, êîãäà åù¸ íå èñò¸ê òðåòèé ãîä åãî âëàñòè, áûë óáèò â Äåðòîíå è åãî ìåñòî áåç ïðèêàçà ïðèíöåïñà Ëüâà çàõâàòèë Ñåâåðèàí 100,
336 íî è îí, êîãäà èñïîëíèëîñü òðè ãîäà åãî òèðàíèè, ñêîí÷àëñÿ â Ðèìå. Òîãäà Ëåâ, íàçíà÷èâ èç ïàòðèöèåâ öåçàðåì Àíòåìèÿ, çÿòÿ áîæåñòâåííîãî Ìàðêèàíà, óòâåðäèë åãî ïðàâèòü Ðèìîì, è ñ ïîìîùüþ Àðäàáóðà, ñûíà Àñïàðà, óíè÷òîæèë Áèãåëÿ, êîðîëÿ ãåòîâ.
337 Îí îòïðàâèë â Àôðèêó ñ âîéñêîì Âàñèëèñêà, ñâîåãî ðîäñòâåííèêà, à èìåííî, áðàòà àâãóñòû Âåðèíû, êîòîðûé, ÷àñòî íàïàäàÿ íà Êàðôàãåí â ìîðñêèõ ñðàæåíèÿõ, ïîáåæä¸ííûé àë÷íîñòüþ, ïðîäàë åãî çà äåíüãè êîðîëþ âàíäàëîâ, âìåñòî òîãî, ÷òîáû îáðàòèòü âî âëàñòü ðèìëÿí.
338 Ïî âíóøåíèþ ñâîåãî çÿòÿ Çåíîíà îí óìåðòâèë âî äâîðöå ïàòðèöèÿ Àñïàðà ñ ñûíîâüÿìè Àðäàáóðîì è Ïàòðèöèîëîì, à ïîñëå óáèéñòâà â Ðèìå Àíòåìèÿ ÷åðåç ñâîåãî êëèåíòà Äîìèöèàíà íàçíà÷èë â Ðàâåííå öåçàðåì Íåïîòà, ñûíà Íåïîöèàíà, ñî÷åòàâ åãî áðàêîì ñî ñâîåé ïëåìÿííèöåé. Ýòîò Íåïîò, çàêîííî ïðèäÿ ê âëàñòè, èçãíàë Ãëèöåðèÿ, êîòîðûé íàâÿçàë ñåáÿ ãîñóäàðñòâó ïî îáû÷àþ òèðàíîâ, è ñäåëàë åãî åïèñêîïîì â Ñàëîíå â Äàëìàöèè.
339 Òàê è Ëåâ, íàçíà÷èâ èìïåðàòîðîì Âîñòîêà Ëüâà Ìëàäøåãî, ñâîåãî âíóêà îò äî÷åðè Àðèàãíû 101, ñêîí÷àëñÿ íà øåñòíàäöàòîì ãîäó ñâîåãî ïðàâëåíèÿ.
340 Ëåâ Ìëàäøèé, áóäó÷è ðåá¸íêîì, íåñêîëüêî ìåñÿöåâ öàðñòâîâàë â èìïåðèè, óïðàâëÿåìîé, îäíàêî, åãî îòöîì; ñîáñòâåííîðó÷íî êîðîíîâàâ ñâîåãî ðîäèòåëÿ Çåíîíà è óòâåðäèâ åãî èìïåðàòîðîì, îí îòîø¸ë îò äåë ÷åëîâå÷åñêèõ.
341 Çåíîí, èñàâð ïî ïðîèñõîæäåíèþ, çÿòü èìïåðàòîðà Ëüâà, ïðàâèë 17 ëåò. Ñëó÷èëîñü òàê, ÷òî êîãäà îí ïðîâîäèë âðåìÿ â äèñïóòàõ â Õàëêåäîíå, åãî ò¸ùà àâãóñòà Âåðèíà, íåîæèäàííî ïðèâåäÿ ê âëàñòè ñâîåãî áðàòà Âàñèëèñêà, ïðîâîçãëàñèëà åãî àâãóñòîì â ãîðîäå 102.
342 Óçíàâ îá ýòîì, Çåíîí áåç êàêîãî-ëèáî óùåðáà äëÿ ãîñóäàðñòâà óäàëèëñÿ èç Õàëêåäîíà â Èñàâðèþ, ïðåäïî÷èòàÿ íàåäèíå ñ àâãóñòîé Àðèàãíîé æèòü â èçãíàíèè, ÷åì ÷òîáû èç-çà íåãî ãîñóäàðñòâó â ðåçóëüòàòå ãðàæäàíñêèõ âîéí áûë ïðè÷èí¸í êàêîé-ëèáî âðåä. Óçíàâ îá ýòîì, îáðàäîâàííûé áåãñòâîì Çåíîíà Âàñèëèñê íàçíà÷èë ñâîåãî ñûíà Ìàðêà öåçàðåì. Ðàçäóòûé íåñòîðèàíñêèì íå÷åñòèåì, òîò ñðàçó æå ïîïûòàëñÿ ïðåäïðèíÿòü ìíîãîå ïðîòèâ öåðêâè, íî, ïî Áîæüåé âîëå, ðàçäóâøèñü, ëîïíóë ïðåæäå, ÷åì ñìîã ðàñêàÿòüñÿ.
343 Âåäü Çåíîí, âåðíóâøèñü â ñâî¸ öàðñòâî, è åãî, è îòöà, è ìàòü îòïðàâèë â ññûëêó â êðåïîñòü Ëåìíèñ â ïðîâèíöèè Êàïïàäîêèè. Òàì, ïîñêîëüêó â íèõ îñòûëà ëþáîâü ê Áîãó è áëèæíåìó, îíè áûëè óìåðùâëåíû õîëîäîì è âìåñòå ñ âëàñòüþ ïîòåðÿëè æèçíü.
344  Ãåñïåðèéñêîé æå ñòîðîíå Îðåñò, îáðàòèâ â áåãñòâî èìïåðàòîðà Íåïîòà, âîçâ¸ë íà èìïåðàòîðñêèé ïðåñòîë ñâîåãî ñûíà Àâãóñòóëà. Íî âñêîðå Îäîàêð, ðîäîì ðîã, óñèëåííûé òîëïàìè òîðêèëèíãîâ, ñêèðîâ è ãåðóëîâ, âòîðãñÿ â Èòàëèþ è ëèø¸ííîãî öàðñòâà èìïåðàòîðà Àâãóñòóëà ïðèãîâîðèë ê íàêàçàíèþ â âèäå ññûëêè â Ëóêóëëàíñêèé çàìîê â Êàìïàíèè.
345 Òàêèì îáðàçîì Çàïàäíàÿ èìïåðèÿ è âåðõîâåíñòâî ðèìñêîãî íàðîäà, êîòîðîé ïåðâûì èç àâãóñòîâ íà ñåìüñîò äåâÿòîì ãîäó îò îñíîâàíèÿ Ãîðîäà íà÷àë âëàäåòü Îêòàâèàí Àâãóñò, ïîãèáëà âìåñòå ñ ýòèì Àâãóñòóëîì íà ïÿòüñîò äâàäöàòü âòîðîì ãîäó ïðàâëåíèÿ ïðåäøåñòâîâàâøèõ åìó èìïåðàòîðîâ, è ñ òåõ ïîð Ðèìîì âëàäåþò ãîòñêèå êîðîëè.
346 Òåîäîðèõ æå, ñûí Òðèàðèÿ, ïî ïðîçâèùó Ñòðàáîí, êîðîëü ãîòîâ, ñîáðàâ ñâîèõ, âîîðóæ¸ííûé ïðèáûë ê Àíàïëó íà ÷åòâ¸ðòîé ìèëå îò ãîðîäà 103; íå ïðè÷èíèâ, îäíàêî, íèêàêîãî âðåäà ðèìëÿíàì, îí, íåìåäëåííî ïîâåðíóâ, ïîñïåøèë äàëüøå ê Èëëèðèêó, è êîãäà ïðîäâèãàëñÿ ìåæäó äâèæóùèìèñÿ ïîâîçêàìè ñâîèõ, èç-çà òîë÷êà ñâîåãî èñïóãàâøåãîñÿ êîíÿ íàòêíóëñÿ íà îñòðèå ëåæàùåãî íà ïîâîçêå êîïüÿ è, ïðîíç¸ííûé èì, ïîãèá, ïîäàðèâ ñâîåé ñìåðòüþ ïðàçäíè÷íûé äåíü ãîñóäàðñòâó.
347 Êîãäà êîðîëü ãîòîâ Âàëàìåð óìåð íà âîéíå ñî ñêèðàìè, êîðîëåâñêóþ âëàñòü áðàòà íàñëåäîâàë Òåîäåìèð âìåñòå ñ áðàòîì Âèäèìåðîì è ñûíîì Òåîäîðèõîì. Íî êîãäà áðîñèëè æðåáèé, Âèäèìåðó ñ ñûíîì Âèäèìåðîì äîñòàëàñü äëÿ ðàçîðåíèÿ Ãåñïåðèéñêàÿ îáëàñòü, à Òåîäåìèðó ñ ñûíîì Òåîäîðèõîì — Èëëèðèê è Ôðàêèÿ. Èòàê, îñòàâèâ Ïàííîíèþ, îäèí ïðèíÿë äëÿ îïóñòîøåíèÿ Èòàëèþ, à äðóãîé — Èëëèðèê; íî îáà êîðîëÿ, åäâà âñòóïèâ â îïðåäåë¸ííûå æðåáèåì ìåñòà, òîò÷àñ îòîøëè îò äåë ÷åëîâå÷åñêèõ: Âèäèìåð — â Èòàëèè, Òåîäåìèð — â Èëëèðèêå. Îíè óìåðëè, îñòàâèâ ñûíîâåé, èç êîòîðûõ Âèäèìåð, ïîáåæä¸ííûé â ñðàæåíèÿõ èòàëèéöàìè, ïîêèíóâ Èòàëèþ, íàïðàâèëñÿ â îáëàñòè Ãàëëèè è Èñïàíèè;
348 Òåîäîðèõ æå, ñîáëàçí¸ííûé îáõîäèòåëüíîñòüþ Çåíîíà Àâãóñòà, ïðèáûë â Êîíñòàíòèíîïîëü, ãäå, íàçíà÷åííûé äåéñòâèòåëüíûì âîåííûì ìàãèñòðîì, ïðîâ¸ë çà ãîñóäàðñòâåííûé ñ÷¸ò òðèóìô îðäèíàðíîãî êîíñóëà. Íî ïîñêîëüêó òîãäà, êàê ìû ñêàçàëè, Îäîàêð çàõâàòèë öàðñêóþ âëàñòü â Èòàëèè, èìïåðàòîð Çåíîí, ïîíèìàÿ, ÷òî òåïåðü ïëåìåíà âëàäåþò òîé îáëàñòüþ, ïðåäïî÷¸ë ââåðèòü å¸ Òåîäîðèõó, êàê åñëè áû òîò óæå áûë åãî ñîáñòâåííûì êëèåíòîì, íåæåëè òîìó, êîãî îí íå çíàë. È ðàçìûøëÿÿ òàêèì îáðàçîì, âðó÷àÿ åìó îáëàñòè Èòàëèè, îí ââåðèë åìó ðèìñêèé íàðîä è ñåíàò.
349 È òîðæåñòâóþùèé êîðîëü íàðîäîâ è ðèìñêèé êîíñóë Òåîäîðèõ íàïðàâèëñÿ â Èòàëèþ è, èçìîòàâ â âåëèêèõ ñðàæåíèÿõ Îäîàêðà, ïðèíÿë â Ðàâåííå åãî êàïèòóëÿöèþ. Ïîçæå, îäíàêî, êàê åñëè áû òîò âíóøàë ïîäîçðåíèå, çàðåçàë åãî âî äâîðöå â Ðàâåííå è â òå÷åíèå òðèäöàòè ëåò ìóäðî è ìèðíî ñîõðàíÿë öàðñêóþ âëàñòü íàä ñâîèì íàðîäîì è ïðèíöèïàò íàä ðèìñêèì íàðîäîì. À èñàâð Èëë, ìàãèñòð îôôèöèé è â ÷àñòíîé æèçíè ñâÿçàííûé ïðèâÿçàííîñòüþ áëèæàéøèé äðóã èìïåðàòîðà Çåíîíà, âî âðåä Àðèàãíå Àâãóñòå òàéíî ðàçãîâàðèâàë ñ å¸ ìóæåì è ïîáóäèë àâãóñòà ê ðåâíîñòè.
350 Ðåøèâ å¸ óíè÷òîæèòü, òîò òàéíî ïîðó÷èë ýòî äåëî îäíîìó èç ñâîèõ. Ãîòîâÿñü èñïîëíèòü ïîðó÷åííîå, òîò ðàññêàçàë íåêîåé ãîðíè÷íîé, ÷òî ñîáèðàåòñÿ ñîâåðøèòü ïðåñòóïëåíèå ýòîé æå íî÷üþ. Óçíàâ î çëîäåÿíèè, öàðèöà, îñòàâèâ â ñâîé ïîñòåëè òó ñàìóþ, êîòîðàÿ äîíåñëà åé îá ýòîì äåëå, íåçàìåòíî óñêîëüçíóëà, íå ïîñòàâèâ íèêîãî â èçâåñòíîñòü, â äîì åïèñêîïà ê Àêàêèþ.
351 È íà ñëåäóþùèé äåíü Çåíîí, ñ÷èòàÿ äåëî ñîâåðø¸ííûì, â òî âðåìÿ êàê, èçîáðàæàÿ êàê áû íåêèé òðàóð, íèêîãî íå ïðèíèìàë, åïèñêîï Àêàêèé, âîéäÿ, îáâèíèë åãî â íå÷åñòèâîñòè ñîäåÿííîãî, ïîòðåáîâàë îáåùàíèÿ ïðîùåíèÿ è çàâåðèë, ÷òî àâãóñòà íåâèíîâíà â òîì, â ÷¸ì ïîäîçðåâàåòñÿ; è ïîä óñëîâèåì ïîëó÷åííîãî îáåùàíèÿ ïðîùåíèÿ àâãóñòà âîçâðàùàåòñÿ. È êîãäà îíà ÷àñòî ðàçìûøëÿëà, êàêèì ñïîñîáîì ñîâåðøèò ìåñòü ñâîåìó âðàãó, âîñïîëüçîâàâøèñü óäîáíûì (êàê îíà ïîëàãàëà) ñëó÷àåì, ïîðó÷èëà îäíîìó èç ñâîèõ, ñòîÿ â óêðûòèè, óáèòü óõîäÿùåãî îò íå¸ Èëëà. Ïîä÷èíÿÿñü ïðèêàçàíèþ öàðèöû, òîò, ÿðîñòíî íàíîñÿ óäàðû ìå÷îì ïî ãîëîâå, îòñ¸ê íå øåþ, êàê õîòåë, íî òîëüêî óõî.
352 Èçáåæàâ ýòîé îïàñíîñòè, Èëë âñêîðå ïîêèíóë ãîðîä è, áóäó÷è âðàæäåáåí Çåíîíó, çàõâàòèë Âîñòîê. Îòïðàâëåííûé ïðîòèâ íåãî Ëåîíòèé, îáîëüù¸ííûé ñîáëàçíèòåëüíûìè ðå÷àìè, ïðèíÿë îò íåãî äèàäåìó; è ñîâìåñòíî Ëåîíòèé è Èëë, ñòàâ âðàãàìè ãîñóäàðñòâà, êàê òèðàíû íåèñòîâñòâîâàëè â îáëàñòÿõ Ñèðèè è Èñàâðèè; óâåëè÷èâ îáû÷íûå äàðû èñàâðàì, âñå âìåñòå ñãîâîðèëèñü ïðîòèâ Çåíîíà è áåñíîâàëèñü, íàéäÿ åãî ñîêðîâèùà â ñèëüíî óêðåïë¸ííîé êðåïîñòè Ïàïèðèé.
353 Íî íåìíîãèì ïîçæå îíè áûëè çàõâà÷åíû â òîé ñàìîé êðåïîñòè è îáåçãëàâëåíû âîéñêîì Çåíîíà, à èõ ãîëîâû, äîñòàâëåííûå â Êîíñòàíòèíîïîëü, ðàçëîæèëèñü, áóäó÷è íàñàæåííûìè íà êîïüÿ. È òàêèì îáðàçîì ïîáåäèâ ñâîèõ âðàãîâ, Çåíîí óïîêîèëñÿ â äîáðîì ìèðå.
354 Àíàñòàñèé èç ñèëåíöèàðèåâ áûë íåîæèäàííî âîçíåñ¸í Àðèàãíîé Àâãóñòîé ê âëàñòè è îäíîâðåìåííî ñòàë èçâåñòåí è êàê èìïåðàòîð, è êàê ìóæ, è ïðàâèë 27 ëåò 2 ìåñÿöà. Èñàâðû âçÿëèñü ïðîòèâ íåãî çà îðóæèå, êîãäà èì áûëî îòíÿòî òî, ÷òî ïðèáàâèë èì ê äîíàòèâó òîò òèðàí 104 è Çåíîí áûë âûíóæäåí ïðåäîñòàâëÿòü ðàäè ïðèìèðåíèÿ.
355 È, ðàçâÿçàâ âîéíó ñðàæåíèåì ó ãîðîäà Êîòèåÿ 105 âî Ôðèãèè, îíè, ðàñïîëîæèâøèñü ëàãåðåì, â òå÷åíèå ïî÷òè øåñòè ëåò ïîäðÿä ïðîòèâîñòîÿëè ãîñóäàðñòâó; è òàì, êîãäà áûë óáèò Ëèëèíã, ãëàâíûé ó íèõ íà âîéíå è â ñîâåòå, è õîòÿ èç-çà òåëåñíîé ñëàáîñòè ìåäëèòåëüíûé â ïåøåì ñòðîþ, îäíàêî íåóêðîòèìûé âñàäíèê íà âîéíå, âñå èñàâðû ïóñòèëèñü â áåãñòâî, è áûëè ðàññåÿíû è ïîáåæäåíû, è èçãíàíû îòîâñþäó, à íåêîòîðûå èç èõ ãîðîäîâ áûëè ñðàâíåíû ñ çåìë¸é.
356 È ïðè Àíàñòàñèè âîèíû, èçìó÷åííûå ðàçëè÷íûìè ñðàæåíèÿìè òî â Èëëèðèêå ñ Ñàáèíèàíîì è Ìóíäîíîì ïðè Ìàðãå, òî ñ Ïîìïååì ïðè Àäðèàíîïîëå, òî ñ Àðèñòîì ïðè Öîðòå 106, òî ñ ïàðôÿíàìè â Ñèðèè, íå ãîâîðÿ óæå î âíóòðåííèõ áåäñòâèÿõ è áèòâàõ íà ïëîùàäè öàðñêîãî ãîðîäà, íàêîíåö, ñðàæàÿñü ïðîòèâ Èòàëèè â âîéíå ñêîðåå ïèðàòñêîé, ÷åì ãîñóäàðñòâåííîé, áèëèñü âïóñòóþ.
357 Íî ÷òî åù¸ áîëåå ïðèñêîðáíî, îí â òå÷åíèå øåñòè ëåò òÿíóë ãðàæäàíñêóþ âîéíó ïðîòèâ ñâîåãî ïîñëåäíåãî ñëóãè Âèòàëèàíà èç Ñêèôèè. Ýòîò Âèòàëèàí, äîéäÿ ñ 60 òûñÿ÷àìè âîîðóæ¸ííûõ ïî÷òè äî òðåòüåé ìèëè, âðàæäåáíûé íå ãîñóäàðñòâó, à öàðþ, ðàçãðàáëåíèåì äîáû÷è èñòîùèë ìíîãèå ïðèãîðîäû öàðñêîãî ãîðîäà.
358 Êîãäà ïðîòèâ íåãî ñ ìíîãî÷èñëåííûì âîéñêîì âûøåë, íàìåðåâàÿñü ñðàçèòüñÿ, ïëåìÿííèê öåçàðÿ Èïàòèé, ïðåæäå, ÷åì îí ïîêàçàë ñåáÿ âðàãó íà ïðîòèâîïîëîæíîé ñòîðîíå â îòêðûòîì ñðàæåíèè, áûë çàõâà÷åí âñïîìîãàòåëüíûìè îòðÿäàìè ãóííîâ è, ñèäÿùèé íà ñàìêå ìóëà, ïîçîðíî ïðîäàí Âèòàëèàíó. Ïîñëå íåãî òàêæå Ðóôèí è Àëàòîðò, âîåííûé ìàãèñòð, ÷àñòî òåðïåëè îò íåãî ïîðàæåíèÿ è ÷àñòî ïîäâåðãàëèñü îñìåÿíèþ è ïðåçðåíèþ.
359 Òàêèì îáðàçîì, ñ ðàçíûõ ñòîðîí îêðóæ¸ííûé ïîë÷èùàìè âðàãîâ, ÷àñòî ñòåíàë Àíàñòàñèé, îäíàêî íå óäîñòîèëñÿ óñëûøàòü î íàêàçàíèè êîãî-ëèáî èç ñâîèõ âðàãîâ, òàê êàê ñàì íå ñîáëþäàë ïðàâà öåðêâè; íàïðîòèâ, îãîð÷àÿñü è íåèñòîâñòâóÿ, îí îòîø¸ë îò äåë ÷åëîâå÷åñêèõ â âîçðàñòå ñâûøå âîñüìèäåñÿòè ëåò è íà äâàäöàòü âîñüìîì ãîäó ïðàâëåíèÿ, è ïðè åãî ïðååìíèêå Þñòèíå èçìó÷åííîå ãîñóäàðñòâî åäâà ïåðåâåëî äóõ.
360 Þñòèí, èç êîìèòà ýêñêóáèòîðîâ èçáðàííûé ñåíàòîì èìïåðàòîðîì, ïðàâèë 9 ëåò. Âñêîðå îí, ïîëàãàÿ, ÷òî îíè æàæäóò åãî öàðñòâà, ñîêðóøèë ïðåïîçèòà äâîðöà Àìàíöèÿ, êóáèêóëÿðèåâ Àíäðåÿ, Ìèñàýëÿ è Àðäàáóðà. Àìàíöèÿ è Àíäðåÿ îí óìåðòâèë ìå÷îì, Ìèñàýëÿ è Àðäàáóðà îòïðàâèë â èçãíàíèå â Ñåðäèêó 107. Òàêæå ñõâàòèâ è çàêëþ÷èâ â òþðüìó òåëîõðàíèòåëÿ Àìàíöèÿ Ôåîêðèòà, êîòîðîãî òîò æå Àìàíöèé òàéíî ãîòîâèë äëÿ öàðñòâîâàíèÿ, îí çàäàâèë åãî îãðîìíûìè êàìíÿìè è áðîñèë â ñîë¸íóþ ïó÷èíó, ëèøèâ åãî ïîõîðîí âìåñòå ñ âëàñòüþ, êîòîðîé òîò æàæäàë;
361 è îí çàêëþ÷èë ñîþç ñ Âèòàëèàíîì è, ïðèçâàâ åãî ê ñåáå, ñäåëàë äåéñòâèòåëüíûì âîåííûì ìàãèñòðîì è îðäèíàðíûì êîíñóëîì; çàïîäîçðèâ åãî â âîçâðàùåíèè ê ïðåæíèì äåÿíèÿì, îí çàêîëîë åãî âî äâîðöå, íàíåñÿ 16 ðàí, âìåñòå ñ òåëîõðàíèòåëÿìè Öåëåðèàíîì è Ïàâëîì.
362 Ýòîò æå èìïåðàòîð, çà ÷åòûðå ìåñÿöà äî ñâîåé êîí÷èíû, ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå ñâîþ ñòàðîñòü è ïîëüçó äëÿ ãîñóäàðñòâà, íàçíà÷èâ ñîó÷àñòíèêîì âëàñòè è ïðååìíèêîì â èìïåðèè Þñòèíèàíà, ïëåìÿííèêà îò ñâîåé ñåñòðû, îòîø¸ë îò äåë ÷åëîâå÷åñêèõ.
363 Èìïåðàòîð Þñòèíèàí ïðàâèò ïî âåëåíèþ Ãîñïîäà óæå 24 ãîäà. Êàê òîëüêî åãî äÿäåé åãî ãåíèþ áûë ïåðåäàí ñêèïåòð, îí âñêîðå, îòïðàâèâ âîéñêî, îáóçäàë íà÷àâøèõ âîéíó ïàðôÿí è, îõðàíÿÿ ñîáñòâåííûå ãðàíèöû, ÷àñòî ïîðàæàë ìíîãèõ ïàðôÿí. Îäíàêî âïîñëåäñòâèè èç-çà äåéñòâóþùèõ ãðåõîâíî â ñóááîòíèé äåíü ñâÿòîé ïàñõè ïî èíèöèàòèâå àðìèè, à íå ïîëêîâîäöà áûëî íà÷àòî ñðàæåíèå, è ìíîãî÷èñëåííîå ðèìñêîå âîéñêî, áåãóùåå îò ïàðôÿí, íèçâåðãëîñü â ðåêó Åâôðàò. ×åðåç ñâîèõ ìàãèñòðàòîâ îí íåîäíîêðàòíî ïðîòèâîñòîÿë ÷àñòî ðàçîðÿþùèì Èëëèðèê ãåðóëàì, ãåïèäàì è áóëãàðàì è ìóæåñòâåííî ñîêðóøàë èõ.
364 Çàòåì Èïàòèé è Ïîìïåé, ïîêóøàþùèåñÿ íà åãî öàðñêóþ âëàñòü, ñîáðàâ îòðÿä èç ãðàæäàíñêèõ ëèö, âñòóïèëè â öèðê, è Èïàòèé, ïîâÿçàííûé âìåñòî äèàäåìû çîëîòûì îæåðåëüåì, óæå çàíÿë ìåñòî èìïåðàòîðà, à Ïîìïåé, íàäåâ ïîä õëàìèäó ïàíöèðü, óæå óñòðåìèëñÿ âî äâîðåö; [Þñòèíèàí] ðàçãðîìèë îáîèõ, îñòàíîâèâ èõ ïåðåä âîðîòàìè äâîðöà è çàêîâàâ â öåïè, è, îòðóáèâ èì ãîëîâû, ëèøèë èõ âûñøåé âëàñòè ïðåæäå, ÷åì îíè åþ îâëàäåëè. È, îáúÿâèâ âíå çàêîíà èõ èçáåæàâøèõ ðåçíè ñîîáùíèêîâ, îí îòïðàçäíîâàë òðèóìô ñ äîáû÷åé, êàê åñëè áû áûë ïîâåðæåí âåëèêèé âðàã.
365  òîò æå ãîä ïîñëå äîëãèõ è îãðîìíûõ óñèëèé, êîòîðûå áûëè ïðåäïðèíÿòû òðóäàìè ðèìëÿí ïðîòèâ ïàðôÿí, ÷åðåç íàïðàâëåííûõ ïðèíöåïñîì ïîñëàìè ïàòðèöèÿ Ðóôèíà è ìàãèñòðà îôôèöèé Ãåðìîãåíà áûë äîñòèãíóò ìèð è çàêëþ÷¸í äîãîâîð, è îáà ãîñóäàðÿ îòïðàâèëè äàðû äðóã äðóãó.
366 È âñêîðå ïîñëå ðîñïóñêà âîéñêà èç âîñòî÷íîé ñòîðîíû îí èçáðàë Âåëèçàðèÿ, òîãî ñàìîãî ïîëêîâîäöà, êîòîðîãî ïðåæäå ïîñëàë íà âîñòîê, è, ïðèäàâ åìó ìíîãî÷èñëåííûõ è õðàáðåéøèõ âîèíîâ, îòïðàâèë â þæíóþ îáëàñòü ïðîòèâ âàíäàëîâ. Ïî Áîæüåìó áëàãîâîëåíèþ òîò ïðèáûë òóäà ñ òàêîé æå ë¸ãêîñòüþ, ñ êàêîé áûñòðîòîé îäîëåë âàíäàëîâ è, ñîåäèíèâ Ëèâèþ ñ òåëîì âñåãî ãîñóäàðñòâà, â öàðñêîì ãîðîäå ïðåäñòàâèë ïðèíöåïñó íà âèäó ó íàðîäà êîðîëÿ Ãåëèìåðà è áîãàòñòâà Êàðôàãåíà. Ïî åãî [Þñòèíèàíà] ïîâåëåíèþ âîçíàãðàæä¸ííûé è íàçíà÷åííûé îðäèíàðíûì êîíñóëîì, Âåëèçàðèé ñïðàâèë òðèóìô ñ âàíäàëüñêîé äîáû÷åé.
367  Èòàëèè æå ïî êîí÷èíå êîðîëÿ Òåîäîðèõà åìó íàñëåäîâàë èì ñàìèì íàçíà÷åííûé âíóê åãî Àòàëàðèõ, õîòÿ è áûë ðåá¸íêîì âîñüìè ëåò, îäíàêî ïðîæèâàë ïðè ðåãåíòñòâå ìàòåðè Àìàëàñóíòû, êîãäà è äîëãî óäåðæèâàåìóþ Ãàëëèþ âîçâðàòèë òðåáóþùèì å¸ íàçàä ôðàíêàì.
368 È ïîñëå ñìåðòè Àòàëàðèõà åãî ìàòü, ñäåëàâ ñîó÷àñòíèêîì ñâîåé âëàñòè ñâîåãî äâîþðîäíîãî áðàòà Òåîäàõàäà, ÷åðåç íåäîëãîå âðåìÿ áûëà óáèòà ïî åãî ïðèêàçó. È ïîñêîëüêó ïðåæäå îíà ââåðèëà ñåáÿ è ñâîåãî ñûíà ïîêðîâèòåëüñòâó ïðèíöåïñà Þñòèíèàíà, òîò, óñëûøàâ î å¸ ñìåðòè, îïå÷àëèëñÿ è íå ïîçâîëèë [Òåîäàõàäó] îñòàòüñÿ áåçíàêàçàííûì. Íî âñêîðå îí òîãî æå ïîëêîâîäöà, êîòîðûé áûë ïîêîðèòåëåì ïóíèéöåâ è, îòïðàçäíîâàâ òðèóìô íàä áîãàòñòâàìè âàíäàëîâ, âñ¸ åù¸ íàõîäèëñÿ ïðè ôàñöèÿõ, îòïðàâèë â Ãåñïåðèéñêèå îáëàñòè, ïîñòàâèâ âî ãëàâå îòðÿäîâ ðàçíûõ íàðîäîâ.
369 Òîò ïåðâûì æå ïðèñòóïîì òîò÷àñ çàõâàòèë Ñèöèëèþ, îäîëåâ å¸ äóêñà Ñèíäåðèòà; è ïîêà îí òàì îñòàâàëñÿ ðàäè óñòðîåíèÿ ñòðàíû, óçíàë, ÷òî â Àôðèêå áóøóþò â ìåæäîóñîáíûõ ñðàæåíèÿõ ãðàæäàíñêèå âîéíû. Âåäü Ñòîöà, ÷óòü ëè íå ïîñëåäíèé èç âîèíîâ è ìåëêèé êëèåíò âîåííîãî ìàãèñòðà Ìàðòèíà, çàõâàòèâøèé òèðàíèþ è äåéñòâèòåëüíûé âäîõíîâèòåëü ìÿòåæíèêîâ, êîâàðíî óìåðòâèâ Êèðèëëà, Ìàðöåëëà, Ôàðó è äðóãèõ ðàçíûõ ìàãèñòðàòîâ, ñâèðåïñòâîâàë ïðîòèâ ïîëêîâîäöà Ñîëîìîíà è òèðàíè÷åñêèì îáðàçîì îïóñòîøàë âñþ Àôðèêó.
370 Ïîýòîìó Âåëèçàðèé, ïåðåéäÿ ìîðåì èç Ñèöèëèè â Àôðèêó, ñ îáû÷íûì óñïåõîì îáðàùàåò ìÿòåæíèêîâ â áåãñòâî, îñâîáîæäàåò ïðîâèíöèþ è, âîäâîðèâ Ñîëîìîíà îáðàòíî â Êàðôàãåí, âîçâðàùàåòñÿ íà Ñèöèëèþ. Çäåñü âñêîðå Ýâåðìóä, çÿòü ãîòñêîãî êîðîëÿ Òåîäàõàäà, ïðèøåäøèé ïðîòèâ íåãî ñ âîéñêîì, âèäÿ óäà÷ó êîíñóëà, ïî ñâîåé âîëå ïåðåø¸ë íà ñòîðîíó ïîáåäèòåëÿ è ïðèçâàë òîãî ïðèéòè íà ïîìîùü óæå çàäûõàþùåéñÿ Èòàëèè, ñ ïîäîçðåíèåì îòí¸ñøåéñÿ ê åãî ñîáñòâåííîìó ïðèáûòèþ. Ïîýòîìó Âåëèçàðèé, âûñòðîèâ âîéñêî è âåäÿ âî ãëàâå åãî ôëîò è êàâàëåðèþ, îêðóæèë Íåàïîëü è ïîñëå íåñêîëüêèõ äíåé îñàäû ïðîíèê íî÷üþ ÷åðåç âîäîïðîâîä è, óáèâ êàê ãîòîâ, òàê è ìÿòåæíûõ ðèìëÿí, ïîëíîñòüþ ðàçãðàáèë ãîðîä.
371 Óçíàâ îá ýòîì, Òåîäàõàä ïîñòàâèë âî ãëàâå âîéñêà Âèòèãåñà, îäíîãî èç ñâîèõ ïîëêîâîäöåâ, è îòïðàâèë åãî ïðîòèâ Âåëèçàðèÿ.
372 Åäâà âñòóïèâ â Êàìïàíèþ, òîò ïðèáûë íà Âàðâàðñêèå ïîëÿ è òîò÷àñ âñòðåòèë áëàãîñêëîííîñòü âîéñêà, êîòîðîå, êàê îí ïîäîçðåâàë, áûëî íàñòðîåíî ïðîòèâ Òåîäàõàäà, è ñïðîñèë: «×åãî âû õîòèòå? », åìó îòâåòèëè: «Ïóñòü áóäåò óñòðàí¸í òîò, êòî æåëàåò îïðàâäàòü ñâîè ïðåñòóïëåíèÿ êðîâüþ è ãèáåëüþ ãîòîâ ». È, óñòðåìèâøèñü ê íåìó, îíè åäèíîãëàñíî ïðîâîçãëàñèëè Âèòèãåñà êîðîë¸ì. È âçîéäÿ ê âëàñòè, ÷åãî îí è ñàì õîòåë, îí ñîãëàñèëñÿ ñ æåëàíèÿìè íàðîäà è, îòïðàâèâ íåêîòîðûõ èç ñâîèõ ïðèâåðæåíöåâ, óáèë âîçâðàùàâøåãîñÿ â Ðàâåííó Òåîäàõàäà.
373 Óêðåïëÿÿ ñâîþ âëàñòü, îí ïðåêðàùàåò ïîõîä è, îòîñëàâ ïðî÷ü æåíó, ñ êîòîðîé ñîñòîÿë â áðàêå áóäó÷è ÷àñòíûì ëèöîì, îí ñêîðåå ñèëîé, ÷åì ïî ëþáâè ñî÷åòàëñÿ ñ äåâóøêîé êîðîëåâñêîé êðîâè Ìàòåñóíòîé, âíó÷êîé êîðîëÿ Òåîäîðèõà. È ïîêà îí íàñëàæäàëñÿ íîâûì áðàêîì â Ðàâåííå, êîíñóë Âåëèçàðèé âñòóïèë â ãîðîä Ðèì è, áóäó÷è ïðèíÿò òåì íàðîäîì, êîòîðûé áûë íåêîãäà ðèìñêèì, è ñåíàòîì, óæå ïî÷òè ïîõîðîíèâøèì ñâî¸ èìÿ âìåñòå ñ äîáëåñòüþ, ñðàçó æå çàíÿë áëèçëåæàùèå ìåñòíîñòè è óêðåïëåíèÿ ãîðîäîâ è êðåïîñòåé.
374 È â ïåðâîì ñòîëêíîâåíèè ñ ãîòàìè ïîä ïðåäâîäèòåëüñòâîì Õóííèëû ó ãîðîäà Ïåðóçèÿ îí îäåðæàë ïîáåäó è, èñòðåáèâ ñâûøå ñåìè òûñÿ÷, ãíàë îñòàëüíûõ âïëîòü äî Ðàâåííû. Âî âòîðîé æå áèòâå îí ñðàæàëñÿ ñ ñàìèì Âèòèãåñîì, îêðóæàþùèì ðèìñêèå öèòàäåëè, óíè÷òîæèâ îãí¸ì åãî ìàøèíû è áàøíè, êîòîðûìè òîò ïûòàëñÿ àòàêîâàòü ãîðîä, è â òå÷åíèå ãîäà íàñìåõàëñÿ íàä íèì, õîòÿ è ñòðàäàÿ îò ãîëîäà.
375 Ïîñëå ýòîãî îí ïðåñëåäîâàë åãî äî Àðèìèíà, îáðàòèë åãî îòòóäà â áåãñòâî, çàïåð â Ðàâåííå è ïðèíÿë åãî êàïèòóëÿöèþ; êðîìå òîãî, îäèí è òîò æå êîíñóë, ïîêà ñðàæàëñÿ ñ ãîòàìè, ñ ïî÷òè ðàâíûì èñõîäîì îäåðæàë ïîáåäó íàä ôðàíêàìè, ïðèáûâøèìè ÷èñëîì ñâûøå äâóõñîò òûñÿ÷ ñî ñâîèì êîðîë¸ì Òåîäåáåðòîì. Íî ïîñêîëüêó îí, çàíÿòûé èíûì, íå çàõîòåë áûòü ñâÿçàííûì åù¸ è â äðóãîì ìåñòå, òî ïðåäîñòàâèë ìèð ïðîñÿùèì î í¸ì ôðàíêàì è áåç ïîòåðü ñðåäè ñâîèõ îòîãíàë èõ îò èòàëèéñêèõ ãðàíèö. Çàõâàòèâ êîðîëÿ è êîðîëåâó, è îäíîâðåìåííî äâîðöîâûå ñîêðîâèùà, îí äîñòàâèë èõ ïîñëàâøåìó åãî ïðèíöåïñó. È òàêèì îáðàçîì â òå÷åíèå íåäîëãîãî âðåìåíè èìïåðàòîð Þñòèíèàí ÷åðåç ñâîåãî ïðåäàííåéøåãî êîíñóëà ïîä÷èíèë ñâîåé âëàñòè äâóõ êîðîëåé è äâà ãîñóäàðñòâà.
376 Óçíàâ îá ýòîì, âîñïëàìåí¸ííûå ôàêåëàìè çàâèñòè ïàðôÿíå äâèíóëèñü, ãîòîâûå ê âîéíå, â Ñèðèþ è, îïóñòîøèâ Êàëëèíèê, Ñîðû è Íåîêåñàðèþ, äîñòèãëè Àíòèîõèè. Òàì ïàòðèöèé Ãåðìàí ñî ñâîèì ñûíîì Þñòèíîì è òåì æå êîíñóëîì, ïîñëå òîãî, êàê âåðíóëñÿ èç Àôðèêàíñêîé ïðîâèíöèè, êîãäà íå ñìîã ïðîòèâîñòîÿòü íàøåñòâèþ ïàðôÿí, óäàëèëñÿ, îñòàâèâ ãîðîä, â îáëàñòè Êèëèêèè. Ïåðñû æå, îáíàðóæèâ ëèø¸ííóþ âîéñê Àíòèîõèþ è óâèäåâ íàðîä, áåãóùèé, ñìåøàâøèñü ñ âîèíàìè, âäîëü ðóñëà Îðîíòà â ïðèìîðñêóþ Ñåëåâêèþ, åãî íå ïðåñëåäîâàëè, íî íàïåðåãîíêè ðàñõèùàëè äîáû÷ó ïî âñåìó ãîðîäó è ÷àñòüþ çàõâàòèëè, ÷àñòüþ ïðîøëè ìèìî, îáëîæèâ äåíåæíûì âûêóïîì, ñîñåäíèå ãîðîäà è ñåëåíèÿ, è â òå÷åíèå ïî÷òè îäíîãî ãîäà ïàðôÿíå çàõâàòèëè áîãàòñòâà ïî÷òè âñåé Êåëåñèðèè.
377 È îíè íå îòñòóïèëè, íî íåïðåðûâíî ñðàæàëèñü ïðîòèâ ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà. Ïðîòèâ íèõ, êàê îáû÷íî, áûë ïîñëàí êîíñóë, ïîáåäèâøèé âàíäàëîâ è ãîòîâ. È õîòÿ îí íå ïîêîðèë èõ, êàê îñòàëüíûå íàðîäû, âñ¸ æå çàñòàâèë îòñòóïèòü çà ñâîè ãðàíèöû, è ñ÷àñòëèâûì ïîëêîâîäöåì áûëà áû îäåðæàíà ïîáåäà è íàä ýòèì íàðîäîì, åñëè áû áåäñòâèÿ, ïðîèçîøåäøèå â Èòàëèè ïîñëå åãî îòúåçäà, íå äàëè åìó ñêîðîãî ïðååìíèêà Ìàðòèíà. Òîò, õîòÿ è íåðàâåí áûë ñèëîé, íå óñòóïàë â áëàãîðàçóìèè, õîòÿ è âìåñòå ñ Êîíñòàíöèàíîì, è êîãäà íå ñìîã ïðîòèâîñòîÿòü ïàðôÿíàì, ÷òîáû íå çàòÿãèâàòü âîéíó, çàêëþ÷èë ìèð.
378 Íî ÷òîáû ÷èòàòåëü ïîëó÷èë áîëåå ÿñíîå ïðåäñòàâëåíèå î òîì áåäñòâèè â Ãåñïåðèéñêîé îáëàñòè, êîòîðîå ìû óïîìÿíóëè, ÿ ðàññêàæó î í¸ì ïîäðîáíåå. Ïîñëå òîãî, êàê êîíñóë Âåëèçàðèé óåõàë èç Èòàëèè è, êàê ìû ñêàçàëè, äîñòàâèë ïðèíöåïñó êîðîëÿ, êîðîëåâó è äâîðöîâûå ñîêðîâèùà, ãîòû, îñòàâàâøèåñÿ ïî òó ñòîðîíó Ïàäà â Ëèãóðèè, âîñïðÿíóâ äóõîì, ïîäíÿëèñü íà âîéíó è, âûáðàâ ñåáå öàðüêîì âîèíà Õèëüäåáàäà, âûñòóïèëè ñ âðàæäåáíûìè íàìåðåíèÿìè; õîòÿ ïðîòèâ íèõ áûëè èñïðîáîâàíû ðàçëè÷íûå óñèëèÿ íå îäíîãî, à ðàçíûõ [ïîëêîâîäöåâ], îíè, ñòàâ ìóæåñòâåííåå, óïîðñòâîâàëè, è êîãäà ïî èñòå÷åíèè ïî÷òè ãîäà Õèëüäåáàä áûë óáèò, åãî ìåñòî çàíÿë Ýðàðèé 108;
379 êîòîðûé, åäâà èñïîëíèëñÿ ãîä åãî ïðåáûâàíèÿ ó âëàñòè, áûë óáèò. Ê íåñ÷àñòüþ äëÿ Èòàëèè ê âëàñòè áûë ïðèâëå÷¸í þíûé ïëåìÿííèê Õèëüäåáàäà Òîòèëà. Îí, òîò÷àñ è áåç ïðîìåäëåíèÿ âñòóïèâ â ñðàæåíèå ó ãîðîäà Ôàâåíöèè íà çåìëå Ýìèëèè, îäîëåë ðèìñêîå âîéñêî; âñêîðå ïîñëå ýòîãî îí, òàêèì æå îáðàçîì óñïåøíî ñðàæàÿñü ÷åðåç ñâîèõ, áëèç Ìóöåëë â ïëîäîðîäíîé Òóñöèè îáðàòèë [ðèìñêèõ] êîìàíäèðîâ â áåãñòâî, îò÷àñòè ïîäàðêàìè, îò÷àñòè ëåñòüþ ïðèñîåäèíèë âîéñêî è ïðîø¸ë âñþ Èòàëèþ âìåñòå ñ ñàìèì Ðèìîì, è, ðàçðóøèâ óêðåïëåíèÿ âñåõ ãîðîäîâ, ïåðåïðàâèë âñåõ îáíàðóæåííûõ ñåíàòîðîâ èç ïîâåðæåííîãî Ðèìà íà çåìëþ Êàìïàíèè.
380 Ïðîòèâ íåãî, êàê ìû ñêàçàëè âûøå, ñ Âîñòîêà áûë îòïðàâëåí ñ íåìíîãèìè Âåëèçàðèé, ñ÷èòàâøèé, ÷òî îí íàéä¸ò íåòðîíóòûì âñ¸ òî âîéñêî, êîòîðîå îñòàâèë. È ïîýòîìó îí ïîñëå òîãî, êàê ïðèáûë â Ðàâåííó è íå îáíàðóæèë òåõ, ñ êåì åìó ïðîòèâîñòîÿòü, âíîâü ïåðåéäÿ Àäðèàòè÷åñêîå ìîðå, âîçâðàùàåòñÿ â Ýïèð, ãäå ê íåìó ïðèñîåäèíèëèñü Èîàíí è Âàëåðèàí. Ïîêà îíè ñîñòÿçàëèñü íà ñõîäêàõ è â ññîðàõ, Òîòèëà, êîòîðûé Áàäóèëà, ñîâåðøàåò âðàæäåáíûé òðóä â Èòàëèè. È Âåëèçàðèé, íå ñòåðïåâ òàêîé æåñòîêîñòè, ñíÿâøèñü ñ ÿêîðÿ èç Ñèöèëèè, ÷åðåç âîëíû Òèððåíñêîãî ìîðÿ âîçâðàòèëñÿ íà ñòîÿíêó â ðèìñêîì ïîðòó è, âûñàäèâøèñü ó ãîðîäà è óâèäåâ åãî ïîâåðæåííûì è ïîêèíóòûì, îïå÷àëèëñÿ è, îáîäðÿÿ òîâàðèùåé, ïðèñòóïèë ê âîññòàíîâëåíèþ ñòîëü âåëèêîãî ãîðîäà.
381 Åù¸ íå îêðóæ¸ííûé âàëîì, îí èñïûòàë íàïàäåíèå Òîòèëû, îäíàêî, íåóñòðàøèìûé áëàãîäàðÿ ïðèâû÷êå ê ïîáåäàì, îí ñ íåìíîãèìè âûñòóïèë ïðîòèâ íåãî è ïîâåðã â òàêîå áåãñòâî, ÷òî áîëüøå áåãóùèõ óòîíóëî â Òèáðå, ÷åì ïàëî îò ìå÷à. È çàòåì âîñïðÿâøåå äóõîì âîéñêî âîçâðàùàåòñÿ íà Ñèöèëèþ, ÷òîáû è Ðèì îáåñïå÷èòü çàïàñàìè ïðîäîâîëüñòâèÿ è, íàõîäÿñü ïîáëèçîñòè îò ïðîëèâà, òðåâîæèòü îñòàþùåãîñÿ â Êàìïàíèè Òîòèëó. Íî, êàê îáûêíîâåííî áûâàåò, ïåðåìåíà äåë çàâèñèò îò èçìåíåíèÿ âîëè ãîñóäàðåé.
382 Ïîñëå òîãî, êàê Ôåîäîðà Àâãóñòà óïîêîèëàñü â Ãîñïîäå, Âåëèçàðèé îòçûâàåòñÿ ñ Ñèöèëèè â Ãîðîä 109. Ïîñëå åãî îòúåçäà Òîòèëà, ÷óâñòâóÿ ñåáÿ â áåçîïàñíîñòè, ñ óäâîåííîé ÿðîñòüþ íàáðîñèëñÿ íà ïðåäàííûé èñàâðàìè Ðèì; è òàêèì îáðàçîì, ñîáðàâ îòîâñþäó ñèëû è óêðåïèâøèñü âîåííîé ïîääåðæêîé, îí âòîðãàåòñÿ è çàõâàòûâàåò Ñèöèëèþ.
383 Êîãäà ïðîòèâ íåãî ãîòîâèëñÿ âûñòóïèòü ïàòðèöèé Ãåðìàí, çàìóæ çà êîòîðîãî ïðèíöåïñ âûäàë îñòàâøóþñÿ ïîñëå ñìåðòè Âèòèãåñà âíó÷êó êîðîëÿ Òåîäîðèõà Ìàòåñóíòó, òî èñïóñòèë ïîñëåäíèé âçäîõ â ãîðîäå Ñåðäèêå, îñòàâèâ áåðåìåííóþ æåíó, êîòîðàÿ ïîñëå åãî êîí÷èíû ðîäèëà åìó ïîñìåðòíîãî ñûíà è íàçâàëà åãî Ãåðìàíîì; óçíàâ î òàêîé äëÿ íåãî óäà÷å, Òîòèëà, íàñìåõàÿñü íàä ðèìëÿíàìè, îïóñòîøàåò ïî÷òè âñþ Èòàëèþ.
384  Àôðèêå æå, ïîñëå äàâíî óáèòîãî ìàâðàìè Ñîëîìîíà, Ñòîöà è Èîàíí ñîêðóøàþò äðóã äðóãà â åäèíñòâåííîé áèòâå; è äðóãîé Èîàíí, êîòîðîãî íàçûâàëè Ñòîöåé Ìëàäøèì, çàõâàòèâ òèðàíèþ, óáåæäàåò ïðèñîåäèíèòüñÿ ê íåìó âîåííîãî ìàãèñòðà Ãóíòàðèõà, êîòîðûé, óáèâ Àðåîáèíäà è æåëàÿ ñî÷åòàòüñÿ áðàêîì ñ åãî æåíîé, ïëåìÿííèöåé èìïåðàòîðà, áûë óïðåæä¸í Àðòàáàíîì, êîòîðûé, çàðåçàâ åãî íà ïèðó, ñ ïî÷åñòÿìè îòñûëàåò ñïàñ¸ííóþ ïëåìÿííèöó èìïåðàòîðà â ãîðîä ïðèíöåïñà è îäíîâðåìåííî îòïðàâëÿåò ê íåìó çàêîâàííîãî â æåëåçíûå öåïè òèðàíà Èîàííà, êîòîðûé ïîñëå ñìåðòè Ñòîöû ñìåíèë åãî â òîé æå òèðàíèè.
385 Ïîñëå òîãî, êàê åãî äåëî áûëî ðàññìîòðåíî â ãîðîäå, ïðåôåêò îòðóáèë åìó ðóêè è ïîâåñèë íà øåþ â íàçèäàíèå äðóãèì. Ïîñëå òîãî, êàê óïðàâëåíèå Àôðèêîé áûëî ïîðó÷åíî ïàòðèöèþ Èîàííó ïî ïðîçâèùó Òðîãëèòà, Àðòàáàí áûë îòîçâàí è ïîëó÷èë äîñòîèíñòâî äåéñòâèòåëüíîãî âîåííîãî ìàãèñòðà. Âñêîðå ïîñëå ýòîãî îí, æåëàÿ ïîäíÿòü ðóêó íà ñàìîãî ïðèíöåïñà, áûë ðàçîáëà÷¸í è îñóæäåí, îäíàêî ïî äîáðîòå ïðèíöåïñà îñòàëñÿ áåçíàêàçàííûì è áóäòî áû äîáðîâîëüíî ïîñïåøèë ñ ïàòðèöèåì Ëèáåðèåì íà Ñèöèëèþ ïðîòèâ Òîòèëû. Èîàíí æå, áëàãîïîëó÷íî ïðîæèâàþùèé â Àôðèêàíñêîé ïðîâèíöèè, áëàãîäàðÿ ìèðîëþáèâûì ìàâðàì ïîáåäèâ ìàâðîâ âðàæäåáíîé ïàðòèè, â îäèí äåíü óíè÷òîæèë ñåìíàäöàòü èõ âîæäåé è ñ ïîìîùüþ Ãîñïîäà äîáèëñÿ ìèðà âî âñåé Àôðèêå.
386 Ñîþçíîå ïðèíöåïñàì ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà ïëåìÿ ëàíãîáàðäîâ, ñî÷åòàâ ñâîåãî êîðîëÿ áðàêîì ñ äàííîé èì èìïåðàòîðîì äî÷åðüþ ñåñòðû Òåîäàõàäà, â ïðîèçîøåäøåé â îäèí äåíü áèòâå ïðîòèâ âðàãîâ ðèìëÿí ãåïèäîâ ïî÷òè çàõâàòèëî èõ ëàãåðü, è ïàëî ñ îáåèõ ñòîðîí ñâûøå 60 òûñÿ÷;
387 è, êàê ãîâîðÿò, íå ñëûõàëè â íàøè âðåìåíà î ðàâíîé áèòâå â òåõ ìåñòàõ ñî äíåé Àòòèëû, êðîìå òîé, ÷òî ïðîèçîøëà ïðåæäå ýòîé ïðè âîåííîì ìàãèñòðå Êàëëóêñå òàêæå ñ ãåïèäàìè èëè, ïî êðàéíåé ìåðå, Ìóíäîíà ñ ãîòàìè, â êîòîðûõ çà÷èíùèêè âîéíû ðàâíûì îáðàçîì ïîòåðïåëè íåóäà÷ó.
388 Òàêîâû ïðåâðàòíîñòè ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâà, íå ñ÷èòàÿ åæåäíåâíûõ íàïàäåíèé áóëãàð, àíòîâ è ñêëàâèíîâ. Åñëè êòî æåëàåò óçíàòü î íèõ, ïóñòü íå ïîáðåçãóåò ïåðå÷èòàòü àííàëû è ðÿä êîíñóëîâ, è íàéä¸ò íûíåøíåå ãîñóäàðñòâî äîñòîéíûì òðàãåäèè. È ïóñòü óçíàåò, îòêóäà îíî âîçíèêëî, êàê âîçðîñëî, è êàêèì îáðàçîì ïîä÷èíèëî ñåáå âñå çåìëè, è êàê ñíîâà èõ ïîòåðÿëî èç-çà íåñïîñîáíûõ ïðàâèòåëåé. ×åãî ìû, ïî ìåðå íàøèõ ñïîñîáíîñòåé, âêðàòöå êîñíóëèñü, ÷òîáû, ïðî÷èòàâ, ïðèëåæíûé ÷èòàòåëü ìîã áîëüøå óçíàòü îá ýòîì.
|
1 Vigilantiae vestrae, nobilissime frater Vigili, gratias refero, quod me longo per tempore dormientem vestris tandem interrogationibus excitastis. Deo magno gratias, qui vos ita fecit sollicitos, ut non solum vobis tantum, quantum et aliis vigiletis. Mactae virtutis et meriti.
2 Vis enim praesentis mundi erumnas cognuscere aut quando coepit vel quid ad nos usque perpessus est, edoceri. Addes praeterea, ut tibi, quomodo Romana res publica coepit et tenuit totumque pene mundum subegit et hactenus vel imaginariae teneat, ex dictis maiorum floscula carpens breviter referam: vel etiam quomodo regum series a Romulo et deinceps ab Augusto Octaviano in Augustum venerit Iustinianum, quamvis simpliciter, meo tamen tibi eloquio pandam.
3 Licet nec conversationi meae quod ammones convenire potest nec peritiae, tamen, ne amici petitionibus obviemus, quoquo modo valuimus, late sparsa collegimus. Et prius ab auctoritate divinarum scripturarum, cui et inservire convenit, inchoantes et usque ad orbis terrae diluvium per familiarum capita currentes, devenimus ad regnum Nini, qui Assyriorum in gente regnans omnem pene Asiam subiugavit, et usque ad Arbacem Medum, qui distructo regno Assyriorum in Medos eum convertit tenuitque usque ad Cyrum Persam, qui itidem Medorum regnum subversum in Parthos transtulit, et exinde usque ad Alexandrum Magnum Macedonem, qui devictis Parthis in Grecorum dicione rem publicam demutavit.
4 Post hec quomodo Octavianus Augustus Cesar subverso regno Grecorum in ius dominationemque Romanorum perduxit. Et quia ante Augustum iam per septingentos annos consolum, dictatorum regumque suorum sollertia Romana res publica nonnulla subegerat, ab ipso Romulo aedificatore eius originem sumens, in vicensimo quarto anno Iustiniani imperatoris, quamvis breviter, uno tamen in tuo nomine et hoc parvissimo libello confeci, iungens ei aliud volumen de origine actusque Getice gentis, quam iam dudum communi amico Castalio ededissem, quatinus diversarum gentium calamitate conperta ab omni erumna liberum te fieri cupias et ad deum convertas, qui est vera libertas.
5 Legens ergo utrosque libellos, scito quod diligenti mundo semper necessitas imminet. Tu vero ausculta Iohannem apostolum, qui ait: «carissimi, nolite dilegere mundum neque ea que in mundo sunt. Quia mundus transit et concupiscentia eius: qui autem fecerit voluntatem dei, manet in aeternum». Estoque toto corde diligens deum et proximum, ut adimpleas legem et ores pro me, novilissime et magnifice frater.
6 Romani, ut ait Iamblicus, armis et legibus exercentes orbem terrae suum fecerunt: armis si quidem construxerunt, legibus autem conservaverunt. Quod et ego, sequens eruditissimum virum, dum aliqua de cursu temporum scribere delibero, necessarium duxi opusculo meo velut insigne quoddam ornamentum praeponere. Cupio namque ad inquisitionibus amici fidelissimi, ex diversis voluminibus maiorum praelibans aliqua floscula pro captu ingenii mei in unum redigere et in modum storiunculae tam annorum seriae quam etiam eorum virorum, qui fortiter in re publica laboraverunt, gesta strictim breviterque collegere.
7 Quod quamvis simpliciter reor dictum videri doctissimis, gratum tamen fore aestimo mediocribus, dum et brevia sine fastidio legant et sine aliquo fuco verborum quae lectitaverint sentiant. Ab originem etenim orbis primaque creatione tam hominis quam elementorum et usque orbis terrae diluvio secundum veredici legislatoris verba Mosei duo milia ducentos quadraginta et duo annos collegimus. In quibus annis adhuc rudi et simplici hominum natura non reges, sed familiarum capita suo in genere erant. Quorum tamen ordo huiuscemodi fuit.
8 Adam protoplastus primusque mortalium vixit annos CCXXX et genuit Seth.
Seth vixit an. CCV et genuit Enos.
Enos autem vixit an. CXC et genuit Cainan.
Cainan item vixit an. CLXX et genuit Malelehel.
Malelehel vixit an. CLX et genuit Iareth.
Iareth vero vixit an. CLXII et genuit Enoch.
Enoch vero vixit an. CLXV et genuit Mathusala.
Mathusala vixit an. CLXVII et genuit Lamech.
Lamech quoque vixit an. CLXXXVIII et genuit Noe.
9 Noe vero sexcentorum erat annorum, quando diluvium mundi crudelissima facinora expiavit. A cuius regimine vel ab ipso diluvio usque ad confusionem linguarum, que item ob delecta aedificantium turrem facta est in campo Sennahar, et usque Heber, in quo Hebreorum genus et lingua prisca remansit, quia nec in illa conspiratione interfuit, sunt anni DXXV per familias sic.
10 Arfaxath, filius Sem, nepus Noe, qui post diluvium anno secundo est genitus, vixit annos CXXXV et genuit Cainan.
Cainan vero vixit an. CXXX et genuit Sala.
Sala autem vixit an. CXXX et genuit Heber.
Heber quoque vixit an. CXXX et genuit Falech.
A confusione ergo linguarum et primatu Heber, a quo Hebrei, et usque nativitatem Abrahae, quando et primus rex in mundo in gente regnabat Assyriorum Ninus anno regni sui XLII, supra scripto familiarum serie currentes, fiunt anni DXLI sic.
Falech vixit an. CXXX et genuit Ragau.
Ragau vixit an. CXXXII et genuit Seruch.
Seruch autem vixit ann. CXXX et genuit Nachor.
Nachor vero vixit an. LXXVIIII et genuit Thara.
Thara quoque vixit an. LXX et genuit Abram.
11 Simul ergo ab Adam et usque ad nativitatem Abrahae, id est ab ortu mundi et usque quadragesimo secundo anno regis primi Assyriorum Nini, ut superius diximus, per familias capitaque eorum fiunt generationes viginti, anni autem IIICCCVIII, unde iam relictis familiis regum seriem persequamur et, sicut Eusevius vel Hieronimus, primum Assyriorum, deinde Medorum Persarumque et Grecorum currentes, ad Romanum quomodo delatum est vel quali tempore, latius, si dominus permiserit, exequamur.
12 Origo ergo regum regnorumque antiqua Assiria nobis amplexanda est, in qua primus Ninus Beli filius, urbem sui nominis fabricans Niniven, regnavit an. XLII, ubi a primo anno ipsius Nini et usque in ultimum annum Thonos Concoloros, quem Greci Sardanafalum appellant, quem occidit Arbaces Medorum praefectus, regnum illud transferens in Medos, regnatum est a regibus trigenta et sex per annos mille ducentos quadraginta sic.
13 Ninus rex Assyriorum post nativitatem Abrahae regnavit ann. X.
14 Semiramis uxor Nini annis XLII. Hanc dicunt quasi Babyloniae conditricem, quamvis non legatur quia condidit, sed quia reparavit. Sub ea Abram adoliscit in Chaldea.
15 Zameis, qui et Ninias, filius Nini et Semiramidis, ann. XXXVIII. Cuius trecessimo tertio anno facta est promissio ad Abram, cum esset annorum LXXV.
16 Arius ann. XXX. Cuius decimo anno centenarius Abraham genuit filium Isaac.
17 Aralius an. XL. Huius in ultimo regni anno nascuntur gemini Isaac, id est Iacob et Esau.
18 Xerses, qui et Baleus, an. XXX. In huius regni tempore Iacob, germanum fugiens Esau, descendit in Aegypto solus ditatusque cum turba ascendit.
19 Armamitres ann. XXXVIII. Iacob a servitute soceri Laban recedens ad patrem revertitur.
20 Belochus ann. XXXV. Hoc regnante Ioseph aduliscens somnia sua fratribus narrat et patri.
21 Baleus an. LII. Huius anno trecensimo Iacob famis penuria discendit in Egypto ibique filium suum repperit praepositum terrae totius Egypti.
22 Altadus ann. XXXII. Hoc regnante Iacob defunctus est in Aegyptum, cuius cadaber Ioseph cum magno honore vocat in terra Chanaan.
23 Maminthus ann. XXX. Sub istius regni tempore moritur Ioseph et Hebreos depraement Egyptii gravissima servitute.
24 Macthaleus ann. XXX. Et hoc regnante servitus perdurat in Egypto Hebreorum.
25 Spherus ann. XXX. Huius regni temporibus ultimis Ambra ex tribu Levvi genuit Moysen.
26 Mamilus ann. XXX. Hoc regnante adoliscens Moyses omnem philosophiam dedicit Aegyptiorum.
27 Sparethus ann. XL. Quo tempore Moyses occiso Egyptio in terra fugit Madia.
28 Astacades ann. XL. Huius regni anno octavo Moyses CCCCXXX anno repromissionis populum Hebraeum in signis et virtutibus educit ex Egypto eisque in heremo per annos quadraginta legem exponit.
29 Amyntas ann. XLV. Huius nono anno moritur Moyses et Hiesus Nave ducatum populo praebit.
30 Belochus an. XXV. Sub quo Gothonihel iudex Hebraeorum et sacerdotium continet Finees.
31 Belepares ann. XXX. Quo tempore Hebraeorum iudex Aod Allofilique infesti omnino.
32 Lamprides ann. XXXVII. Et in huius regno ipse iudex Ebreis perdurat Aod.
33 Sosares ann. XX. Et huius temporibus quamvis senis tamen adhuc consistit Aod pugnadque cum alienigenis et vincit iubatus a deo.
34 Lamperes ann. XXX. Quo regnante Iudaeis praeerat Deborra et Barach.
35 Pannias ann. XLV. Sub cuius tempora Iudeis praefuit Gedeon, qui et Ieroboal.
36 Sosarmus ann. XVIIII. Sub cuius tempora Thola et Abimelech iudices erant Hebraeorum.
37 Mithreus ann. XXVIIII. Sub quo Iudeis praeerat Iair.
38 Tautanes ann. XXII. Cuius sub regno iudices Hebraeorum Hesebon et Labdon. Nam et ipso tempore Greci Troiam vastaverunt; unde Aeneas fugiens in Italiam venit, se quoque cum Latino Fauni filio Pici nepotem Saturnique abnepotem adfinitatis gratia iungens accepta filia eius in uxore Labinia. Unitosque Frigas Italosque populos nominavere Latinos.
39 Et sic iam ex tunc et deinceps, quamvis in pauperrimo regno locoque angusto, quod dicibatur agro Laurentum, regnaverunt post Latinum Aeneas et successores eius, qui et Silvii sunt Albanique vocitati, pro Albano urbe et pro postumo Aeneae idem Enea, qui idcirco Silvius dictus est, quia Lavinia post mortem Aeneae, timens Ascanii invidiam, clam eum in silva generavit Aeneamque Silvium nominavit. Ante quem, ut superius diximus, Italiae regnatum est a Iano, Saturno, Pico, Fauno adque Latino per annos circiter CLXXX.
40 Teuteus ann. XL. Sub quo Samson ille ultra fortis fortissimus iudix Hebraeorum.
41 Thineus ann. XXX. Hoc regnante anno octavo decimo Heli sacerdos, audito nuntio filiorum arcaque testamenti ablata, cadens mortuus est.
42 Dercylus ann. XL. Sub quo aliquantum tempus Saul rex Hebreorum, aliud vero David rex ex tribu Iuda constitutus regnavit.
43 Eupales an. XXXVIII. Hoc regnante anno trecesimo secundo Salomon templum domini inchoavit et perfecit singulariter in mundo per annos septem.
44 Laosthenes ann. XLV. Et hoc regnante Assyriis Salomon regnat Hebraeis, Saddoch vero et Achias Selonitis prophetant.
45 Pritiades ann. XXX. Sub quo, iam mortuo Salomone, inter Roboam et Ieroboam regnum dividitur Hebraeorum et alii Iudaei, alii dicuntur Israhelitae.
46 Ofrateus ann. XX. Sub isto in parte Iudeorum regnat Iosaphat; Israhelitarum vero, caeleri morte Nabad et Baaz, Ela et Ambri obeuntibus, tenebat regimen Achab cum Hiezabel.
47 Ofrathanes ann. L. Sub quo Ioram, Ochozias et Gotholia et Ioas parti Iudae regnabant; Israheli vero Ochozias, Ioram et Ieu principatui unus post alium successerunt.
48 Acrazapes ann. XLII. Sub quo Amesias in Iuda regno ascitus obtinet principatum; Israheli vero Ioachab et Ioas unus post alium regnat.
49 Thonos Concoloros, quem Greci Sardanafalum nominant, ann. XX. Sub quo Iudeorum Azarias qui et Ozias, Israhelitis vero Roboam.
Regnum ergo Assyriorum post annorum numero mille ducentos et quadraginta finem tantae diuturnitatis accepit ad Medosque translatum est. Nam Arbaces praefectus Medorum Sardanafalum occisum regnum eius invasit et in Medos deduxit.
50 Arbaces Medorum rex ann. XXVIII. Sub quo regnat adhuc Azarias qui et Ozias Iudae in partae. In Israhel autem post Roboam paucis diebus fuerat Zacharias rursusque Sellum, quibus successerat Maneae.
51 Sosarmus ann. XXX. In Iudae parte regnabat Ioatham, Israhelitis Faceae, quando et quinto decimo eius anno prima Olympiades coepta est nominari. Tunc etenim post innumeraviles, ut ita dicam, Laurenti loci et Latio reges Silvios Albanosque, qui trecentos per annos in parte Italiae regnaverunt quamvis pauperrime, Amulius rex Numitoris fratris sui filiam Ream nomine, que et Ilia vocabatur, Vestalem virginem fecerat. Quae gravida inventa dum scelus suum nititur excusare, a Marte se conpressam mentita est. Ex qua genitis duobus geminis rex exponi praecepit. Quos vagientes meretrix quaedam Lupa nomine cum audisset, statim tollens ad Faustulum pastorem adduxit. Quos Acca uxor eius nutriens inter alios pastores conversari aedocuit.
52 Madidus ann. XL. Quo Medis regnante Iudeis regnabat Achas, Israhelitis alius Faceae. Annoque Madidi nono, septima Olympiade Romulus eiusque germanus, quos inter pastores diximus enutritos, collecta pastorum multitudine Romane urbis aedificia inchoaverunt suoque de nomine iunior, qui germanum peremerat, urbem vocari Romam praecepit. Cuius actus seriemque successorum eius saltu quodam modo praetergrediens externa regna, ut coepi, percurram et cum se locus obtulerit, ad eum ordinem redeam. Tantum qui legis, adverte ab origine mundi et huius usque magnae urbis exortu ann. fuisse IIIIDCL.
53 Cardices ann. XIII. Sub quo Ezechias, filius Achas, succedens regnat Iudaeis. Nam Israhelitarum gentes supra dicti Madidi iam quinto decimo anno a Salmanassar Chaldeorum rege Medorum sunt in montibus transductae captivae, postquam regnassent in Samaria ann. CCL.
54 Deiocis ann. LIIII. Huius tempore primo Hebraeorum Iuda Manasses ductus captivus et ferreis vinculis inligatus fertur paenitentiam egisse. Cuius et canticum paenitentiae legitur. Postea vero reversus in regno successorem reliquid filium suum Ammon.
55 Fraortes ann. XXIII. Sub quo Iosias rex Iudeorum qui lucos succidit et gentium idola de suo regno abiecit deumque caeli integre coluit.
56 Cyaxares ann. XXXII. Sub quo Iudaeis regnat Ioachas, cui successit Eliachim, qui et Ioachim, alterque Ioachim primo adhuc Cyaxare vivente successit, in quo et finis regni evenit.
57 Astiages ann. XXXVIII. Huius anno octavo Iudaei de Hierusolyma captivantur a Nabochodonosor rege Babyloniorum. Sic regnum Medorum, quod per ann. CCLVIII regnavit, distructum est et in Persas translatum, quia Cyrus rex Persarum et Darius Medorum, filius supra scripti Astiages, parentela coniuncti nepus avunculusque fuerunt: inruentesque super Baltasar abnepotem Nabochodonosor regem Babyloniae, id est Caldeorum, regnum eius pervadunt. Mortuoque Dario Cyrus et suum, id est Persarum et affinis sui Darii, hoc est Medorum cum illud quod captivaverat tertio regno potitus ammodum Persarum gentem elevavit. Quae gens a Cyro praedicto et usque ad Darium, filium Arsami, regnavit per ann. pl. m. CCXXX, et sic ad Grecos devenit post reges decem Persarum de gente.
58 Cyrus Persa ann. XXXII. Hic fere quinquaginta milia Iudaeorum laxata captivitate regredi fecit in Iudaea: qui constructo altari templi fundamenta iecerunt. Cumque a vicinis gentibus impediretur, opus usque ad Darium remansit inperfectum.
59 Cambises ann. VIII. Et sub isto opus inpeditum a vicinis consistet nec aedificatur.
60 Magi duo fratres regnant mensibus VIII.
61 Darius ann. XXXVI. Cuius anno secundo reaedificatum est templum a Zorobabel et Iesu filio Iosedech quingentesimo duodecimo anno post primam sub Salomone aedificationem, ab Adam vero plus minus IIIIDCCCCXXX.
62 Xerses deinde, filius Darii, ann. XX. Regnavit Persis, Medis atque Chaldeis.
63 Artabanus menses VII.
64 Artaxerses, qui Macrochir dicebatur, ann. XL.
65 Xerses menses duo.
66 Sogdianus menses VII.
67 Darius cognomento Notus ann. XVIIII.
68 Artaxerses qui et Mnemon, Darii et Paresatidis filius, ann. XL. Ipse est ab Hebreis qui dicitur Asverus, sub quo liber Hester confectus est.
69 Artaxerses qui et Ochus ann. XXVI. Hic etenim Sidonem subvertit Aegyptumque suo subegit imperio Syriamque cunctam invasit.
70 Arses, filius Ochi, ann. IIII. Sub quo Iaddus maximus et insignis pontifex Iudaeorum.
71 Darius, filius Asarmi, ann. VI. Hunc Alexander Magnus Macedo occidit regnumque eius in suo redegit dominio, qui Alexandriam in suo nomine condidit; ubi regnatum est a regibus Grecorum per ann. CCXCVI sic.
72 Alexander Magnus post morte Darii ann. V.
73 Ptholomeus, Lagi filius, ann. XL. Hic iterum gentem Hebraeorum captivam ducit in Aegypto.
74 Ptholomeus Filadelfus ann. XXVIII. Hic captivitatem Iudaeorum relaxatam muneribusque Eleazaro pontifice Iudaeorum placato divinas scripturas per septuaginta interpretes ex Hebrea lingua vertit in Greca.
75 Ptholomeus Evergetis ann. XXVI. Huius temporibus Hiesus filius Syrach sapientiae librum scripsit.
76 Ptholomeus Filopater ann. XVII. Sub hoc item victi Iudaei et sexaginta milia eorum caesa ab Anthioco rege Syriae, quando et pontifex magnus Onias.
77 Ptholomeus Epifanis ann. XXIIII. Hic directo Scopa principe militiae capit Iudaeam; rursusque Anthioco Scopa superante Iudaeam sibi sociat in amicitia Antiochus.
78 Ptholomeus Filomitor ann. XXXV. Sub hoc rege Aristobolus Iudeus peripaticus filosophus scripsit commentarios in libros Moysi et regi obtulit Ptholomeo. Antiochus autem agens contra legem Iudaeorum multos interemit. Contra quem Iudas, qui et Macchabeus, arma commovit.
79 Ptholomeus Evergetis ann. XXVIIII. Hoc regnante Ionathas dux Iudaeorum praeclarus, qui cum Romanis Spartiatisque foedus iniit.
80 Ptholomeus Fiscon, qui et Soter, ann. XVII. Sub hoc Aristobolus Ionathae filius rex pariter et pontifex constituitur Iudaeorum.
81 Ptholomeus, qui et Alexander, ann. X. Quo regnante multa Iudaeorum populus tam ab Alexandrinis quam etiam ab Anthiocensibus tolerabat.
82 Ptholomeus, qui a matre fuerat eiectus, ann. VIII. Iudaeis tunc regnat Ianneus, qui et Alexander.
83 Ptholomeus Dionisus ann. XXX. Sub cuius regno Alexandra, que et Salina, uxor Alexandri regis Hebraeorum, Hierosolimis regnat. Ex cuius aetate Iudaeos rerum confusio et variae clades oppresserunt.
84 Cleopatra ann. XXII. Qua regnante Iudaei in amicitias Romanorum se sociantes eorum iam legibus vivent, quia Pompeius regnum ab Aristobolo sublato Hircanum fratrem eius praefecerat. Hanc si quidem Cleopatram Romanus ductor suscipiens Antonius et suo socians lateri contra cives proprios dimicat. Quem Augustus Octavianus in certamine superans Actiatico in litore, egit, ut utrique iugales se ipsos peremerent, regnumque eorum in Romanorum imperio devenit, ubi et usque actenus, et usque in finem mundi secundum Danielis prophetia regni debetur successio. Et quod abhinc Augustalis exoritur potestas, animo recondendum est.
85 Augustus imperator, qui et Octavianus dicebatur, a quo posteri principes Augusti sunt vocati, tam cives patrios rebellans quam etiam gentes exteras superans, singularem sibi vindicat principatum, regnans per ann. LVI. Huius quadragesimo secundo anno imperii dominus noster Iesus Christus de sancta virgine natus, ut verus deus ita et verus homo, in signis et virtutibus ammirandis enituit anno ab origine mundi VD, ab urbe Romae autem conditione anno DCCLV.
86 Et quia Romanarum rerum ordine actosque inquirere statuisti et nos breviter tuis percunctationibus respondere sumus polliciti, necessarium est ergo nobis ea interim, que ad tempora Augusti imperatoris dicuntur, omittere et rursus ad Romanae urbis primordia repedare originemque Romuli eius conditoris exponere simulque successorum eius regum consolumque annos actosque ad liquidum demonstrare, qui sunt hi.
87 Ab origine urbis Romae et usque Tarquinium regem cognomento Superbum, qui et expulsus est, numerantur anni CCXLIII. Nam primus ille et urbis et imperii conditor Romulus fuit Marte, ut ipsorum verbis loquamur, genitus et Rea Siluia. Hoc de se sacerdos gravida confessa est. Nec mox fama dubitavit, cum Amullii regis imperio abiectus in profluentem cum Remo fratre non potuit extingui, si quidem et Tiberinus amnem repressit et relictis catulis lupa secuta vagitum uber ammovit infantibus, matrisque gessit officium.
88 Sic repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor tulit in casam atque educauit. Alba tum erat Latio caput, Iulii opus: nam Labinium patris Aenaeae contemserat. Ab his Amullius iam septima subole regnabat fratre pulso Numitore, cuius ex filia Romulus. Igitur statim prima iuventutis facie patruum ab arce deturbat, avum reponit. Ipse fluminis amator et montium, apud quos erat educatus, moenia novae urbis agitabat.
89 Gemini erant: uter auspicaretur et regeret, adhibere placuit deos. Remus montem Aventinum, hic Palatinum occupant. Prius ille sex vultures, hic postea, sed duodecim vidit. Sic victor augurio urbem excitat, plenus spei bellatricem fore: id assuetae sanguine et preda aves pollicebantur. Ad tutelam novae urbis sufficere vallum videbatur: cuius dum angustias Remus increpat, saltu transilivit. Dubium an iussu fratris, occisus est. Prima certe victima fuit munitionemque urbis novae sanguine suo consecravit.
90 Imaginem urbis magis quam urbem fecerat: incolae deerant. Erat in proximo locus: hunc asylum facit, et statim mira vis hominum Latini Tuscique pastores, etiam transmarini Fryges, qui sub Aena, Arcades, qui sub Euandro duce influxerant. Ita ex variis quasi elementis congregavit corpus unum populumque Romanum ipse fecit. Res erat unius aetatis, populus virorum. Itaque matrimonia a finitimis petita quia non impetrabantur, manu capta sunt. Simulatis quippe ludis equestribus virgines quae ad expectaculum venerant praede fuere.
91 Haec statim causa bellorum. Pulsi fugatique Veientes. Ceninensium captum ac direptum est oppidum. Spolia insuper opima de rege Agrone Feretrio Iovi manibus rex reportavit. Savinis proditae portae per virginem Tarpeiam, non dolo, sed puella praetium rei quae gerebant in sinistris petierat, dubium clypeos an armillas. Illi ut et fidem solverent et ulciscerentur, clypeis obruere. Ita ammissis intra moenia hostibus atrox in ipso foro pugna, adeo ut Romulus Iovem oraret foedam suorum fugam sisteret. Hinc templum et Stator Iuppiter.
92 Tandem funeribus intervenere raptae laceris comis: sic pax facta cum Tatio foedusque percussum. Secutaque res misera dictu, ut relictis sedibus suis novam in urbem hostes demigrarent et cum generis suis avitas opes pro dote sociarent.
93 Auctis brevi viribus hunc rex sapientissimus statum rei publicae inposuit: iuventus divisa per tribus, in aequis et armis ut ad subita bella excubaret, consilium rei publicae penes senes esset, qui ex auctoritate patres, ob aetatem senatus vocabatur.
94 His ita ordinatis repente, cum contionem haberet ante urbem apud Caprae paludes, e conspectu ablatus est. Discerptum aliqui a senatu putant ob asperius ingenium: sed oborta tempestas solisque defectio consecrationis speciem praebuere. Cui mox Iulius Proculus fidem fecit, visum a se Romulum adfirmans augustiore forma, quam fuisset: mandare praeterea, ut se pro numine acceperent: Quirinum in caelo vocari: placitum diis, ut gentium Roma potiretur.
95 Successit Romulo Numa Pompilius, quem Curibus Savinis agentem ultro petiverunt ob inclitam viri religionem: ille sacra et caerimonias omnemque cultum deorum inmortalium docuit: ille pontifices augures salios ceteraque sacerdotia: annumque in XII menses, festos dies nefastosque discripsit. Ille ancilia adque palladium, secreta quedam imperii pignora, Ianumque bifrontem, Fidem pacis ac belli, in primis focum Vestae virginibus colendum dedit, ut ad simulacrum caelestium siderum custus imperii flamma vigilaret. Haec omnia quasi monitu deae egregiae, quo magis barbari acciperent. Eo denique ferocem populum redegit, ut quod vi et iniuria occuparat imperium, religione atque iustitia gubernaret.
96 Excepit Pompilium Numam Tullus Hostilius, cuius in honorem virtutis regnum ultro datum. Hic omnem militarem disciplinam artemque bellandi instituit. Itaque mirum in modum exercita iuventute provocare ausus Albanos gravem et diu principem populum. Sed cum pari robore frequentibus proeliis utrique comminuerentur, misso in conpendium bello Horatiis Curiatiisque, trigeminis hinc atque inde fratribus, utriusque populi fata permissa sunt. Anceps et pulcra contentio exituque ipso mirabilis. Tribus quippe illinc vulneratis, hinc duobus occisis, qui supererat Horatius addito ad virtutem dolo, ut distraheret hostem, simulat fugam singulosque prout sequi poterant, adortus exsuperat. Sic (rarum alias decus) unius manu parta victoria est. Quam ille mox parricidio foedavit. Nam flentem spolia circa se sponsi quidem, sed ostis, sororem viderat: hunc tam inmaturum amorem virginis ultus est ferro, ut auderet leges, nefas: sed abstulit virtus parricidam et facinus infra gloriam fuit.
97 Nec diu in fide Albanus: nam Fidenate bello misit in auxilium ex foedere: medii inter duos expectavere fortunam. Sed rex callidus ubi inclinare socios ad ostem videt, tollit animos, quasi mandasset. Spes inde Romanis, metus hostibus. Sic fraus proditorum irrita fuit. Itaque hoste victo ruptorem foederis Mettum Furetium religatum inter duos curros pernicibus equis distrait Albamque ipsam quamvis parentem, emulam tamen diruit, cum primus omnes opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset: prorsus ut consanguinea civitas non perisse, sed in suum corpus redisse rursus videretur.
98 Ancus deinde Marcius nepus Pompilii ex filia, pravo ingenio. Igitur et muro moenia amplexus est et influentem urbi Tyberinum ponte commisit Ostiamque in ipso maris fluminisque confinio coloniam posuit, iam tunc videlicet praesagiens animo futurum, ut totius mundi opes et comeatus illo velut maritimo urbis ospitio receperentur.
99 Tarquinius postea Priscus quamvis transmarinae originis regnum ultro petens accepit ob industriam atque elegantiam, quippe qui oriundus Corintho Grecum ingenium Italicis artibus miscuisset. Hic et senatus maiestatem numero ampliavit et centuriis tribus auxit, quatenus Actius Nevius numerum augeri prohibebat, vir summus augurio. Quem rex in experimentum rogavit, fierine posset, quod ipse mente coeperat. Ille rem expertus augurio, posse respondit. «Adquin hoc», inquid, «agitaram cutem illam secari novacula posse». Et augur, «potes», inquid: et secuit. Inde Romanis sacer auguratus.
100 Neque pace Tarquinius quam bello promptior: duodecim namque Tusciae populos frequentibus armis subegit. Inde fasces trabeae curules anuli phalere paludamenta praetextae, inde quod aureo curru, quattuor equis triumphatur, togae pictae tunicaeque palmate, omnia denique decora et insignia, quibus imperii dignitas aeminet, sumpta sunt.
101 Servius Tullius deinceps gubernacula urbis invadit, nec obscuritas inhibuit quamvis matre serva creatum. Nam eximiam indolem uxor Tarquinii Tanaquil liberaliter educaverat et clarum fore visa circa caput flamma promiserat. Ergo inter Tarquinii mortem annitente regina substitutus in locum regis quasi in tempus regnum dolo partum sic egit industriae, ut iure adeptus videretur.
102 Ab hoc populus Romanus relatus in censum, digestus in classes, decuriis atque collegiis distributus, summaque regis sollertia ita est ordinata res publica, ut omnia patrimonii dignitatis aetatis artium officiorumque discrimina in tabulas referrentur ac sic maxima civitas minimae domus diligentia conteneretur.
103 Postremus fuit omnium regum Tarquinius, cui cognomen Superbo ex moribus datum. Hic regnum avitum, quod a Servio tenebatur, rapere maluit quam expectare, missisque in eum percussoribus scelere partam potestatem non melius egit quam adquisiverat. Nec abhorrebat moribus uxor Tullia, que, ut virum regem salutaret, supra cruentum patrem vecta carpento consternatos equos exegit.
104 Sed ipse in senatum caedibus, in plebem verberibus, in omnes superbia, que crudelitate gravior est bonis, grassatus cum sevitiam domi fatigasset, tandem in ostes conversus est. Sic valida Latio oppida capta sunt, Ardea, Ocricolum, Gavii, Suessa Pometia. Tum coque cruentus in suos. Neque enim filium verberare dubitavit, ut simulantis transfugam apud hostes hinc fides esset.
105 Quo a Gaviis ut voluerat recepto et per nuntios consulenti quid fieri vellet, eminentia forte papaverum capita virgula excutiens, cum per hoc interficiendos esse principes vellet intellegi, qua superbia sic respondit, ut senserant tamen.
106 De manubiis captarum urbium templum erexit. Quod cum inauguraretur, cedentibus ceteris diis, mira res dicitur extitisse: resistere Iuventas et Terminus. Placuit vatibus contumacia numinum, si quidem firma omnia et aeterna pollicebantur. Sed illud horrentius, quod molientibus edem in fundamentis humanum caput repertum est. Nec dubitavere cuncti monstrum pulcherrimum imperii sedem caputque terrarum promittere.
107 Tamdiu superbiam regis populus Romanus perpessus est, donec aberat libido: hanc ex liberis eius inportunitatem tolerare non potuit. Quorum cum alter ornatissimae feminae Lucretiae stuprum intulisset, matrona dedecus ferro expiavit, imperium regibus abrogatum.
108 Haec est prima aetas populi Romani et quasi infantia, quam habuit sub regibus septem, per annos, ut diximus, CCXLIII, quadam fatorum industria tam variis ingenio, ut rei publicae ratio et utilitas postulabat.
109 Nam quid Romolo ardentius? Tali opus fuit, ut invaderet regnum. Quid Numa religiosius? Ita res poposcit, ut ferox populus deorum metu mitigaretur. Quid ille militiae artifex Tullus? Bellatoribus viris quam necessarius, ut acueret ratione virtutem. Quid aedificator Ancus? Ut urbem colonia extenderet, ponte iungeret, muro tueretur.
110 Iam vero ornamenta Tarquinii et insignia, quantam principi populo addiderunt ex ipso abitu dignitatem? Actus a Servio census quid effecit, nisi ut ipsa se nosset Romana res publica? Postremo Superbi illius inportuna dominatio nonnihil, immo vel plurimum profuit. Sic enim effectum est, ut agitatus iniuriis populus cupiditate libertatis incenderetur.
111 Mutataque regali dominatione ad consolum infulas se conferret; qui bini in annis singulis rem publicam gubernantes sequenti anno ab aliis venientibus succedebantur, scientesque se annis tantum singulis praeesse in populo taliter erga alios agebant, qualiter eos erga se acturos postea cupiebant.
112 Qui ordo usque ad Augustum Caesarem obtenuit privilegium, per viris DCCCCXVI in ann. CCCCLVIII. Novem si quidem annos sine consulibus, sed tantum sub tribunos plebis fuit, quattuor sine iudicibus.
113 Nam post exactos reges annum unum quinis diebus singuli senatorum rem publicam obtenuerunt et tunc duobus creatis consulibus Bruto et Collatino ordinem in posterum usque ad Pansam et Sergium servaverunt per ann. praenotatos.
114 Et quia omnium consulum nomina actosque conscribere et mihi tedium et tibi, qui legis, fastidio fore praecavi, aliqua exinde praelibans multa supersedi, quod pene a nonnullis iam usurpatum esse breviatumque opus cognovi.
115 Igitur primi consolum Brutus et Collatinus, quibus ultionem sui moriens matrona mandaverat, populus Romanus ad vindicandum libertatis ac pudicitiae decus quodam quasi instinctu deorum concitatus regem repente destituit, bona diripit, agrum Marti suo consecrat, imperium in eosdem libertatis suae vindices transfert, mutato tamen, ut diximus, et iure et nomine.
116 Quippe ex perpetuo annuum placuit, ex singulari duplex, ne potestas solitudine vel mora corrumperetur, consulesque appellavit pro regibus, ut consulere civibus suis debere meminissent tantumque libertatis novae gaudium intercesserat, ut vix mutati status fidem caperent alterumque ex consulibus Lucretiae maritum tantum ob nomen et genus regium fascibus abrogatis urbem dimitterent.
117 Itaque substitutus Oratius Publicola summo studio annisus est ad augendam liberi populi maiestatem. Nam et fasces ei pro contione summisit et ius provocationis adversus ipsos dedit et ne species arcis offenderet, eminentes aedes suas in plana submisit.
118 Brutus vero favori civium etiam domus suae clade et parricidio velificatus est. Quippe cum studere de revocandis in urbem regibus liberos suos conperisset, protraxit in forum, et contione media virgis cecidit securique percussit, ut plane publicus parens in locum liberorum adobtasse sibi populum videretur.
119 Liber iam hinc populus Romanus prima adversus exteros arma pro libertate corripuit, mox pro finibus, deinde pro sociis, tum gloria et imperio, lacessentibus adsidue usque quaque finitimis: quippe cum patrii soli gliba nulla sit, sed statim hostile pomerium mediusque inter Latium adque Etruscos quasi in quodam bivio conlocatus omnibus portis in hostem incurreret, donec quasi contagio quodam per singulos itum est et proximis quibusque correptis totam Italiam sub se redigerunt.
120 Nam Porsenna rex Etruscorum ingentibus copiis aderat et Tarquinios manu reducebat. Hunc tamen quamvis et armis et fame urgueret occupatoque Ianiculo in ipsis urbis faucibus incubaret, sustenuit, reppulit, novissimae etiam tanta admiratione perculit, ut superior ultro cum pene victis amicitiae foedera feriret.
121 Nam Mucius Scevola Romanorum fortissimus regem per insidias in castris ipsius adgreditur. Sed ubi frustrato circa purpuratum eius ictu tenetur, ardentibus mox focis intulit manum terroremque geminat dolo. «En, ut scias», inquid, «quem virum effugeris: idem trecenti iuravimus». Cum inter immane dictu hic interritus, ille trepidaret, tamquam manus regis arderet.
122 Sic quidem viri. Set ne sexus alter a laude cessaret, ecce et virginum virtus. Una ex obsidibus regi data elapsa custodiae Cloelia per patrium flumen equitabat. Rex quidem tot tantisque virtutum territus monstris valere liberosque esse iussit.
123 Tarquinii tamen diu dimicaverunt, donec Arruntem filium regis manu sua Brutus occidit superque ipsum mutuo vulnere expiravit, plane quasi adulterum ad inferos usque sequeretur.
124 Nec secus Latini a Mamilio Tuscolano duce apud Regilli lacum expugnantur, vincuntur atque subiciuntur. Satricum adque Corniculum, Soraque et Alsium eorum urbes captas provinciaque effecta. De Verulis et Bobillis pudet, sed triumphavere Romani. Tibur nunc suburbanum et aestivae Praenestae deliciae nuncupatis in Capitolio votis petebantur:
125 idem tunc Fesulae quod Charrae nuper: idem nemus Aricinus, quod Hercylius saltus: Fregellae, quod Caesoriacum: Tiberis quod Eufrates. Curiolos quoque, pro pudor, victos adeo gloriae fuisse, ut captum oppidum Gneus Marcius Coriolanus quasi Numantiam aut Affricam nomini indueret.
126 Extant et parta de Antio spolia, que Menius in suggesto fori capta hostium classe suffixit: si tamen illa classis, nam sex fuere rostratae. Sed hic numerus illis initiis navale bellum fuit. Pervicacissimi tamen Latinorum Equi et Vulsci fuere et cotidiani, ut sic dixerim, hostes.
127 Et hos praecipue Titus Quintius domuit, ille dictator ab aratro, qui obsessa et pene iam capta Manlii consulis castra egregia victoria recuperavit. Medium erat tempus forte sementis, cum patricium virum innixum aratro suo lictor in ipso opere depraehendit.
128 Inde in aciem profectus, ne quid a rustici operis imitatione cessaret, pecodum more sub iugum misit expeditioneque finita rediit ad bobes rursus triumphalis agricola. Fidem numinum, qua velocitate! Intra quindecem dies captum peractumque bellum, prorsus ut festinasse dictator ad relictum opus videretur.
129 Pari tenore Veientes, Falesci et Fidenates tunc magno labore devicti sunt. Qui modo et si fuerint, non videntur. Que reliquiae? Quod vestigium? Laborat enim annalium fides, ut Veios, Faliscos, Fidenates fuisse credamus.
130 Galli autem Senones gens natura ferox, moribus incondita, ad hoc ipsa corporum mole, perinde armis ingentibus, adeo omni genere terribilis fuit, ut plane nata ad hominum interitum, urbium stragem videretur. Hi quondam ab ultimis terrarum oris et cingente omnia oceano ingenti agmine profecti cum iam media vastassent, positis inter Alpes et Padum sedibus, ne his quidem contenti, per Italiam baccabantur.
131 Tunc Clusium Tusciae urbem obsidebant, ubi pro sociis ac foederatis Romanus intervenit missis ex more legatis. Sed quod ius apud barbaros? Ferocius agunt et inde certamen. Conversi Galli a Clusio Romam. Quibus ad Alliam flumen cum exercitu Fabius consul occurrit. Non temere foedior cladis: itaque hunc diem fastis Roma damnavit.
132 Fuso exercitu Galli iam moenibus urbis adpropinquabant, ubi pene nulla erant praesidia. Tum igitur sic ut numquam alias apparuit illa vera Romana virtus. Iam primum maiores natu amplissimis usi honoribus in forum coeunt, ibi devovente pontifice diis se manibus consecrant statimque in suas quisque aedes regressi sic ut in trabeis erant et amplissimo cultu in curulibus sellis sese reposuerunt, ut cum venisset hostis, in sua quisque dignitate moreretur.
133 Pontifices autem et flamines quidquid religiosissimi in templis erat, partim in doleis refossa terra reconderunt, partim inposita plaustris secum Veios auferunt: virgines simul ex sacerdotio Vestae nudo pede fugientia sacra comitantur. Tamen excepisse fugientes unus e plebe fertur Atinius, qui depositis uxore et liberis virgines in plaustrum recepit. Adeo tunc quoque in ultimis religio publica privatis affectibus antecellebat.
134 Iuventus vero, quam satis constat vix mille hominum fuisse, duce Manlio arcem Capitolini montis insedit, obtestata ipsum quasi praesentem Iovem, ut quem ad modum ipsi ad defendendum templum occurrissent, ita ille virtutem eorum numine suo tueretur.
135 Aderant interim Galli apertamquae urbem adeunt. Ibi sedentibus in curulibus suis praetextatos senes velut deos geniosque venerati, mox eosdem, postquam esse homines liquebat, alioquin nihil respondere dignantes pari vecordia mactant facesque tectis iniciunt et totam urbem igni ferro manibus exaequant.
136 Sex mensibus (barbaros quis crederet?) circa montem unum pependerunt, nec diebus modo, sed noctibus coque omnia experti, cum tamen Manlius nocte subeuntis, clangore anseris excitatus a summa rupe deiecit, et ut spem hostibus demeret, quamquam in summa fame tamen ad speciem fiduciae, panes ab arce iaculatus est:
137 et stato quodam die per medias hostium custodias Fabium pontificem ab arce dimisit, qui solemne sacrum in Quirinali monte conficeret: atque ille per media hostium tela incolomis religionis auxilio rediit propitiosque deos renuntiavit. Novissime cum iam obsidio sua barbaros fatigasset, mille pondo auro recessum suum venditantes, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ut omnia incendiorum vestigia Gallici sanguinis inundatione deleret.
138 Igitur pastorum quondam casa urbs enituit: post assertam a Manlio faciem restitutamque a Camillo acrius etiam vehementiusque in finitimos resurrexit.
139 Nec tamen contenti Romani suis eos moenibus expulisse. Cum per Italiam naufragia sua latius traherent, sic persecuti sunt, ductante Camillo, ut odiae nulla Senonum vestigia supersint. Semel apud Anienem trucidati, cum singulari certamine Manlius aureum torquem barbaro inter spolia detraxit, unde et Torquatus est dictus.
140 Iterum Pomptino agro, cum in simili pugna Valerius insidente galeae sacra alite adiutus rettulit spolia dictusque est ipse Corvinus. Nec non tamen post aliquod annos omnes reliquias eorum in Etruria ad lacum Vadi montis Dolabella delevit, ne quis extaret ex ea gente quae incensam a se Romanam urbem gloriaretur.
141 Conversoque a Gallis Manlio Torquato Latini experti sunt et devicti.
142 Indeque Savini, qui eorum belli socii ductante Tatio extitissent, a Curio Dentato consule subiecti, eorumque loca a Varanio fonte in Adriano tenus mari igni ferroque vastata, tantumque Romano populo addit opes, ut nec ipse posset aestimare qui vicerat.
143 Praecibus deinde Campaniae motus non pro se sed pro sociis Samnitas invadit. Omnium namque non modo Italiae tantum, sed pene toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est. Nihil mollius caelo: denique bis floribus vernat. Nihil uberius solo: ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius mari: hic illi nobiles portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Avernus quaedam maris hostia. Hic amici vitibus montes Caurus Falernus Massicus et pulcherrimus cunctorum Vesubius Aetnaei ignis imitator. Urbes ad mare Formiae Cumae Puteoli Herculaneum Pompei et ipsa caput urbium Capua, quondam inter tres maximas Romam Carthaginemque numerata.
144 Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas invadit, gentem, si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori veste usque ad ambitum armatam: si fallaciam, saltibus ferae et montium fraude grassantem: si rabiem ac furorem, sacris legibus humanisque hostiis in exitium urbis agitatam: si pertinaciam, sexies rupto foedere cladibusque ipsis animosiorem. Hos tamen quinquaginta annis per Fabios ac Papirios patres eorumque liberos ita subegit et domuit, ita ruinas ipsas urbium diruit, ut hodiae Samnium in ipso Samnio requiratur nec facile appareat materia quattuor et viginti triumphorum.
145 Maximae tamen nota et inlustris apud Caudinas forculas ex hac gente clades Veturio Postumioque consulibus accepta est. Clusum per insidias intra eum saltum exercitum, unde non posset evadere, stupens tanta occassione dux ostium Pontius Herineum patrem consuluit: et ille, mitteret omnes vel occideret sapienter, ut senior, suaserat: hic armis exutos mittere sub iugum maluit, ut nec amici forent beneficio et post flagitium hostes magis.
146 Itaque et consules statim magnifice voluntaria deditione turpitudinem foederis dirimunt et ultionem flagitans miles Papirio duce — orribile dictu — strictis ensibus per ipsam viam ante pugnam fuit et in congressu arsisse omnium oculos hostis auctor fuit. Nec prius finis caedibus datus, quam iugum sibi promissum Romani et duci Samnitum et hostibus reposuerunt.
147 Hactenus cum singulis gentibus, mox catervatim. Sic tamen coque par omnibus fuit. Etruscorum duodecem populi, Umbrii in id tempus intacti antiquissimus Italiae populus, Samnitium reliqui in excidium Romani nominis repente coniurant. Erat terror ingens tot simul tantorumque populorum. Late per Etruriam infesta quattuor agminum signa volitabant.
148 Geminius interim saltus in medio, ante invius plane quasi Calydonius vel Herquinius, adeo terror erat, ut senatus consuli denuntiaret, ne tantum periculi ingredi auderet. Sed nihil horum terruit ducem, quin fratre praemisso exploraret accessus. Ille per noctem pastorali habitu speculatus omnia, refert tutum iter.
149 Sic Fabius Maximus periculosissimum bellum sine periculo explicuit. Nam subito inconditos atque palantes adgressus est captisque superioribus iugis in subiectos suo iure detonuit. Ea namque species fuit illius belli, quasi in terrigenas e caelo ac nubibus tela iacerentur. Nec incruenta tamen illa victoria. Nam oppressus in sinu vallis alter consolum Decius more patrio devotum diis manibus optulit caput, sollemnemque familiae suae consecrationem in victoriae praetium redegit.
150 Necdum Etrusco bello exempto mox sequitur Tarentinum, unum quidem in nomine, sed multiplex in victoriis. Hoc enim Campanos Apulos atque Lucanos et caput belli Tarentinos, id est totam pene Italiam, et cum his omnibus Pyrrum clarissimum Epyrotarum Greciae regem una veluti ruina pariter involvit, ut eodem tempore et Italiam consummaret et transmarinos triumphos auspicaretur.
151 Tarentus Lacedemoniorum opus, Calabriae quondam et Apuliae totiusque Lucaniae caput, cum magnitudine et muris portuque nobilis tum mirabili situ, quippe in ipsis Adriae maris faucibus posita in omnes terras Histriam Illyricum Epyron Achaiam Africam Siciliam vela dimittit.
152 Imminet portui ad prospectum maris positum theatrum, quod quidem causa miserae cupiditatis fuit omnium calamitatum. Ludos forte celebrabat, cum adremigantes litore Romanam classem vident atque ostem rati aemicant sine discrimine et insultant. Qui enim aut unde Romani? Nec satis. Aderat sine mora querillam ferens legatio: hanc quoque foede per obscenam turpemque dictu contumeliam violant: et hinc bellum.
153 Sed apparatus horribilis, cum tot simul populi pro Tarentinis consurgerent omnibusque vehementior Pyrrus, qui semigrecam ex Lacedemoniis conditoribus civitatem vindicaturus cum totis viribus Epyri Thessaliae Macedoniae incognitisque in id tempus elefantis mari terra viris equis armis, addito insuper ferarum terrore veniebat.
154 Apud Eracleam Campaniae fluviumque Lirem Laevino cons. prima pugna, que tam atrox fuit, ut Forentanee turmae prefectus Obsidius invectus in regem turbaverit coegeritque proiectis insignibus proelio excedere. Actum erat, nisi elefanti converso in spectaculo bello procucurrissent. Quorum cum magnitudine tum deformitate et novo odore simul ac stridore consternati equi cum incognitas sibi beluas amplius quam erant suspicarentur, fugam stragemque late dederunt.
155 In Apulia deinde apud Asculum melius dimicatum est Curio Fabricioque consulibus — iam quippe terror beluarum exoleverat et Gaius Numicius quartae legionis astatus unius promoscide abscisa mori posse beluas ostenderat. Itaque in ipsos pila congesta sunt et in turres vibratae faces tota hostium agmina ardentibus ruinis operuerunt. Nec alius cladi finis fuit quam nox dirimeret postremusque fugientium rex ipse a satellitibus humero saucius in armis suis referretur.
156 Lucaniae suprema pugna Sybarusinis quos vocant campis, ducibus hisdem quibus superius, sed tum tota victoria. Exitum, quem datura virtus fuit, casus dedit. Nam provectis in primam aciem rursus elefantis unum ex his pullum adacti in caput teli gravis ictus avertit, qui cum per stragem suorum recurrens stridore quereretur, mater agnovit et quasi vindicaret, exiliit, tum omnia circa quasi hostilia gravi mole permiscuit: ac sic eaedem ferae, que primam victoriam abstulerunt, secundam parem fecerunt, tertiam sine controversia tradiderunt.
157 Nec vero tantum armis et in campo, sed consiliis et domi coque intra urbem cum rege Pyrro dimicatum est. Quippe post primam victoriam intellecta Romana virtute statim desperavit armis, seque ad dolos contulit. Nam interemptos cremavit captivosque indulgenter habuit et sine pretio restituit missisque legatis in urbem omni modo annisus est, ut facto foedere in amicitiam reciperetur.
158 Sed et bello et pace et foris et domi omnem in partem Romana virtus tum se adprobavit nec alia magis quam Tarentina victoria ostendit populi Romani fortitudinem, senatus sapientiam, ducum magnanimitatem.
159 Nec alius pulchrior in urbem aut speciosior triumphus intravit. Ante hunc diem nihil praeter pecora Vulscorum, greges Savinorum, carpenta Gallorum, fracta Samnitium arma vidisset. Tum autem, si captivos aspiceres, Molossi Thessales Macedones Bruttius Apulus atque Lucanus: si pompam, aurum purpura signa tabulae Tarentinaeque diliciae. Sed nihil libentius populus Romanus aspexit quam illas quas timuerat cum turribus suis beluas, quae non sine sensu captivitatis summissis cervicibus victores equos sequebantur.
160 Post Tarentinam cladem domiti Picentes et caput gentis Asculum a Sempronio duce, qui tremente inter proelium campo, Tellurem deam promissa aede placavit.
161 Salentini vero Picentibus additi caputque his regionibus Brundisium inclyto portu Atilio duce, et in hoc certamine victoriae praetium templum sibi pastoria Pales ultro poposcit.
162 Postremi Italicorum in fidem venere Vulsini opulentissimi Etruscorum, implorantes opem adversus servos quondam suos, qui libertatem a dominis datam in ipsos erexerant translataque in se re publica dominabantur, sed hi quoque duce Fabio Gurgite poenas dederunt.
163 Domita subactaque Italia populus Romanus Appio Claudio consule primum fretum ingressus est fabulosis fame monstris estuque violentum, sed adeo non est exterritus, ut ipsam illam ruentis estus violentiam pro munere amplecteretur, quod velocitas navium mari iuvaretur, statimque ac sine mora Hyeronem Syracusanum tanta celeritate devicit, ut ille ipse prius se victum, quam hostem videret, fateretur.
164 Duellio Cornelioque consulibus etiam mari congredi ausus est. Tum quidem ipsa velocitas classis comparatae victoriae auspicium fuit. Intra enim sexagesimum diem quam caesa silva fuerat, centum sexaginta navium classis in anchoris stetit, ut non arte factae, sed quodam munere deorum conversae in naves atque mutatae arbores viderentur. Proelii vero forma miravilis, cum illas caeleres volucresque hostium naves hae graves tardaeque conpraehenderent. Longe illis nauticae artes detorquere remos et ludificari fuga rostra. Iniectae enim ferreae manus machinaeque validae ante certamen multum ab oste derisae coactique hostes quasi in solido decernere.
165 Victor ergo apud Liparas mersa aut fugata hostium classe primum illum maritimum egit triumphum. Cuius quod gaudium fuit, cum Duellius imperator non contentus unius diei triumpho per vitam omnem, ubi a cena rediret, praelucere funalia et praecinere sibi tibias iussit, quasi cotidie triumpharet. Prae tanta victoria leve huius proelii damnum fuit alter consulum interceptus Asina Cornelius, qui simulato colloquio evocatus atque ita oppressus fuit perfidiae Punicae documentum.
166 Calatino dictatore fere omnia praesidia Poenorum Agrigento Dripanis Panormo Eryce Lilybeoque detraxit. Trepidatum est semel circa Cameriniensium saltum: sed eximia virtute Calpurni Flammae tribuni militum evasimus. Qui lecta trecentorum manu insessum ab hostibus tumulum occupavit adeoque moratus ostes, dum exercitus omnis evaderet: ac sic pulcherrimo exitu Thermopylarum et Leonidae famam adaequavit, hoc inlustrior noster, quod expeditioni tantae superfuit et nihil inscripserit sanguine.
167 Lucio Cornelio Scipione cum iam Sicilia suburbana esset populi Romani provincia serpente latius bello Sardiniam adnexamque Corsicam transiit Olbiam. Ibi Ateriae urbis excidio incolas terruit adeoque omni terra et mari Poenos purgavit, ut iam victoriae nihil nisi Africa ipsa restaret.
168 Marco Atilio Regulo duce iam in Africam navigabat bellum. Nec defuerant qui in ipso Punico maris nomine ac terrore deficerent: insuper augente Natio tribuno metum, in quem nisi paruisset securi destricta imperator metu mortis navigandi fecit audaciam. Mox deinde ventis remisque prosperatum est tantusque terror hostici adventus Poenis fuit, ut apertis pene portis Chartago caperetur.
169 Prima prooemium belli fuit civitas Clypea: prima enim a Punico litore quasi arx et spectacula procurrit. Et haec et trecenta amplius castella vastata sunt. Nec cum hominibus, sed cum monstris quoque dimicatum est, cum quasi in vindictam Africae nata mirae magnitudinis serpens posita apud Bracadam castra vixaverit.
170 Sed omnium victor Regulus cum terrorem nominis sui latae circumtulisset, cumque magnam vim iuventutis ducesque ipsos aut cepisset aut haberet in vinculis classemque ingenti praeda onustam et triumpho gravem in urbem praemisisset, iam ipsam belli caput Chartaginem urguebat obsidione ipsisque portis inherebat.
171 Hic paululum circumacta fortuna est, tantum ut plura essent Romanae virtutis insignia, cuius fere magnitudo calamitatibus adprobatur. Nam conversis ad externa auxilia hostibus cum Xantyppum illis ducem Lacedemon misisset, a viro militiae peritissimo Regulus victus est, foedaque clades Romanisque usu incognita: nam vivus in manus hostium venit fortissimus imperator.
172 Sed ille quidem par tantae calamitatis fuit, nam nec Punico carcere infractus est nec legatione suscepta: quippe diversa quam hostis mandaverat censuit, ne pax fieret nec commutatio captivorum receperetur. Sed nec illo voluntario ad hostes suos redito nec ultimo sive carcere seu supplicio deformata maiestas. Immo his omnibus ammirabilior quid aliud quam victor de victoribus atque etiam, quia Chartago non cesserat, de fortuna triumphavit? Populus autem Romanus multo acrior intentiorque pro ultione Reguli quam pro victoria fuit.
173 Metello igitur consule conspirantibus artius Poenis et reverso in Siciliam bello apud Panormum sic hostes cecidit Romanus exercitus, ne amplius eam insulam adgredi cogitarent. Argumentum ingens victoriae centum circiter elefantorum captivitas. Sic quoque magnas praedas egit, ut gregem illum non bello, sed venatione cepisset.
174 Appius Claudius consul non ab hostibus sed a diis ipsis superatus est, quorum auspicia contempserat, ibi statim classe dimersa, ubi ille praecipitari pullos iusserat, quod pugnare ab his vetaretur.
175 Marcus Fabius Buteo classem iam in Africo mari apud Egimurum hostium in Italiam ultro navigantem cecidit. Quantusque tum triumphus tempestate intercidit, cum opulenta praeda classis adversis acta ventis naufragio suo Africam et Syrtis, omnium imperia gentium insularum litora implevit. Magna clades, sed non sine aliqua principis populi dignitate interceptam tempestate victoriam et triumphum perisse naufragio. Et tamen cum Punicae praedae omnibus promuntoriis insulisque fluitarent, populus Romanus et sic triumphavit.
176 Lutatio Catulo consule tandem bello finis inpositus apud insulas, quibus nomen Aecatae: nec maior alias in mari pugna: aderat quippe commeatibus exercito propugnaculis armis gravis classis et in ea quasi tota Chartago, quod ipsum exitio fuit. Romana classis prompta levis expedita et quodam genere castrensis ad similitudinem pugnae equestris sic remis quasi avenis agebatur et in hos vel illos ictus mobilia rostra speciem viventium praeferebant. Itaque momento temporis laceratae hostium rates totum inter Siciliam Sardiniamque pelagus naufragio suo operuerunt. Tanta denique fuit illa victoria, ut de excidendis hostium moenibus non quaereretur. Supervacuum visum est in arcem murosque saevire, cum iam in mari esset deleta Chartago.
177 Peracto si quidem Punico et nec dum quantulum respirato sequitur Liguricum. Nam Ligures hi imis Alpium iugis adhaerentes inter Varum Magramque amnem implicitos dumis silvestribus victitabant, quos pene maius fuit invenire quam vincere. Tuti si quidem locis et fuga durum atque velox genus ex occasione latrocinia magis quam bella faciebant. Itaque cum diu multumque eluderent saltu viis Decilates Oxuvii Buriates Ingauni, tandem Fulvius latebras eorum igni sepsit, Bebius vero in plana deduxit, Postumius ita exarmavit, ut vix reliquerit ferrum, quo terra coleretur.
178 Post quos mox Galli. Insubribus et his Alpium incolis animi ferarum, corpora plus quam humana erant, sed experimento depraehensum est. Quippe virtus eorum sicut primo impetu maior quam virorum est, ita sequens minor quam feminarum. Alpina corpora humente caelo educata habent quiddam simile nivibus suis: cum mox caluere pugna, statim in sudorem eunt et levi motu quasi sole laxantur.
179 Hi saepe et alias et Brittomaro duce non prius posituros se baltea quam Capitolium ascendissent iuraverant. Factum autem est, et victos eos Emilius in Capitolio discinxit. Et quod dux eorum de Romano militi praedam Marti suo torquem aureum devotasset, intercepit Iuppiter votum et de eius ipsius Ariobistonis relicorumque Gallorum torquibus aureum tropeum Iovi erexit Flamminius. Rex quoque eorum Viridomarus Romana arma Vulcano promisserat: aliorsum vota ceciderunt. Occiso enim eo Marcellus tertio post patrem Romulum Feretrio Iovi opima suspendit.
180 Illyres autem, id est Veneti, seu Liburnes sub extremis Alpium radicibus agunt inter Arsiam Titulumque flumen longissimae per totum Adriani maris litus effusi. Hi regnante Teutana muliere populationibus non contenti licentiae scelus addiderunt. Legatos quippe Romanos, ob ea quae deliquerant iure agentes, ne gladio quidem, sed ut victimas securi percutiunt, praefectos navium igni conburunt idque quo indignius foret, mulier imperavit. Itaque Gneo Fulvio Gentimalo duce late domantur. Strictae secures in principum colla legatorum manibus litavere.
181 Post primum autem Punicum bellum vix quadriennium requies: ecce alterum bellum, minus quidem spatio — nec enim amplius XVIII annos tenens — sed adeo cladium atrocitate terribilis, ut si quis conferat damna utriusque populi, similior victo sit populus ille qui vicit. Urebat nobilem populum mare ablatum, raptae insulae, dare tributa quae iubere consueverat. Hinc ultionem puer Annibal ad aram patris iuraverat, nec morabatur.
182 Igitur in causa belli Saguntus electa est, velut Spaniae civitas et opulenta fideique erga Romanos magnum quidem, sed triste monumentum. Quam in libertatem communi foedere exceptam Annibal, causas novorum motuum quaerens, et suis et suorum manibus evertit, ut Italiam sibi rupto foedere aperiret. Summa foederum Romanis religio est: itaque ad auditum sociae civitatis obsidium, memores icti cum Poenis quoque foederis, non statim ad arma procurrunt, dum prius more legitimo quaeri malunt. Interim iam novem mensibus fessi fame machinis ferro, versa denique in rabiem fide, immanem in foro excitant rogum, tum desuper se suosque cum omnibus opibus suis ferro et igni conrumpunt.
183 Huius tantae cladis autor Annibal poscitur. Tergiversantibus Poenis dux legationis: «quae», inquid, «mora est?» Fabius: «in hoc ego sinu bellum pacemque porto, utrum elegitis?» Subclamantibus «bellum»; «bellum igitur», inquid, «accipite». Et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit.
184 Similis exitus belli initiis fuit. Nam quasi has inferias sibi Saguntinorum ultimae dirae in illo publico parricidio incendioque mandassent, ita manibus eorum vastatione Italiae, captivitatae Africae, ducum et regum qui id gessere bellum exitio parentatum est. Igitur ubi semel se in Spaniam movit illa gravis et luctuosa Punici belli vis atque tempestas distinatumque Romanis iam diu fulmen Saguntino igne conflavit, statim quodam impetu rapta medias perfraegit Alpes et in Italiam ab illis fabolusae altitudinis nivibus velud caelo missa discendit.
185 Ac primi quidem impetus turbo inter Padum atque Ticinum valido statim fragore detonuit. Tum Scipione duce fusus exercitus: saucius etiam ipse venisset in hostium manus imperator, nisi protectum patrem praetextatus ammodum filius ab ipsa morte rapuisset. Hic erit Scipio, qui in exitum Africae crescit, nomen ex malis eius habiturus.
186 Ticino Trevia succedit. Hic secunda Punici belli procella desaevit Sempronio consulae. Tum callidissimi hostes frigidum et nivalem nancti diem cum se ignibus prius, oleo quoque fovissent — horribilae dictu — homines a meridiae et sole venientes nostra nos hieme vicerunt.
187 Tharsymenus lacus tertium fulmen Annibalis imperatore Flamminio. Ars nova Punicae fraudis: quippe nebula lacus palustribusque virgultis tectus equitatus terga subito pugnantium invasit. Nec de diis possumus queri: imminentem temerario duci cladem praedixerant insidentia signis examina et aquilae prodire nolentes commissamque aciem secutus terrae tremor, nisi illum horrorem soli aequitum virorumque discursus et mota vehementius arma fecerunt.
188 Quartum, id est pene ultimum vulnus imperii Cannae, ignobilis Apuliae vicus, sed magnitudine cladis emersit, et sexaginta milium caede parta nobilitas. Ibi in excidium infelicis exercitus dux terra caelum dies tota rerum natura consensit. Si quidem non contentus simulatis transfugis Annibal, qui mox terga pugnantium caeciderant, insuper callidus imperator in patentibus campis observato loci ingenio, quod et sol ibi acerrimus et plurimus pulvis et eurus ab oriente semper quasi ad constitutum, ita instruxit aciem, ut, Romanis adversus haec omnia obversis, secundum caelum tenens vento pulvere et sole pugnaret. Itaque duo maximi exercitus caesi ad hostium satietatem, donec Annibal diceret militi suo «parce ferro».
189 Ducum fugit alter, alter occisus est, dubium uter maiore animo: Paulum puduit, Varro non disperavit. Documenta cladis cruentus aliquamdiu Aufidus: pons de cadaveribus iussu ducis factus in torrente Vergello: modii duo anulorum Chartaginem missi dignitasque aequestris taxata mensura.
190 Dubium deinde non erit, quin ultimum illum diem habitura fuerit Roma quintumque intra diem epulari Annibal in Capitolio potuerit — sicut Poenum illum dixisse Maharbalem Bomilcari ferunt — si Annibal, quemadmodum sciret vincere, sic uti victoria scisset. Sed tum quidem illum, ut dici vulgo soled, aut fatum urbis imperaturae aut ipsius mens mala et aversi a Chartagine dii in diversum abstulerunt.
191 Cum victoria posset uti, frui maluit relictaque Roma Campaniam Tarentumque perrexit, ubi mox et ipse et ipsius exercitus ardor elanguit, adeo ut vere dictum sit Capuam Annibali Cannas fuisse. Si quidem invictum Alpibus indomitumque armis Campani — quis crederet — soles et tepentes fontibus Baiae subegerunt.
192 Permissum est interim respirare Romanis et quasi ab inferis emergere. Arma non erant: detracta sunt templis. Deerat iubentus: in sacramentum liberata servitia. Aegebat aerarium: opes suas senatus in medium libens protulit, nec praeter quod in bullis singulisque anulis erat quicquam sibi auri reliquerunt. Aeques secutus exemplum imitateque aequitem tribus. Denique vix suffecere tabulae, vix scribarum manus Levino Marcelloque consulibus, cum privatorum opes in publicum referrentur.
193 Quid autem? In elegendis magistratibus quae centuriarum sapientia, cum iuniores a senioribus consilium de creandis consulibus petierunt? Quippe adversus ostem totiens victorem, tam callidum non virtute tantum, sed suis etiam pugnare consiliis oportebat.
194 Prima redeuntis et ut ita dixerim reviviscentis imperii spes Fabius fuit, qui novam de Annibale victoriam commentus est non pugnare. Hinc illi cognomen novum et rei publicae salutare cunctator: hinc illud ex populo, ut imperii scutum vocaretur. Itaque per Samnium totum, per Falernos Gauranosque saltus sic maceravit Annibalem, ut quia frangi virtute non poterat, mora comminueretur.
195 Inde Claudio Marcello duce etiam congredi ausus est, comminus venit et perpulit in Campania sua et ab obsidione Nolae urbis exclusit. Ausus est et Sempronio Graccho duce per Lucaniam sequi et praemere terga caedentis, quamvis tum, o pudor, servili pugnaret exercitu — nam hucusque tot mala conpulerunt — sed libertate donati de servitute Romanos fecerunt. O horribilem in tot adversis fiduciam, o singularem animum ac spiritum populi Romani. Tam artis afflictisque rebus, ut de Italia sua dubitare debuisset, ausus tamen est in diversa respicere, cumque hostis in iugulo per Campaniam Apuliamque volitaret mediamque iam de Italia Africam faceret, eodem tempore et hunc sustinebat et in Siciliam Sardiniam Spaniamque divisa per terrarum orbem arma mittebat.
196 Sicilia mandata Marcello. Nec diu restitit: tota enim insula in una urbe superata est. Grande illud et ante id tempus invictum caput Syracusae quamvis Archimedis ingenio defenderentur, aliquando cesserunt. Longe illi treplix murus totidemque arces, portus ille marmoreus et fons caelebratus Arethusae, nisi quod actenus profuere, ut pulchritudini victae urbis parceretur.
197 Sardiniam Gracchus arripuit. Nihil illi gentium feritas Insanorumque — nam sic vocantur — immanitas montium profuere. Saevitum in urbes urbemque urbium Caralim, ut gens contumax vilisque mortis saltim desiderio patrii soli domaretur.
198 In Spaniam vero missi Gneus et Publius Scipiones pene totam Poenis eripuerunt provinciam. Sed insidiis Punicae fraudis oppressi rursum amiserant, magnis quidem illi proeliis cum Punicas opes caecidissent. Sed Punicae fraudis insidiae alterum ferro castra metantem, alterum cum evasisset in turrem cinctum facibus oppresserunt. Igitur in ultionem patris ac patrui missus cum exercitu Scipio, cui iam grande nomen de Africa fata decreverant, bellatricem illam viris armisque nobilem Spaniam, illam seminarium hostilis exercitus, illam iam Annibalis eruditricem — incredibile dictu — totam a Pyrineis montibus in Herculis columnas, in Oceanum recuperavit. Nescias citius an felicius. Quam velociter, quattuor anni fatentur: quam facile, vel una civitas probat: eodem quidem quo obsessa est, eodem die capta est omenque Africanae victoriae fuit, quod tam facile victa est Spaniae Chartago.
199 Certum est tamen ad profligandam provinciam maxime proficisse singularem ducis sanctitatem, quippe qui captivos pueros puellasque praecipuae pulchritudinis barbaris restitueret, ne in conspectum suum quidem passus adduci, ne quid de virginitatis integritate delibasse saltim oculis videretur.
200 Haec in diversa terrarum populus Romanus. Nec ideo tamen visceribus Italiae inhaerentem submovere poterat Annibalem. Pleraque ad ostem defecerant, et dux acerrimus contra Romanos Italicis coque viribus utebatur. Iam tamen eum plerisque oppidis et regionibus excussere Romani. Iam Tarentum retulerant, iam et Capua sedis, domus et patria altera Annibalis tenebatur, cuius amissio tantum Poeno duci dolorem dedit, ut inde totis viribus Romam converteretur.
201 O populum dignum orbis imperio dignumque omnium favore et ammiratione hominum ac deorum! Conpulsus ad ultimos metus ab incepto non desistit et de sua urbe sollicitus Capuam tamen non omisit, sed parte exercitus sub Appio consule relicta, parte Flaccum in urbe secuta absens simul praesensque pugnabat.
202 Quid ergo miramur moventi castra a tertio lapide Annibali iterum ipsos deos restitisse? Tanta enim ad singulos illius motus vis imbrium effusa est, tanta ventorum violentia coorta est, ut divinitus hostem submoveri non a caelo, sed ab urbis ipsius moenibus et Capitulio videretur. Itaque fugit et cessit et in ultimum se Italiae recepit sinum, cum urbem tantam non adoratam reliquisset.
203 Si quidem ab Spania Hasdrubal frater Annibalis cum exercitu novo, novis viribus, nova belli mole veniebat. Actum est procul dubio, si vir ille se cum fratre iuncxisset. Sed hunc quoque tantum quod ab Alpe descenderat apudque Metaurum castra metantem Claudius Nero cum Livio Salinatore debellat. Nero in ultimo Italiae angulo submoverat Annibalem: Livius in diversissimam partem, id est in ipsas nascentis Italiae fauces signa converterat.
204 Tanto, id est omni qua longissima est Italia solo interiacente quo consilio, qua celeritate consules castra coniuncxerint inopinatumque hostem conlatis signis oppresserint neque id fieri Annibal senserit, difficile dictu est. Certe Annibal re cognita cum proiectum fratris caput ad sua castra vidisset, «agnosco», inquid, «infelicitatem Chartaginis». Haec fuit illius viri non sine praesagio quodam fati inminentis prima confessio.
205 Iam certum erat Annibalem etiam ipsius confessione posse vinci. Sed tot rerum prosperarum fiducia plenus populus Romanus magni aestimabat asperrimum hostem in sua Africa debellare. Duce igitur Scipione in ipsam Africam tota mole conversus imitari coepit Annibalem et Italiae suae clades in Africam vindicare. Quas ille, dii boni! Hasdrubalis cupias fudit! Quos Syphacis Numidici regis equitatus! Quae quantaque utriusque classis castra facibus inlatis una nocte delevit! Denique iam non a tertio lapide, sed ipsas Chartaginis portas obsidione quatiebat.
206 Sic factum, ut herentem atque incubantem Italiae extorqueret Annibalem. Non fuit maior sub imperio Romano dies quam ille, cum duo omnium et ante et postea ducum maximi duces, ille Italiae, hic Spaniae victor collatis comminus signis direxere aciem. Sed et colloquium fuit inter ipsos de legibus pacis. Steterunt diu mutua ammiratione defixi: ubi vero de pace non convenit, signa cecinere.
207 Constat utriusque confessione nec melius instrui aciem nec acrius potuisse pugnari. Hoc Scipio de Annibalis, Annibal de Scipionis exercitu praedicaverunt. Sed tamen Annibal cessit praemiumquae victoriae Africa fuit. Et secutus Africam statim terrarum orbis.
208 Post Africam iam vinci neminem puduit, sed aequo iure ubique subactae. Primum igitur Levino consule populus Romanus Ionium mare ingressus tota Greciae litora velut triumphanti classe peragravit. Spolia quippe Siciliae Sardiniae Africae preferebat et manifestam victoriam, quam nata in praetoria puppi laurus pollicebatur. Aderat sponte in auxilium Attalus rex Pergamenorum, aderant et Rodii nauticus populus, quibus a mari, consul a terris omnia equis virisque quatiebat.
209 Bis victus, bis fugatus rex Macedonum, bis exutus castris, cum tamen nihil terribilius Macedonibus fuit ipso vulnerum aspectu, quae non spiculis nec sagittis nec ullo Greculo ferro, sed ingentibus pilis nec minoribus adacta gladiis ultra mortem patebant. Enim vero Flamminio duce populus Romanus invios antea Chaonum montes Saumque amnem per abrupta vadentem et ad ipsa Macedoniae claustra penetravit. Introisse victoria fuit. Nam postea numquam ausus congredi rex ad tumulos, quos Cynocephalos vocant, uno ac ne hoc quidem iusto proelio oppremitur.
210 In Numidia tunc amici populi Romani regnabant. Sed Iugurtha contra se bellum movit Romanorum propter necem Aterbalae et Empsalae Mecipsae liberos expugnataque est primum a Metello consule, dehinc a Mario domita. Mauretaniam vero Buccho rex tuebatur.
211 Sed cum subiectio omnium Maurorum facta est, Iubas rex, quae pugnae fuisset occasio, mox superatum se sensit, veneno hausto defecit omnisque Mauretania Romanis subacta. Tripolis namque et utraeque Maurataniae Sitifensis et Caesariensis similiter Romano iurae, ceterorum formidine tacti, ultro se subegerunt.
212 Spanias quamvis, ut superius diximus, Saguntina cladis ab amicitiis Romanorum segregasset, Scipio tamen eos tam gratia quam virtute rursus Romanis coniuncxit rursusque resistentibus Sylla consul sedavit. Celtiberes similiter cum Numantinis adversus Romanos insurgentes Scipio iunior sedavit, conpescuit atque pene subvertit.
213 Cantabri et Astures confisi montium suorum munimine dum resistere moliuntur, plenissime demoliti sunt et in provinciam redacti, Tarraconenses Lysitani Gallicii Chartaginisii et Seticaniae contra promuntorium Africae sitae omnes uno pene proelio superatae et in provincias Romanas descriptae sunt.
214 Epyrotae, qui Inlyrico, quamvis cum Pyrrho rege suo contra Italiam conspirassent, tamen primum pace molliti, secundo et tertio rebellantes cum Achivis et Thessaliis edomiti Romano iugo subacti sunt.
215 Macedonia namque primum sub Philippum, deinde sub Perseo, tertio sub Pseudophilippo arma contra se provocavit Romana, oppressaque primo a Flamminio consule, secundo a Paulo, tertio a Metello superata colla submisit Romanaque provincia facta.
216 Illyriam autem Gentione suo rege Macedonibus auxiliantibus vicit Romanorum Lucius praetor et in provinciam redegit. Dardanos Mysosque Curion primum proconsul edomuit primusque omnium Romanorum Danubium amnem usque profectus cuncta eius loca vastavit. Pannonum quoque regem in certamine superans idem Lucius redegit in provinciam utrasque Pannonias. Amantinos autem, qui inter Saum Draumque flumina insident, rege eorum interempto ipsa vice Romanam fecit provinciam.
217 Marcomanni namque et Quadi in illa Valeria, que inter Draum Danubiumque interiacet, ab eodem tunc ductore oppressi finesque inter Romanos et barbaros Augustas Vindicas per Noricum Moesiamque dispositae. Daces autem post haec iam sub imperio suo Traianus, Decebalo eorum rege devicto, in terras ultra Danubium, quae habent mille milia spatia, in provinciam redegit. Sed Gallienus eos dum regnaret amisit Aurelianusque imperator evocatis exinde legionibus in Mysia conlocavit ibique aliquam partem Daciam mediterraneam Daciamque ripensem constituit et Dardaniam iunxit.
218 Illyricus autem cuncta per partes quidem et membra devicta ad unum tamen corpus apta est, quae habet intra se provincias XVIII et sunt Norici duo, Pannonias duas, Valeria, Suavia, Dalmatia, Moesia superior, Dardania, Dacias duas, Macedonia, Thessalia, Achaia, Epyros duos, Praevales, Creta, simul XVIII.
219 Thracias autem non aliter nisi occasio Macedonici belli fecit adgredere. Diri namque homines omniumque gentium ferocissimi sunt Thraces, quorum saevitiam pariter habent et Scordisci et Emimontii Asticique, ob quorum immanitatem Romani multa et gravia pertulerunt, crebrisque certatibus exercitus caesus. Ad postremum a Marco Didio et ipsi subacti, et loca eorum in provinciam redacta, iugum excepit Romanum.
220 Nam Marcus Drusus intus eos in montibus eorum contrivit, Minucius in Ebro amne eorum multos extinxit et vicit. Rodopeni per Appium Claudium devicti sunt et civitates maritimas Europae, quae dudum Romanae fuissent et postmodum rebellassent, Marcus Romanis subegit Lucullus:
221 si quidem primus in Thracia contra Bessos pugnans eos qui in fortitudine famaque praeibant devicit Emimontiosque debellans, Pulpudeva, quae nunc Philippopolis, et Uscudama, quae Adrianopolis vocitantur, in Romanorum redegit dominio. Similiterque capiens et civitates, quae litori Pontico inherebant, id est Apollonia Galato Parthenopolim Thomos Istro, omniaque loca usque ad Danubium subdens Scythis ostendit Romanorum virtutem.
222 Hactenus ad partes occiduas: nunc que in Eoa plaga acta sunt percurramus. Primum quidem in Asia locum Romani hereditario iure invenerunt. Nam Attalus rex amicissimus populi Romani humanis rebus excedens per testamentum suum Romanos suo in regno heredes constituit: quam pene non ante Romanus populus adiit, nisi et suo labore vicina loca cepisset, id est Lydia Caria Ellispontu utrasque Frigias.
223 Nam Rodus opinatissima insula et totius Atriae insularum metropolis cum pene omnibus Cycladibus, arma pertimescens Romana, iam dudum se foederatam populo illi coniuncxerat et nabali bello solacia condonabat. Cum quibus Servilius proconsul directus quasi piratico bello obtenuit tamen Pamphyliam, Lyciam Pisidiamque devicit fecitque provinciam. Bithiniam vero Nicomedis rex moriens testamentali voce Romanis reliquid.
224 Gallogreciam autem, id est Galatiam, Syriaci belli ruina convolvit. Fuit namque inter auxilia regis Anthiochi: an fuisse cupidus triumphi Manlius Visus simulaverit, dubium est. Duobus itaque proeliis fusi fugatique sunt, quamvis sub adventu ostis relictis sedibus in altissimos se montes recepissent. Coloscobegi Olympum, Tectosagi Magaba insederant. Utrimque fundis sagittisque detracti in perpetuam se pacem dediderunt: sed alligati miraculo quodam fuere, cum catenas morsibus et ore temptassent, cum offucandas in vicem fauces prebuissent. Nam Orgiacontis uxor a centurione stuprum passa memorabili exemplo custodiam evasit revulsumque adulteri hostis caput ad maritum reportavit.
225 Deiotarum si quidem amicum senatus praefecit Galatiae. Sed post haec Caesar eos redegit fecitque in provincias. Cappadoces quoque sub Epafra rege constituti primum per legatos suos Romanorum amicitias petierunt, dehinc Acuriobarzane rege succedente et a Mitridate expulso ultro se Romano servitio dediderunt magnamque civitatem suam Mazacam in honore Caesaris Caesaream appellaverunt. Post haec iterum sub Claudio imperatore rex eorum Archelaus Romae adveniens quasi amicus populi Romani ibique defunctus testamentali voce Cappadociam Romanis reliquid et sic iam ex integro in provinciam facta est.
226 Pontus a Pompeio devicta cum suo rege Mitridate et facta provincia est. Paflagoniae Pylemenis rex amicus populi Romani, a multis dum inquietaretur, Romanorum petiit auxilium. Se quoque dum de inimicis ulcisceretur, defunctus Romanos per testamentum heredes reliquid.
227 Hactenus intra Taurum: nunc ulterius transgrediamur et quae patriae aut quibus subiugantibus populo Romano coniunctae sint, memorabimus. Anthiocus Syriae fortissimus rex magnum apparatum belli contra populum Romanum commovit. XXX milia si quidem armatorum currusque falcatos quam plures, elefantos innumeros turritos et ad instar murale in acie ordine sitos. Cui obvians Scipio Africani Scipionis frater in Asia ad Magnesiam civitatem commissoque proelio Anthiocus victus est, percussumque foedus cum Romanis ab Asia discessit et ultra Taurum ex senatus consilio regnare permissus est, filiosque eius in obsidato Romae deductos post patris obitum regnare genitali loco concessit.
228 Cilices cum Isauris piratae effecti et in mari magno saepe latrocinia concitantes a Servilio proconsule victi et prostrati sunt. Hic quoque Servilius primus Romanorum Tauri iugum pervium fecit triumphansque de eorum spoliis Isauricus Cilicusque vocatus est.
229 Cyprum Cato classe navigera directus invasit. Negantibus Cypriis habere se aliquid magnas illis opes repperit proscriptionibusque multavit. Quod non ferens Gnosius rex eorum veneno hausto semet occidit et sic Cyprus Romana facta provincia. Lybiam, id est Pentapolim, totam a primo illo Ptholomeo Romanis sub libertate concessam tamen resistentibus dehinc Appionis consilium Romano populo subdidit. Aegyptus omnis ab amicis Romanorum, id est Lagidis per Ptholomeos possessa. Post haec Cleopatra et Antonius iure proprio vindicantes et se et illa amittunt.
230 Montes vero Armeniae primum per Lucullum Romana arma viderunt, per quem et in Hosroine Saracinorum filarchi devicti Romanis se dediderunt. Mesopotamiamque idem ipse, Nitzebem quoque urbem invasit. Post quem Pompeius eadem loca ingrediens Romano confirmavit imperio.
231 Syriam Coelen iusto proelio Tigrane devicto invaserat. Arabaes et Palestini eodem Pompeio ductante devicti sunt.
232 Babylonii autem crebro concertantes sepenumero victi, numquam tamen ad integrum domiti sunt. Quos tamen primum Lucius Sylla proconsul sub Arsacem eorum regem devicit ab eoque rogatus per legatos pacem concessit. Secundo dum Lucius Lucullus a Pontico regno Tigranem Armeniae regem cum decem et octo milibus superatum expelleret, omnemque Armeniam invasam ad Mesopotamiam venit, ibi Nitziben cum fratre regis Parthorum cepit, aequa sorte Persidam cupiens devastare, nisi Pompeius a senatu directus ei advenisset successor.
233 Hic etenim Pompeius ilico veniens, mox nocturno proelio in minore Armenia super Mitridatem inruens, XLII milia armatorum eius prosternens castraque succendit. Unde Mitridatis cum uxore et duobus satellitibus fugiens Bosforo venit nimiaque desperatione detentus venenum accepit. Sed dum nec sic mors ei accederet, alterum e duobus satellitem rogavit, ut se perimeret.
234 Pompeius autem maioris Armeniae regem dum persequeretur, cur Tigrani contra Romanos auxilium commodasset, ille in Artaxata urbe regno deposito ultro diademam suam Pompeio optulit; sed Pompeius pietate ductus ultro maiorem Armeniam ei concessit regnare, auferens ab eo Mesopotamiam et Syriam partemque Foenicis cum Armenia. Nam Bosforianis Colchisque Aristharcum regem Pompeius praeposuit Albanosque insequens Orodem regem eorum tertio superavit. Ad postremum rogatus pacem concessit. Hiberiam similiter cum Artace rege in deditionem excepit.
235 Saracenos Arabasque exuperans Hierosolimam Iudeae captivavit. Cum Persis foedus percusso, revertens Dafnensem agrum Antiochenis concessit ob nimiam loci amoenitatem pro munere.
236 His et aliis rebus in Syria bene gestis unius foedavit avaritia. Nam Crassus consul, dum Parthico inhiat auro, undecim legiones pene cum suo capite amisit. Cuius conspectu et filius hostilibus telis effossus et ipse peremptus caputque eius praecisum cum dextera manu ad regem reportatum ludibrium fuit neque indigno: aurum enim liquidum in rictum oris infusum est, ut cuius animus arserat auri cupiditate, eius etiam mortuum et exsangue corpus auro ureretur. Reliqui vero infelicis exercitus, quo quemque rapuit fuga, in Armeniam Celiciam Syriamque distracti vix cladis tantae nuntium retulerunt.
237 Hac ergo clade Parthi altius animos elevantes per Pacorum ducem Syriam invadunt ducemque Labinium, quem dudum ceperant, exercitui praeponentes contra socios, id est Romanos in proelio dirigunt. Sed Ventidius Bassus Persas sub utroque duce Syriam populantes superatos effugat Labiniumque interfecit, Pacorum vero regium iuvenem telis undique circumseptum extinxit moxque caput eius dempto et circumlato per urbes que disciverant Syriam sine bello recepit. Sic Crassianam cladem Ventidius Pacori caput Labiniique morte pensavit.
238 Nec sic contentus populus Romanus Crassiano interitu oblivisci nisi adhuc saevit in Parthos.
239 Nam Marcus Antonius in Madianea ingressus contra eos arma commovit, ubi primum eos superans, dehinc, cum duabus legionibus inedia hiemeque corruptus vix in Armenia Parthis sequentibus fugit ibique ereptus est.
240 Sub Augusto dehinc Octaviano Armeni cum Parthis commixti per Claudium Caesarem nepotem Augusti ocius superantur. Armeni si quidem utilius rati Romanorum amicitiis reconciliari et proprias sedes incolere, quam cum Parthis coniuncti et sedes perdere et Romanos infestos habere.
241 Sic quoque dum in partibus orientalium Romanus laborat exercitus, occiduae plagae infesti sunt. Norici in Alpibus Noricis habitantes credebant, quasi in rupes et nives bellum non posset ascendere: sed mox omnes illius cardinis populos Brennos Teutonios Cennos atque Vendilicos, per eodem Claudio Caesarem Romanus vicit exercitus. Quae tamen fuerit Alpinarum gentium feritas, facile est vel per mulieres ostendere, quae deficientibus telis infantes suos adflictos humi in ora militum adversa miserunt.
242 Nec minores his saevitia Illyri pariter accenduntur. Contra quos ipse Augustus e vicino egressus pontem, unde aquas transiret, fieri imperavit. Dumque aquis et hostibus ad ascensum milites turbarentur, scutum ipse rapuit et viam primus ingressus est. Tum agmine secuto cum subruptus multitudine pons succidisset, sauciis manibus et cruribus, speciosior sanguine et ipso periculo auctior terga ostium cecidit.
243 Pannonii vero duobus acribus fluviis Drao Savoque vallantur. Contra quos Duennium misit, qui eos plus velociter vicit, quam eorum flumina cursu rapido currunt.
244 Dalmatae similiter silvis commanentes plurimam partem latrocinando vastabant: ad quos edomandos Vibium mandat, qui efferum genus fodere terras coegit aurumque venis repurgare.
245 Moesi vero quam feri, quam truces erant? Ut unus ducum ante aciem postulato silentio «qui vos estis?» inquid. Responsum est: «Romani gentium domini». Et ille: «ita fiet», inquid, «si nos viceritis». Sed mox ad bellum ventum est, nec classicum audire valuerunt: sic a Marcio superati sunt.
246 Thraces autem antea saepe, tunc tamen Romaetalca regnante sibi a Romanis disciscunt. Nam is barbaros et disciplina et signis militaribus adsueverat: sed a Pisone perdomiti in ipsa captivitate rabiem ostendebant: nam catenas, quibus legati erant, morsibus vellicantes feritatem suam ipsi puniebant.
247 Daciam quoque ultra Danubium sitam exindeque saepius Dacos gelato Danubii alveo ad furta in Romania transeuntibus Lentulo misso vicit, expulit atque subegit. Sarmatas quoque per eundem Lentulum ultra Danubium pepulit. Qui nihil aliud ubi degunt praeter nives pruinasque et silvas habent, tantaque barbaries in illis est, ut nec intellegant pacem.
248 Marmaridas vero et Garamantes in orientali hiemali plaga per Quirinum subegit.
249 Germanos Gallos Brittones Spanos Hiberes Astures Cantabros occiduali axe iacentes et post longum servitium desciscentes per se ipse Augustus accedens rursus servire coegit Romanisque legibus vivere.
250 Cleopatra vero Alexandrinorum regina ex genere Lagidarum Ptholomeorumque successor prius contra viri sui Ptholomei insidias Gaium Iulium Caesarem interpellavit, qui ob stupri, ut perhibent, gratiam regnum eius confirmavit ipsamque in urbem cum magna pompa Alexandriae remisit regnare. Cassius Iudea capta templum spoliavit.
251 Occiso vero in curia Romae Caesare Octavianus nepus eius suscepit Augustus principatum, quem Antonius dum invideret nihilque laedere posset, urbem Romam ingreditur et ad partes Aegypti quasi Romanae rei publicae provisor accedit. Ubi iam viduam a viro regnantem repperiens Cleopatram se quoque cum illa consocians coepit sibi dominationem parare, nec tacitae, sed patriae nominis togae fascium oblitum totum in monstrum illud ut mente ita animo quoque cultuque desciverat.
252 Aureum in manu baculum, in latus acinaces, purporea vestis ingentibus obstricta gemmis. Diadema deerat, ut regina rex et ipse frueretur. Quod Augustus Caesar audiens a Brundisio Calabriae in Epiro, ut eum a coepta removeret tyrannide, transierat. Nam Antonius omne Actiacum litus iam classibus obsedebat. Sed mox ubi ad proelium vintum est et Caesaris classe illius coepit turbare navigium, prima dux fugae regina cum aurea puppe veloque purporeo in altum dedit. Mox secutus Antonius.
253 Sed instare vestigiis Caesar, itaque nec praeparata in oceanum fuga nec munita praesidiis utraque Aegypti cornua Paretonium atque Pelusium profuere. Prope manu tenebantur. Primum ferrum occupavit Antonius. Regina ad pedes Augusti provoluta temptavit oculos ducis. Frustra quidem. Nam pulchritudo intra pudicitiam principis fuit. Nec illa de vita, quae auferebatur, sed de parte regni laborabat.
254 Quod ubi desperavit a principe servarique se triumpho cognovit, incautiorem nancta custodiam, in mausuleum se regum recepit ibique maximos, ut solebat, induta cultus in referto odoribus solio iuxta suum se conlocavit Antonium admotisque ad venas serpentibus sic morte quasi somno soluta est. Hic finis bellorum Augusti Caesaris tam cum civibus quam cum extraneis.
255 Sic quoque Augustus Caesar Octavianus, quo nullus imperatorum in bellis felicior nec pace moderatior fuit, civilissimus in omnibus. Qui ab oriente in occidente, a septentrione in meridie ac per totum oceani circulum cunctis gentibus una pace conpositis Iani portas ipse tunc clausit
256 et censum Romae cum Tiberio agitans invenit hominum nonagies trecenta septuaginta milia omnemque orbem venientis Iesu Christi notu pacatum censeri praecepit regnavitque ann. LVI. Sed imperii eius secundo et quadragensimo anno dominus Iesus Christus ex spiritu sancto et Maria virgine deus verus et homo verus nasci dignatus est.
257 Quattuordecem residuos annos post domini adventum corporali praesentia in pace regnans et ipse singularem optenuit principatum et posteris eandem imperii potestatem cum suo nomine Augusti derelinquens rebus excessit humanis, successorem relinquens Tiberium prevignum suum.
258 Tiberius Augustus Caesar regnavit ann. XXIII. Qui multos reges ad se blanditiis evocatos numquam ad propria regna remisit, in quibus et Archelaum Cappadocum rege. Cuius et regnum, postquam defunctus est, in provinciam verso Mazacam civitatem eius de nomine suo Caesaream vocitavit. Huius ergo XVIII anno dominus noster Iesus Christus sub Pontio Pilato in Iudaea carne passus est, non deitate.
259 Gaius Caesar cognomento Caligula regnavit ann. III menses X. Hic namque Memmium Regulum coegit, ut uxorem suam sibi loco filiae coniugem daret strumentaque matrimonii ut pater conscriberet. Haec et his similia perpetrans nec non et in templo Hierosolimitano Iovis statuam per Gaium Petronium statuens et in Alexandria Iudeos per Flaccum Avilium praefectum oppraemens postremo a protectoribus suis in palatio Romae occisus est anno aetatis vicensimo nono.
260 Claudius dehinc huic succedens regnavit ann. XIII m. VIIII. Fecit etiam hic Claudius expeditionem in Brittania insulam, quam nemo ante Iulium Caesarem neque post eum quisquam adire ausus fuerat. Exercitum duxit ibique sine ullo proelio ac sanguine intra paucissimos dies plurimam insulae partem in deditionem recepit. Orcadas autem insulas ultra Brittaniam in oceano positas Romano adiecit imperio. Ac sexto quo profectus erat mensae Romae repedavit ibique defunctus est annorum LXIIII.
261 Nero nepus Gai Caligulae regnavit ann. XIII m. VIII. Tantaeque luxoriae fuit, ut frigidis et calidis lavaretur unguentis, etenim non solum quia non profuit rei publicae, immo obfuit nimis. Nam duas legiones in Armenia cum ipsa provincia simul amisit, qui Parthico iugo servientes gravem infamiam Romanis dederunt.
262 Iuxta omne scelus et parricidium quod in proprios parentes commiserat, addidit facinus, ut ad instar Troiae Romam incenderet, manusque iniciens in Christianos persecutionem concitat ipsosque doctores fidei Petrum et Paulum in urbe interemit, alterum cruci figens, alterum capite plectens. Eoque cum dedecore regno evulso Galba in Hiberia, Vitellius in Germania, Otho Romae imperium arripuerunt. Omnesque tamen celeri interitu perierunt.
263 Vespasianus apud Iudaeam ab exercitu in regno ascitus regnavit ann. X. Nam relicto filio suo Tito ad expugnationem Hierusolimorum ipse Romae profectus regnavit in pace.
264 Titus filius Vespasiani idemque Vespasianus, debellator Iudeae gentis, regnavit ann. duobus mensibus duobus. Hic namque secundum Ioseppi fidem undecies centena milia Iudaeorum fame et gladio interemit et alia centum milia captivorum publice vendidit. Tantam multitudinem in Hierosolymis autem paschalis festivitas adunaverat.
265 Domitianus frater Titi, filius Vespasiani, regnavit ann. XV m. V, tantaeque fuit superviae, ut se dominum ab omnibus primum appellari praeciperet multosque nobilium exilio relegans nonnullosque occidens de substantiis eorum aureas argenteasque sibi statuas fecit. Manusque in Christianos iniciens, Iohannem apostolum et euangelistam, postquam in fervente oleo missum non potuisset extingui, Pathmo eum insulam exulem relegavit, ubi apocalypsim vidit. Cuius crudelitatem non tolerantes Romani in palatio Romae interficere statuerunt omniaque quod constituerat inritum fore.
266 Nerva admodum senes regnavit anno uno m. IIII. Qui ut privata vita lenis, lenior fuit in regno nec quicquam profuit rei publicae, nisi quod Traianum se vivente elegit.
267 Traianus pene omnium imperatorum potior regnavit an. XVIII m. VI. Hic enim de Dacis Scythisque triumphavit Hiberosque et Sauromatas, Osroenos, Arabas, Bosforanos, Colchos edomuit, postquam ad feritatem prorupissent. Seleuciam et Tesifontem Babyloniamque pervasit et tenuit.
268 Nec non et in mari rubro classem, unde Indiae fines vastaret, instituit ibique suam statuam dedicavit et post tot labores apud Seleuciam Isauriae profluvio ventris extinctus est anno aetatis LXIII. Ossaque eius in urna aurea conlocata et in foro sub columna posita solusque omnium imperatorum intra urbem sepultus.
269 Adrianus Italicae Spania natus consubrinae Traiani filius regnavit ann. XXI. Hic pene nil profuit rei publicae, nisi quod dudum subversas Alexandriam et Hierusolymam propriis reparavit expensis nonnullisque in locis publica relaxavit tributa.
270 Hierusolimam si quidem suo de nomine Eliam appellans nulli Iudaeorum ingredi permisit. Nam claret eum invidum factis Traiani, quia mox ei successit, ilico nulla faciente necessitate exercitum ad se revocans Mesopotamiam Assyriamque et Armeniam Persis reliquid, Eufratem fluvium finem terminumque inter Parthos Romanosque constituens. Quo regnante Aquila Ponticus scripturas de Hebreo transtulit. Adrianus morbo apud Baias faciente obiit.
271 Antoninus cognomento Pius cum suis liberis Aurelio et Lucio regnavit ann. XXII m. III. Et si non profuit quicquam Antoninus, nullam tamen lesionem eius res publica sensit. Defunctus est duodecimo urbis miliario, in villa sua Lorio nuncupata, anno aetatis septuagesimo sexto.
272 Marcus Antoninus, qui et Verus, et Lucius Aurelius Commodus affinitate coniuncti aequo iure imperium administraverunt. E quibus iunior contra Parthos arma movens magna egit et fortia Seleuciamque urbem eorum cum quadringenta milia pugnatorum cepit, e quibus cum magna gloria triumphavit. Senior vero multis bellis sepe interfuit sepiusque per duces suos triumphum revexit, maxime de gente Quadorum. Sed unus in Alteno apoplexiam passus defunctus est, alter in Pannonia morbo periit.
273 Commodus, filius Antonini, regnavit ann. XIII magnumque triumphum de gente revexit Germanica et post haec in domo Vestiliani strangulatus defecit.
274 Helvius Pertinax maior sexagenario cum praefecturam ageret, ex senatus consulto imperator creatus regnavit m. VI. Hic etenim obsecrante senatu, ut uxorem suam Augustam filiumque Caesarem appellaret, «sufficere», inquid, «debet quod ego ipse invitus regnavi, cum non merer». Nimis aequissimus omniumque communis, quem Iulianus iuris peritus in palatio eius peremit ipseque postea a Severo occisus est.
275 Severus genere Afer Tripolitanus, regnavit an. XVIII ultusque occisionem Pertinacis in Iuliano, se quoque Pertinacem appellavit. Hic etenim Parthos et Adiabennos contra Romaniam insurgentes mirabiliter superavit. Arabas quoque interiores ita cecidit, ut regionem eorum Romanam provinciam faceret. Sic quoque triumphans Parthicus, Arabicus et Adiabennicus dictus est.
276 Hoc regnante Samaritis quidam Symmachus Iudaeorum factus proselitus item divinas scripturas ex Hebreo sermone Greca lingua transfudit suamque condidit editionem. Post quem pene tertio anno secutus Theodotion Ponticus item suam in eodem opere editionem scripturarum conposuit. Brittanicum bellum exortum, unde Severus mirabiliter triumphavit.
277 Antoninus cognomento Caracalla, filius Severi, regnavit ann. VII. Nam ideo hoc nomen nanctus est eo quod eiusdem vestium genere Romae de manubiis erogans sibi nomen Caracalla et vesti Antoniana dederit. Sub hoc iterum editio scripturarum divinarum, quam quintam nominamus, in Hiericho in doleo reperta est. Hic etenim imperator, dum contra Persas movit procinctum, Osroene Edessa defunctus est.
278 Macrinus praefecturam agens praetorianam imperator creatus est regnavitque anno uno occiditurque Archilaide.
279 Marcus Aurelius Antonini Caracallae filius templique Heliogabali sacerdos imperator factus regnavit ann. IIII. Emmaus in Iudaea constructa et Nicopolim nominata. Tunc et Africanus egregius temporum scriptor pro ipsa legationem suscepit ad principem. Sed imperator, dum nullum genus obscenitatis in regno suo quod non faceret praetermittebat, occisus est tumultu militari.
280 Alexander Mamae filius ignobilis fortunae existens adhuc iuvenis regni moderatione suscepit moxque contra Xersen regem Persarum arma arripiens mirabiliter de Parthorum spoliis triumphavit. Sub huius item imperio in Nicopolim Actiacam, id est Epiro, editio quae sexta dicitur divinarum scripturarum in dolio reperta est. Ipseque Mogontiaco tumulto occiditur militari, cui successit Maximinus ex corpore militari in regno.
281 Maximinus genere Gothico, patre Micca Ababaque Alana genitus matre, sola militum voluntate ad imperium concedens, bellum adversus Germanos feliciter gessit, indeque revertens, contra Christianos movens intestino proelio, vix tres annos regnans, Aquileia a Puppieno occisus est.
282 Gordianus ammodo puer imperator factus vix regnavit sex annos. Hic etenim mox Romae ingressus est, ilico Puppienum et Albinum, qui Maximino occidentes tyrannidem arripuissent, occidit, Ianumque geminum aperiens ad Orientem profectus Parthis intulit bellum, indeque cum victoria revertens fraude Philippi praefecti praetorii haut longe a Romano solo interfectus est.
283 Philippus in imperio impudenter ingressus est regnavit ann. VII. Hic etenim filium suum idem Philippum consortem regni fecit ipseque primus omnium imperatorum Christianus effectus est tertioque anno imperii sui festivitatem Romanae urbis, millesimo anno quod expleverat, caelebravit urbemque nominis sui in Thracia, que dicebatur Pulpudeva, Philippopolim reconstruens nominavit.
284 Decius e Pannonia inferiore Budalie natus occisis Philippis utrisque regnavit an. uno et mensibus tribus. Armaque in Christianos erecta ob Philipporum nominis odium. Ipse bellantibus Getis cum filio suo crudeli morte occubuit Abritto.
285 Gallus et Volusianus regnaverunt ann. II m. IIII. Hi cum adversum Emilianum, qui in Moesia res novas moliebatur, ex urbe profecti essent, in Foro Flamminii interfecti sunt.
286 Emilianus vero tertio mense invasae tyrannidis extinctus est.
287 Valerianus et Gallienus, dum unus in Retia a militibus, alter Romae a senatu in imperio levarentur, regnaverunt an. XV. Valerianus si quidem in Christianos persecutione commota statim a Sapore rege Persarum capitur ibique servitute miserabili consenescit. Gallienus illius exitum cernens Christianis pacem dedit. Sed dum nimis in regno lasciviret nec virile aliquid ageret, Parthi Syriam Ciliciamque vastaverunt, Germani et Alani Gallias depraedantes Ravennam usque venerunt, Greciam Gothi vastaverunt, Quadi et Sarmatae Pannonias invaserunt, Germani rursus Spanias occupaverunt. Idcirco Gallienus Mediolani occisus est.
288 Claudius regnavit ann. I m. VIIII. Qui Gothos iam per XV annos Illiricum Macedoniamque vastantes bello adortus incredibili strage delevit, scilicet ut in curia ei clypeus aureus et in Capitolio statua aurea poneretur. Occisusque Sirmium est.
289 Post cuius mortem Quintilius frater eius a senatu Augustus appellatus octavo decimo imperii sui diae Aquilaeia occisus est.
290 Aurelianus Dacia Ripense oriundus regnavit an. V m. VI. Qui mox Tetricum apud Catalaunos prodente exercitum suum Gallias recepit expeditioneque facta in Danubium Gothos magnis proeliis profligavit cultoresque divini nominis persecutus est. Odenathus Palmyrenus ante ipsum collecta rusticorum manu Persas de Mesopotamia expellens ipse ea loca invaserat.
291 Quem uxor sua occisum Orientis tenebat imperium; contra quam expiditionem suscipiens Aurelianus apud Hymmas vicino Antiochiae superavit Romaeque in triumpho suo vivam perduxit ac dehinc secundo arripiens expeditionem inter Byzantium et Heracleam in Caeno Frurio viae veteris occiditur.
292 Tacitus regnavit ann. VI. Quo occiso apud Pontem suscepit imperium Florianus tenuitque diebus LXXXVIII. Similiterque et ipse apud Tharso interfectus est.
293 Probus regnavit an. VI m. IIII. Hic etenim Gallos et Spanos vineas habere permisit. Quo tempore Saturninus magister militum, dum ad restaurationem Antiochenae civitatis missus fuisset, arrepta ibidem tyrannide mox oppressus est et Appamiae interfectus. Ipse quoque imperator Probus tumultu militari Sermio in turre quae vocatur Ferrata occisus est.
294 Carus cum filiis Carino et Numeriano regnavit an. II, oriundus Narbona Galliae. Hic admirabiliter pene omnem Persidam vastatam novilissimas eorum urbes occupavit Cochem et Ctesifonfem. Bellum Sarmaticum feliciter superavit. Ipse quoque Carus super Tigridem amnem dum castra metaret, fulmine ictus occubuit.
295 Numerianus autem oculorum dolore tentus dum in lecticula veheretur, soceri sui Apri insidiis occisus fetore cadaveris vix tertio die est agnitus. Carinus vero apud Margum in proelio victus occiditur.
296 Dioclitianus Delmata, scribe filius, imperator electus regnavit ann. XX. Hic etenim mox in regno levatus est, ilico Aprum in militum contione percussit, iurans sine suo scelere illum Numerianum interemisse. Et mox in consortio suo Maximianum Herculium ascivit. Qui Maximianus rusticorum multitudine oppressa, quos Bacaudas dicunt, pacem Galliis reddidit.
297 Quo tempore Carausius sumpta purpura Brittanias occupaverat, Narseus rex Persarum Horienti bellum intulerat, Quinquegentiani Africam infestaverant, Achilleus Egyptum invaserat.
298 Ob quae Constantius et Galerius Maximianus Caesares adsumuntur in regno. Quorum Constantius, Claudii ex filia nepus fuit; Galerius in Dacia non longe a Serdica natus. Atque ut eos Dioclitianus etiam adfinitate coniungeret, Constantius prevignam Herculii Theodoram accepit, ex qua et sex liberos procreavit; Galerius autem Valeriam Dioclitiani filiam accepit, utrique pristino matrimonio repudiantes.
299 Carporum si quidem gens tunc devicta et in Romanum solum translata est. Tunc etenim primus omnium imperatorum Dioclitianus adorari se ut deum praecepit et gemmas vestibus calciamentisque inseruit diademaque in capite, cum ante eum omnes clamidem tantum purpuream, ut a privatis discernerentur, habebant et ut ceteri iudices salutabantur.
300 Adsumpta ergo unusquisque principum expeditione Dioclitianus Aegypti tyrannum octavo mense devictum provinciam cunctam subegit. Maximianus Herculius in Africa Quinquegentianos exsuperavit. Constantius iuxta Lingonas una die LX milia Alamannorum cecidit.
301 Galerius Maximianus victus primo proelio a Narseo ante carpentum Dioclitiani purpuratus cucurrit. Qua verecundia conpunctus secundo viriliter dimicavit, superavit Narseum, uxores eius abegit ac liberos, et condigno honore a Dioclitiano susceptus est.
302 Post quam victoriam mirabiliter Dioclitianus et Maximianus Romae triumphaverunt antecedentibus sibi liberis uxoribusque regis Persarum praedaque illa ingenti gentium diversarum. Sic quoque concitata persecutione in Christianos Dioclitianus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
303 . . . . . . . . . Cappadociamque defunctus est Constantius.
304 Iulianus apostata regnavit an. uno m. VIII, relictaque Christianitate ad idolorum cultura conversus est multosque blanda persecutione inliciens ad sacrificandum idolis conpulit. Ipse si quidem vir egregius et rei publicae necessarius Parthis ingenti apparatu intulit bellum. Ubi proficiscens Christianorum post victoriam sanguinem diis suis votavit nonnullaque Parthorum oppida in deditione accepit multaque vi populatus est, castraque aliquandiu apud Ctesifontem habuit.
305 Unde egressus, dolo cuiusdam transfugae in deserta perductus, cum vi sitis, ardore solis confectus periret exercitus, ipse tantorum discriminum anxius, dum per vasta deserti incautius evagatur, ab obvio quodam hostium equite conto ilia percussus interiit anno aetatis suae trecesimo tertio. Post quem sequenti diae ab exercitu Iobianus primicerius domesticorum in regno ascitus est.
306 Iobianus regnavit menses octo. Qui mox rerum necessitate conpulsus Nitzibim et magnam Mesopotamiae partem Sapori Parthorum regi contradedit ipseque odore prunarum offucatus defunctus est Dadasthanae anno aetatis XXXIII.
307 Valentinianus et Valens regnaverunt ann. XIII m. V. Nam Pannones erant Cibalenses utrimque germani. In Nicomedia tribunatum Valentinianus agebat, qui imperator creatus fratrem Valentem consortem regni adsumpsit. Ipse vero egregius et Aureliani similis moribus, nisi quod severitatem eius nimiam et parcitatem quidam crudelitatem et avaritiam causabantur. Relicto germano Orientali in regno ipse Esperium tenuit.
308 Quo tunc regnante alter Valentinianus in Brittania tyrannidem adsumens in continenti oppressus est. Constantinopolim quoque Procopius quidam contra Valentem insurgens nihilque praevalens urbe egreditur, et in Frygiam Salutariam tyrannizans extinctus est, multique partis Procopianae caesi atque proscripti. Valens ab Eudoxio Arrianorum episcopo suasus et baptizatus contra orthodoxos infestus insurgit.
309 Gratianum filium suum Valentinianus Ambianis imperatorem constituit, quem habuit de Severa priore iugale et contra Saxones Burgutionesque, qui plus LXXX milia armatorum primum Reni in limbo castra metassent, movit procinctum, sed apoplexia subito et sanguinis eruptione Bregitione defunctus est.
310 Tunc Gratianus Valentiniano fratre de Iustina secunda uxore natu in regno consortem adsumit. Nam Valentinianus senior dudum laudante Severa uxore sua pulchritudine Iustinae sibi eam sociavit in matrimonio legesque propter illam concessit, ut omnes viri, qui voluissent, inpune bina matrimonia susciperent, quia ideo populosas fore gentes, quia hoc apud eos solemne est et multarum uxorum unus maritus auditur.
311 Acceptaque ergo, ut diximus, Valentinianus Iustina edidit ex ipsa quattuor filios, Valentinianum supra dictum imperatorem et Gratam Iustamque et Gallam. De qua Galla dehinc Theodosius imperator Flacilla defuncta, quae Archadium Honoriumque pepererat, Placidiam generavit, quae mater fuit moderni Valentiniani iunioris imperatoris. Sed nos ad propositum redeamus.
312 Valens imperator lege data ut monachi militarent, nolentesque iussit interfici. Quando et Theodosius Theodosii imperatoris postea pater multique nobilium occisi sunt Valentis insania. Gratianus imperator Alamannorum plus XXX milia apud oppidum Argentarium Gallie in bello prostravit Galliasque pacavit.
313 Gens Hunnorum super Gothos inruens certos ex ipsis subiugat, alios fugat. Qui venientes in Romania sine armorum suscepti depositione per avaritiam ducis Maximi fame conpulsi rebellare coacti sunt, superatisque Romanis in congressione funduntur in Tracias.
314 Contra quos Valens ab Antiocia exire conpulsus in Thraciam proficiscitur ibique lacrimabili bello commisso imperator sagitta saucius in casa deportatur vilissima, ubi supervenientibus Gothis igneque supposito incendio concrematus est. Gothi vero occiso imperatore iam securi ad urbem properant Constantinopolitanam, ubi tunc Dominica Augusta Valentis uxor multa pecunia plebi largita ab urbis vastatione hostes submovit regnumque cognatis, usque dum ille Theodosium ordinasset, fideliter viriliterque servavit.
315 Theodosius Spanus, Italicae divi Traiani civitatis a Gratiano Augusto apud Sirmium post Valentis interitum factus est imperator regnavitque an. XVII; veniensque Thessalonica ab Acolio sancto episcopo baptizatus est ammodumque religiosus ecclesiae enituit propagator rei publiceque defensor eximius. Nam Hunnos et Gothos, qui eam sub Valente defetigassent, diversis proeliis vicit atque a prava vastatione conpescuit. Cum Persis quoque petitus pacem pepigit.
316 Maximum autem tyrannum, qui Gratianum interficerat et sibi Gallias vindicabat, apud Mediolanum una cum Valentiniano imperatore adgrediens ab Oriente, clausit cepit occidit.
317 Eugenium quoque tyrannum atque Arbogasten divino auxilio praeditus vicit deletis eorum decem milibus pugnatorum. Hic etenim Eugenius confisus viribus Arbogasti postquam apud Viennam Valentinianum extincxerat, regnum invasit, sed mox simul cum vita imperium perdidit. Nam occiso Arbogaste desperans sua se manu peremit.
318 Omnesque inimicos Theodosius superatos in pace rebus humanis apud Mediolanum excessit utramque rem publicam utrisque filiis quietam relinquens. Corpus eius eodem anno Constantinopolim adlatum atque sepultum.
319 Archadius et Honorius fratres filii Theodosii imperatoris utrumque imperium divisis tantum sedibus tenere coeperunt, id est Archadius senior Constantinopolitanam urbem, Honorius vero Romanam. Tunc Rufinus patricius Archadio principi insidias tendens Halaricum Gothorum regem, ut Grecias devastaret, missis clam pecuniis invitavit. Porro detectus Rufinus ab Italiae militibus et Archadio cum Gaina comite missus, ante portas urbis detruncatus est caputque eius et dextera manus Constantinopolim ad ludibrium circumductum uxoremque eius exulatam opes cunctas Eutropius spado promeruit.
320 Gildo tunc Africae comis a Theodosio dudum ordinatus, ac si iuvenilem regnum utrumque despiciens, sibi velle coepit Africam optinere et a fratre proprio Mascezel dum se vidisset detectum oppressionique vicinum, propria se manu peremit. Gaina vero supra nominatus comis Constantinopolim civile bellum commovens totam urbem igni ferroque turbavit fugiensque Hellisponto piratico ritu vivebat. Contra quem navali proelio dato multi Gothorum eius extincti. Ipse quoque bello evadens mox tamen capite plectitur.
321 Post cuius oppressionem Isauri per montem Tauri discursantes ingens dispendium rei publicae inportarunt. Contra quos Narbazaicus directus maius continuo rependit incommodum. Hesperia vero plaga in regno Honorii imperatoris primum Radagaisus Scytha cum ducenta milia suorum inundavit. Quem Huldin et Sarus Hunnorum Gothorumque reges superantes omnes captivos, quos retulerant, singulis aureis vendiderunt.
322 Stilico vero comis, cuius duae filiae Maria et Hermantia singulae uxores Honorii principis fuere et utraeque virgines sunt defunctae, spraeto Honorio regnumque eius inhians Alanorum Suavorum Vandalorumque gentes donis pecuniisque inlectas contra regnum Honorii excitavit, Eucherium filium suum paganum et Christianis insidias molientem cupiens Caesarem ordinare. Qui cum eodem filio suo detecto dolo occisus est. Quo anno et Archadius Orientalis imperator, regnans post obitum patris ann. XIII, defunctus est.
323 Theodosius iunior Archadii filius loco patris successit in imperio, aduliscens egregius, regnavitque an. XLIII. Halaricus rex Vesegotharum vastatam Italiam Romam ingressus est opesque Honorii Augusti depraedatas Placidiam sororem eius duxit captivam, quam post haec Atauulfo successori suo, in matrimonio ut acciperet, delegavit.
324 Constantinus tunc quidam Gallias occupatas invasit imperio filiumque suum Constantem ex monacho Caesarem ordinavit. Sed mox ipse apud Arelatum, filius eius apud Viennam regnum cum vita amiserunt.
325 Itemque eorum exitu inmemores Iobinus et Sebastianus ibi in Galliis tyrannide moliuntur; sed et ipsi ilico esse desierunt. Haeraclianus post haec cum septingentis et tribus navibus armatis ad urbem Romam depraedandam advenit; contra quem Marinus comis egressus sic eum perterruit, ut tantum cum una nave Chartagine fugiret, ubi mox ingressus interfectusque est.
326 Valia rex Vesegotharum facta pace cum Honorio Placidiam sororem eius reddidit, quam Constantio patricio, qui eam revocaverat, in matrimonio iungens Honorius rebus humanis excessit. Maximus et Iovinus de Spanias ferro vincti abducti atque interfecti sunt.
327 Iohannes vero Honorio defuncto regnum occidentalem invasit. Contra quem Placidia creatam Augustam et Valentinianus filius eius Caesar diriguntur. Quem et dolo potius Asparis et Ardaburis quam virtute Aetii superant.
328 Occisoque Iohanne tyranno Valentinianus Ravenna imperator a patruele Theodosio ordinatur. Cuius germana Honoria dum ad aulae decus virginitatem suam cogeretur custodire, clam misso clientulo Attilam Hunnorum regem invitat in Italia. Cumque veniente Attila votum suum nequivit explere facinusque, quod cum Attila non fecerat, cum Eugenio procuratori suo committit. Quam ob rem tenta a germano et in Constantinopolim Theodosio principi destinata est.
329 Post haec III anno Valentinianus imperator a Roma Constantinopolim ob suscipiendam in matrimonio Eudoxiam Theodosii principis filiam venit datamque pro munere soceri sui totam Illyricum celebratis nuptiis ad sua regna cum uxore secessit.
330 Africana provincia per Bonifatium comitem Vandalis tradita et a Romano iure subtracta est, quia Bonifatius, dum in offensa Valentiniani venisset, malo publico se defendere voluit invitatoque ab Spaniis Gizerico Vandalorum rege dolum quod conceperat peperit.
331 Hunnorum rex Attila iunctis secum Gepidas cum Ardarico, Gothosque cum Valamir, diversasque alias nationes suis cum regibus, omnem Illyricum Traciamque et utramque Daciam, Mysiam et Scythiam populatus est. Contra quem Arnegisclus magister militum Mysiae egressus a Marcianopolim fortiter dimicavit, equoque sub se decidente praeventus est, et nec sic quiescens bellare, occisus est.
332 Marcianus imperator regnavit an. VI m. VI. Hic etenim mox defuncto Theodosio in regno ascitus Pulcheriam germanam Theodosii, quae in palatio iam matura mulier virginitatem servaverat, in matrimonio adsumens regnum quod delicati decessores prodecessoresque eius per annos fere sexaginta vicissim imperantes minuerant, divina provisione sic reparavit, ut exultatio ingens cunctis adcresceret.
333 Nam cum Parthis et Vandalis omnino infestantibus pacem instituit, Attilae minas conpescuit, Novades Blemmesque Ethiopia prolapsos per Florum Alexandrinae urbis procuratorem sedavit et pepulit a finibus Romanorum, obitumque Attilae et Zenonis Isauri interitum, antequam moriretur, felix conperit infelicium; omniumque inimicorum suorum colla domini virtute calcans sexto anno sextoque mense regnans in pace quievit.
334 Valentinianus autem occidentalis imperator dolo Maximi patricii, cuius etiam fraude Aetius perierat, in campo Martio per Optilam et Thraufistilam Aetii satellites iam percusso Eraclio spadone truncatus est. Imperium quoque eius idem Maximus invasit tertioque tyrannidis suae mense membratim Romae a Romanis discerptus est. Gizericus tunc rex Vandalorum ab Eudoxia Valentiniani uxore invitatus ex Africa Romam ingressus est eamque urbem rebus omnibus expoliatam eandem Eudoxiam cum duabus filiabus secum in Africa rediens duxit.
335 Leo Bessica ortus progeniae Asparis patricii potentia ex tribuno militum factus est imperator. Cuius nutu mox loco Valentiniani apud Ravennam Maiorianus Caesar est ordinatus, qui tertio necdum anno expleto in regno apud Dertonam occiditur locoque eius sine principis iussu Leonis Severianus invasit;
336 sed et ipse tyrannidis sui tertio anno expleto Romae occubuit. Tunc Leo Anthemium divi Marciani generum ex patricio Caesarem ordinans Romae in imperio distinavit Bigelemque Getarum regem per Ardaburem Asparis filium interemit.
337 Basiliscum cognatum suum, id est fratrem Augustae Verinae Africam dirigens cum exercitu, qui navali proelio Chartaginem saepe adgrediens ante ea victus cupiditate pecuniis vendidit regi Vandalorum, quam in Romanorum potestatem redigeret.
338 Asparum autem patricium cum filiis Ardaburem et Patriciolum Zenonis generi sui instinctu in palatio trucidavit occisoque Romae Anthemio Nepotem filium Nepotiani copulata nepte sua in matrimonio apud Ravennam per Domitianum clientem suum Caesarem ordinavit. Qui Nepus regno potitus legitimo Glycerium, qui sibi tyrannico more regnum inposuisset, ab imperio expellens in Salona Dalmatiae episcopum fecit.
339 Sic quoque Leo Leonem iuniorem ex Ariagne filia nepotem suum in imperio ordinans Orientale anno regni sui sexto decimo obiit.
340 Leo iunior mox paucis mensibus puerilem, ordinante tamen patre, rexisset imperium, manu sua genitorem suum Zenonem coronans imperatoremque constituens rebus humanis excessit.
341 Zenon natione Isaurus gener Leonis imperatoris regnavit ann. XVII. Hic etenim dum processibus Chalcedona degeret, subito Verina Augusta socrus sua fratrem suum Basiliscum in imperio inducens Augustum in urbe appellavit.
342 Quod conperiens Zeno Chalcedona sine aliqua rei publicae lesione Isauriam secessit, malens se solum cum Ariagne Augusta exulari quam sui causa rei publicae aliquid ex bellis civilibus incommodum provenire. Quod Basiliscus cognoscens Zenonisque fugam laetatus Marcum filium suum Caesarem ordinavit. Qui perfidia Nestoriana inflatus multa contra ecclesiam temptavit protinus agere; sed volente deo ante inflatus crepuit quam penitens stare potuerat.
343 Nam revertens Zenon rursus in regno proprio et eum et patrem et matrem in exilio oppidi Lemni provinciae Cappadociae destinavit. Ubi quia caritas dei et proximi in illos refrixerat, frigore consumpti sunt vitaque cum regno amiserunt.
344 Parte vero Esperia Nepotem imperatorem Orestes fugatum Augustulum suum filium in imperium conlocavit. Sed mox Odoacer genere Rogus Thorcilingorum Scirorum Herolorumque turbas munitus Italiam invasit Augustulumque imperatorem de regno evulsum in Lucullano Campaniae castello exilii poena damnavit.
345 Sic quoque Hesperium regnum Romanique populi principatum, quod septingentesimo nono urbis conditae anno primus Augustorum Octavianus Augustus tenere coepit, cum hoc Augustulo periit anno decessorum regni imperatorum quingentesimo vicesimo secundo, Gothorum dehinc regibus Romam tenentibus.
346 Theodoricus autem Triarii filius cognomento Strabo rex Gothorum ascitis suis usque ad Anaplum quarto urbis milio armatus advenit; nulli tamen Romanorum noxius continuo reversus porro Inlyricum properans dum inter suorum moventia plaustra progreditur, iacentis super carpentum teli acumen paviscentisque equi sui inpulsione fixus transverberatus interiit et rei publicae diem festum morte sua donavit.
347 Valamero rege Gothorum in bello Scirorum defuncto Theodemir in regno fratris successit cum Vidimero fratre et filio Theodorico. Sed missa sorte Vidimero cum Vidimero filio partes Hesperias, Theodemir cum filio Theodorico Illyricum Thraciasque vastandas obvenit. Relictaque ergo Pannonia alter Italiam, alter Illyricum suscepit populandum; sed utrique reges mox sortita loca ingressi sunt, ilico rebus humanis excedunt, Vidimer Italia, Illyrico Theodemir. Relictis filiis decesserunt, quorum Vidimer ab Italis proeliis victus, ad partes Galliae Spaniaeque omissa Italia tendit;
348 Theodoricus vero Zenonis Augusti humanitate pellectus Constantinopolim venit, ubi magister militum praesentis effectus consulis ordinarii triumphum ex publico dono peregit. Sed quia tunc, ut diximus, Odoacer regnum Italiae occupasset, Zenon imperator cernens iam gentes illam patriam possidere, maluit Theodorico ac si proprio iam clienti eam committi quam illi quem nec noverat. Secumque ita deliberans, ad partes eum Italiae mandans, Romanum illi populum senatumque commendat.
349 Obansque rex gentium et consul Romanus Theodoricus Italiam petiit magnisque proeliis fatigatum Odoacrum Ravenna in deditione suscepit. Deinde vero ac si suspectum Ravenna in palatio iugulans regnum gentis sui et Romani populi principatum prudenter et pacifice per triginta annos continuit. Illus autem Isaurus, magister officiorum et Zenoni imperatori in privata vita amicissimus caritateque coniunctus, dum secreto in detractionem Ariagnes Augustae cum eius viro locutus est, in zelo Augustum concitavit.
350 Qui deliberans eam perimere uni suorum rem tacite demandavit. Quod dum ille agere nititur, cuidam cubiculariae prodit scelus eadem nocte facturum. Regina scelus cognovit suoque in lectulo eandem qui rem suggesserat conlocatam in episcopio ad Acacium neminem scientem subterfugit.
351 Posteraque diae Zeno rem aestimans perpetratam, dum, lucto quodam quasi gerens, neminem suscipit, Acacius episcopus ingressus et facti arguit impietatem veniaeque fidem exposcit Augustamque suspicionis innoxiam compromittit acceptamque fidem veniae pactione Augusta revertitur. Secumque dum crebro deliberat, qua sorte de inimico suo exigat ultionem, nanctam (ut opinata est) oportunitatem uni suorum mandat in abditis stanti, ut Illo a se recedenti perimeret. Qui parens praeceptis reginae, dum avidus ferit in capite ense, non cervices, ut cupiebat, sed aurem illius amputavit.
352 Quod periculum evadens Illus mox ab urbe recedens Zenonique infestus Orientem invasit. Contra quem Leontius directus ab ipsoque pellacibus verbis iniectus diademam arripuit simulque Leontius et Illus rei publicae inimici effecti tyranni in partes Syriae et Isauriae dibacchantur additoque super solito Isauris dono omnes simul conspirant contra Zenonem, cuius thesauros in Papirio castello monitissimo repertos desaeviunt.
353 Sed non post multum ab exercito Zenonis in eodem castello capti decollatique sunt et capita eorum Constantinopolim adlata praefixaque astilibus tabuerunt. Sic quoque Zenon superatis inimicis suis in bona pace quievit.
354 Anastasius ex silentiario subito ab Ariagne Augusta in imperio sumptus simulque imperator et maritus innotuit, regnavitque ann. XXVII m. II. Contra quem Isauri dum sibi quod illis tyrannus ille adiecerat donativum et Zenon reconciliationis gratia invitus largierat ab isto fraudantur, arma arripiunt.
355 Consertoque proelio iuxta Cotziaium Frygiae civitatem castra metati pene per sex continuos annos rei publicae adversantur; ubi et Lilingis, eorum et in bello et in consilio praevius, quamvis pedibus ob corporis debilitate signis, eques tamen in bello acerrimus, dum peremptus fuisset, omnes Isauri fugierunt atque dispersi sunt et devicti et perquaquam exilio relegati urbesque eorum nonnullae solo usque prostratae.
356 Variis namque sub Anastasio milis proeliis fatigatus et nunc Illyrico cum Saviniano et Mundone ad Margum, nunc cum Pumpeio ad Adrianopolim, nunc cum Aristo ad Tzortam, nunc cum Parthis in Syriam, ut omittam intestina clade et pugnas in foro regiae civitatis, ad postremo contra Italiam plus piratico quam publico Marte concertans, frustratus est.
357 Sed et quod plus fuit dolendum, contra ultimum suum famulum Vitalianum de Scythiam per sex annos civile bellum extraxit. Is si quidem Vitalianus cum LX milibus armatorum tertio pene non rei publicae sed regi infestus accedens multa suborbana regiae urbis praedis spoliisque adtrivit.
358 Contra quem dum Hypatius nepus Caesaris cum exercitu numeroso pugnaturus egreditur, ante ab Hunnis auxiliaribus capitur et Vitaliano mula insedens turpiter venditur, antequam aperto proelio parte adversa sese inimicum ostenderet. Post quem item Rufinus Alathortque mag. mil. saepe superati, saepe inrisi ab eo et spreti sunt.
359 Sic quoque diversis partibus inimicorum vallatus agminibus Anastasius saepe congemuit nullique tamen meruit inimicorum suorum vindictam audire; sicut nec ipse ecclesiae iura servavit, immo maerens et furens maior octogenario aetatis anno regnique vicesimo et octavo rebus humanis excessit, contritaque res publica vix Iustino ei succedente quantolum respiravit.
360 Iustinus ex comite scubitorum a senatu imperator electus ann. regnavit VIIII. Qui mox inhiantes regno suo Amantium praepositum palatii, Andream et Misahel et Ardaburem cubicularios sentiens aflixit. Nam Amantium et Andream ferro truncavit, Misahelu et Ardaburem Serdica in exilio misit. Theocritum quoque satellitem Amantii, quem idem Amantius ad regnandum clam praeparaverat, conpraehensum carceratumque saxis contusit ingentibus salsumque in gurgite iacuit, sepultura cum imperio, cui inhiaverat, eum privans;
361 foedusque cum Vitaliano percussit et ad se evocitum magistrum militum praesentis et consulem ordinarium fecit; quem rursus in suspicionem habens facti prioris XVI vulneribus in palatio cum Celeriano et Paulo satellitibus effosum peremit.
362 Hic quoque imperator ante quarto mense obitus sui, senectute sua consulens et rei publicae utilitatibus, Iustinianum ex sorore sua nepotem consortem regni successoremque imperii ordinans, rebus humanis excessit.
363 Iustinianus imperator regnat iam iubante domino ann. XXIIII. Qui ut sceptris genio a suo avunculo mancipatus est, mox Parthos bella moventes destinato exercitu conpescuit et fines proprios tutans Parthorum saepe multos adflixit. Postea vero facientibus peccatis in die sabbati sancti paschae inito certamine, exercitui et non ducis instinctu in fluvio Eufrate, fugiens Parthos, Romanus numerosus ruit exercitus. Illyricumque saepe ab Herulis Gipidisque et Bulgaris devastantibus per suos iudices frequenter obstitit viriliterque cecidit.
364 Post haec Hypatium Pompeiumque regni sui insidiatoribus coacta civili manu circum ingressis et Hypatio torque aureo redemito pro diademate locoque imperatoris iam occupante, Pompeium vero sub clamidem luricatum et iam palatio invadentem, utrumque detentum ante fores palatii captum catenatumque discussit amputatisque eorum capitibus ante eos fecit imperium perdere quam haberent. Sociosque eorum, qui evaserant a caede, proscriptos, veluti grande hoste prostrato de manubiis triumphavit.
365 Eodemque anno post diuturnum immanemque laborem, quod contra Parthos Romanorum fuisset gestum sudoribus, per Rufinum patricium perque Hermogenem magistrum officiorum et utrumque legatum directum a principe pax depicta est foedusque initum et munera ab utroque sibi invice principe distinata.
366 Mox quoque soluto de Orientali parte exercitu eundem ductorem, quem dudum Orienti transmiserat, elegit Belesarium, cui numerosos fortissimosque milites deputatis ad australem plagam contra Vandalos mittit. Quo favente deo qua venerat facilitate, ea celeritate Vandalos superavit, Lybiamque ad corpus totius rei publicae iungens, Gelimer regem opesque Chartaginis in urbe regia principi spectante populo optulit. Cuius notu remuneratus consulque ordinarius mox designatus, de manubiis Vandalicis Belesarius triumphavit.
367 In Italia vero Theodorico rege defuncto Athalaricus nepus eius ipso ordinante successit, octo annos quamvis pueriliter vivens matre tamen regente Amalasuentha degebat, quando et Gallias diu tentas Francis repetentibus reddidit.
368 Mortuoque Athalarico mater sua Theodahadum consubrinum suum regni sui participem faciens non post multum ipso iubente occisa est. Et quia dudum se suoque filio commendaverat principi Iustiniano, is mortem eius audiens doluit nec passus est inultum transire. Sed mox eundem ducem belli, qui Poenorum domitor fuerat et de opibus Vandalicis triumphans adhuc in fascibus erat, agmini diversarum praeponens nationum ad partes Hesperias destinavit.
369 Qui primo accessu mox Siciliam pervadit duce eius Sinderith superato; ubi dum aliquantum temporis ob ordinandam patriam resederet, conperit in Africa civilia bella intestinoque proelio dibacchari. Nam Stotzas pene ultimus militum et Martini clientulus mag. mil., tyrannidem arripiens auctorque seditiosorum effectus Cyrillum Marcellum Faram aliosque diversos iudices dolo peremptis in duce Solomone saeviebat totamque Africam tyrannico ritu vastabat.
370 Emenso ergo Belesarius a Sicilia in Africa pelago solita felicitate, rebelles fugat, provinciam liberat Solomonemque rursum Chartagine conlocans Siciliam redit. Ubi mox Evermud Theodahadi Gothorum regis gener, qui contrarius cum exercitu venerat, cernens prosperitatem consulis ultro se ad partes dedit victoris hortaturque, ut iam anhelantem suique adventui suspectam subveniret Italiam. Constructo ergo Belesarius exercitu et tam navali quam equistri agmine ductans, vallavit Neapolim paucisque diebus eam obsidens per aquaeductum noctu invasit et tam Gothis qui aderant quam Romanis rebellantibus interfectis urbem plenissime spoliavit.
371 Quod Theodahadus animadvertens, Vitiges unum inter alios ductorem exercitus praeponens contra Belesarium dirigit.
372 Qui Campania ingressus mox ad campos venisset Barbaricos, ilico exercitus favore, quod contra Theodahadum suspectum habebat, excepit, et «quid», inquid, «vultis?» ad illi: «tollatur», inquiunt, «de medio, qui cum sanguine Gothorum et interitu sua cupit scelera excusari». Factoque impetu in eo consona voce Vitigis regem denuntiant. At ille regno levatus, quod ipse optaverat, mox populi vota consentit, directisque e sociis Theodahadum Ravenna revertentem extinguit.
373 Regnoque suo confirmans, expeditionem solvit et privata coniuge repudiata regiam puellam Maathesuentam Theodorici regis neptem sibi plus vi copolat quam amori. Dumque ille novis nuptiis delectatur Ravenna, consul Belesarius Romanam urbem ingressus est exceptusque ab illo populo quondam Romano et senatu iam pene ipso nomine cum virtute sepulto confestim vicina occupat loca urbium oppidorumque monimina.
374 Primaque Getica congressione Hunnila ductante Perusinum ad oppidum superat et plus quam septem milibus trucidatis reliquos Ravennam usque proturbat. Secundo vero ipso Vitigis Romanas arces vallante congreditur machinasque illius et turres, quibus urbem adire temptabat, igne consumptis per anni spatium quamvis inaedia laborans deludit.
375 Post haec ad Ariminum persecutus exindeque eum effugatum Ravenna clausum in deditionem suscepit, atque unus consul dum contra Getas dimicat, pene pari eventu de Francis, qui cum Theodeperto rege suo plus ducenta milia advenerant, triumphavit. Sed quia ad alia occupatus alibi noluit implicari, rogantibus Francis pacem concessit et sine suorum dispendio de fines Italos expulit sumptoque rege et regina simulque et opes palatii ad principem qui eum miserat reportavit. Sicque intra pauci temporis spatium Iustinianus imperator per fidelissimum consulem duo regna duasque res publicas suae dicioni subegit.
376 Quod Parthus conperiens facibusque invidiae exardescens in Syriam movit procinctum, et Callinicum Soras Neocaesariamque devastans Anthiochiam venit. Ubi Germanus patricius cum Iustino filio suo eodemque consule postquam ab Africana provincia remeasset, dum adventum Parthorum obviare nequit, relicta urbe ad partes secessit Ciliciae. Persi vero vacuam ab exercitu Anthiochiam nancti populumque per Orontis alveum ad Seleuciam maritimam cum militibus mixtis fugientem aspiciunt nec secuntur, sed predas per urbem certatim diripiunt vicinasque urbes et oppida partim invasa partim pecuniae quantitate multata praetereunt et totius Cylesyriae bona sibi unius in anni spatium pene Parthus adsumit.
377 Nec sic quoque recedit, sed iugiter adversum Romanam rem publicum dimicat. Contra quem Vandalicus Geticusque consul solite distinatur. Qui etsi non ut reliquas gentes eum edomuit, tamen ut intra suos se fines recollegeret conpulit, fuissetque et de hac gente felici duci parta victoria, ni clades Italiae, quae post eius discessum emerserat, celerem ei successorem dedisset Martinum. Qui etsi viribus inpar, consilio tamen quamvis cum Constantiano coniuncto non minor, dum resisti contra Parthos non praevalet, ne bella diu teneret, pacem effecit.
378 Cladem vero quam diximus in Esperia plaga ut liquidius lector cognoscat, apertius memorabo. Egrediente Belesario consule ab Italia et ut diximus, rege regina opesque palatii ad principem reportante Gothi, qui trans Padum in Liguria consistebant, recrudiscentes animos ad bella consurgunt et ordinato sibi regulo Heldebado militi existunt adversi; contra quos dum non unius, sed diversorum temptat varius apparatus, illi fortiores effecti persistunt annique spatio vix emenso Heldebadus interficitur et loco eius succedit Erarius;
379 qui et ipse vix anno expleto peremptus est et in regno. Malo Italiae Baduila iuvenis nepus asciscitur Heldebadi. Qui mox et sine mora Faventino in oppido Emiliae soli proelio commisso Romanum superavit exercitum; et nec diu post haec item per suos ad Mucellos annonariae Tusciae feliciter dimicans iudices fugat, exercitum partim donis, partim blanditiis sibi consociat totamque Italiam cum ipsa Roma pervadit omniumque urbium munimenta distruens, cunctos senatores nudatos demolita Roma Campaniae terra transmutat.
380 Contra quem, ut superius diximus, Belesarius de Oriente diregitur cum paucis, ratus omnem exercitum, quem demiserat, integrum reperire. Et ideo postquam Ravenna ingressus est nec cum quibus ei obviaret invenit, remensoque Adriatico mare Epiro revertitur, ubi Iohannes et Valerianus ei coniuncti, dum in contiones et iurgia concertant, Totila qui Baduila hostile opus in Italia peragit. Belesarius quoque inpatiens tantae crudelitati navali classe a Sicilia solvens, per Tyrreni maris aestum Romano portu se recepit statione egressusque ad urbem quam ut destructam et desolatam adtendit, condoluit, hortansque socios ad reparationem tantae urbis accingitur.
381 Ubi necdum vallo circumseptus infestum experitur Totilam, sed solitis victoriis intrepidus, quamvis cum paucis contra eum egressus, sic effugavit, ut plus fugientes Tiberi demergerentur quam gladio caderent. Indeque hortatus exercitus regreditur Siciliam, quatenus et Romae annonae faceret cupiam et vicinus ad fretum Totilanem turbaret in Campania commorantem. Sed ut adsolet, rerum mutatio et principum voluntate diversa.
382 Quiescenti in domino Theodora Augusta evocatur ad urbem Belesarius de Siciliam. Post cuius discessum Totila securus iterata rabie tradentibus Isauris invadit Romam; et sic sumptis undique viribus militarique vallatus auxilio ingreditur capitque Siciliam.
383 Contra quem Germanus patricius dum exire disponit cum exercitu, Mathesuentham Theodorici regis neptem et a Vitigis mortuo derelictam, tradente sibi principe in matrimonio sumptam, in Sardicense civitate extremum halitum fudit, relinquens uxorem gravidam, quae post eius obitum postumum ei edidit filium vocavitque Germanum; qua felicitate sibi Totila conperta totam pene insultans Romanis devastat Italiam.
384 Africa vero a Mauris dudum perempto Solomone Stotzas et Iohannes invicem singulari certamine corruunt; aliusque Iohannis, qui Stotzas iunior dicebatur, suscepta tyrannide Guntharic mag. militum secum suadet. Qui interfecto Areobinda iugalem eius neptem imperatoris sibi cupiens sociare praevenitur ab Artabane. Qui eum in convivio trucidatum neptemque imperatoris ereptam ad urbem principi dirigit cum honore, simulque ferreis vinculis conligatum ei tyrannum destinavit Iohannem, qui Stotzam peremptum in eadem successerat tyrannide.
385 Quem in urbem praefectus discussum manibusque truncatis, ad exemplum ceterorum in patibulo fixit. Iohannem dehinc patricium cognomine Troglitam Africae procuratione commissa, Artabanus evocatus mag. militum praesentis accepit dignitatem. Nec diu intercedente in ipso principe manus inicere gestiens detectus et conprobatus pietate tamen principale inpunitus permansit et quasi benivolus contra Totilanem Sicilia cum Liberio patricio properavit. Iohannes vero in Africana provincia feliciter degens Mauros partis adversae per Pacificos Mauros superatos, una die decem et septem eorum praefectos extincxit, pacemque totius Africae iubante domino impetravit.
386 Langobardorum gens, socia Romani regni principibus, et Theodahadi sororis filiam dante sibi imperatore in matrimonio iungens regi suo, contra emulos Romanorum Gepidas una die pugna commissa eorum pene castra pervasit, cecideruntque ex utraque parte amplius LX milia;
387 nec par, ut ferunt, audita est in nostris temporibus pugna a diebus Attilae in illis locis, praeter illa quae ante hanc contigerat sub Calluce mag. mil. idem cum Gepidas aut certe Mundonis cum Gothis, in quibus ambobus auctores belli pariter conruerunt.
388 Hi sunt casus Romanae rei publicae preter instantia cottidiana Bulgarum, Antium et Sclavinorum. Que si quis scire cupit, annales consulumque seriem revolvat sine fastidio repperietque dignam nostri temporis rem publicam tragydiae. Scietque unde orta, quomodo aucta, qualiterve sibi cunctas terras subdiderit et quomodo iterum eas ab ignaris rectoribus amiserit. Quod et nos pro capta ingenii breviter tetigimus, quatenus diligens lector latius ista legendo cognoscat.
|