Ïåðåâîä Í. À. Ïîçäíÿêîâîé. Êîììåíòàðèé Í. Å. Áîäàíñêîé.
Ðåä. ïåðåâîäîâ Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå. Ðåä. êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: W. Weissenborn, H. J. Müller, 1898. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
45. (1) Äà è ðèìñêèå êîíñóëû íå áîÿëèñü íè÷åãî, êðîìå ñîáñòâåííûõ âîèíîâ è ñîáñòâåííîãî îðóæèÿ. Ïàìÿòü î ãîð÷àéøåì óðîêå ïîñëåäíåé âîéíû ïðåäîñòåðåãàëà èõ îò ñðàæåíèÿ, â êîòîðîì ïðèøëîñü áû æäàòü õóäà îò îáîèõ âîéñê ñðàçó. (2) Ââèäó ýòîé äâîéíîé îïàñíîñòè îòñèæèâàëèñü îíè â ëàãåðå, îæèäàÿ, ÷òî, ìîæåò áûòü, âðåìÿ è îáñòîÿòåëüñòâà ñàìè ñîáîé ñìÿã÷àò ãíåâ è îòðåçâÿò äóøè. (3) Òåì ñèëüíåå ñïåøèëè âðàãè — âåéÿíå è ýòðóñêè; îíè ïîäñòðåêàëè ðèìëÿí ê áèòâå — ñíà÷àëà ïðèáëèæàÿñü ê èõ ëàãåðþ è âûìàíèâàÿ íà áîé, ïîòîì, íè÷åãî íå äîáèâøèñü, ãðîìêî ïîíîñÿ òî ñàìèõ êîíñóëîâ, òî âîéñêî: (4) íàøëè, ìîë, ñðåäñòâî îò ñòðàõà — ïðèòâîðíûå ðàçäîðû, âåäü íå ñâîèõ âîèíîâ îïàñàþòñÿ êîíñóëû, íî èõ òðóñîñòè. À ìîë÷àëèâîå áåçäåëüå, îêàçûâàåòñÿ, íîâûé ðîä âîåííîãî ìÿòåæà; äà ÷òî òàì, ñàìè îíè — íîâûé ðîä è ïëåìÿ. Äàëüøå â õîä øëè è ïðàâäà è âûäóìêè î ïðîèñõîæäåíèè ðèìëÿí. (5) Ýòà øóìíàÿ áðàíü èç-ïîä ñàìîãî âàëà, èç-çà âîðîò íå äåéñòâîâàëà íà êîíñóëîâ; íî ñåðäöà ìíîæåñòâà íåèñêóøåííûõ âîèíîâ ìÿòóòñÿ ñòûäîì è íåãîäîâàíèåì, îòâëåêàÿñü îò âíóòðåííèõ íåóðÿäèö. Íå æåëàþò îíè îñòàâèòü âðàãîâ áåç îòìùåíèÿ, íå æåëàþò è ïîä÷èíÿòüñÿ ñåíàòîðàì è êîíñóëàì; íåíàâèñòü ê ÷óæèì è ê ñâîèì áîðåòñÿ â èõ äóøàõ. (6) Íåíàâèñòü ê ÷óæèì ïîáåæäàåò — äî òîãî íåñòåðïèìî è íàãëî èçäåâàëèñü âðàãè. Âîèíû òîëïîé ñîáèðàþòñÿ ê ïàëàòêå êîíñóëîâ, ïðîñÿò áèòâû, òðåáóþò äàòü çíàê ê áîþ. (7) Êîíñóëû, êàê áû ðàçäóìûâàÿ, ñêëîíÿþòñÿ äðóã ê äðóãó, äîëãî ïåðåãîâàðèâàþòñÿ. È ñàìè îíè õîòåëè ñðàæåíèÿ, íî ñëåäîâàëî ñäåðæàòüñÿ è ñêðûòü ýòî æåëàíèå, ÷òîáû ïðîìåäëåíèåì è ïðîòèâîäåéñòâèåì ïðèáàâèòü ïûëà âîçáóæäåííûì âîèíàì. (8) Êîíñóëû îòâå÷àþò: ðàíî, åùå íå âðåìÿ äëÿ áîÿ, ïóñòü âñå îñòàþòñÿ â ëàãåðå. È îáúÿâëÿþò: îò ñòîëêíîâåíèé âîçäåðæèâàòüñÿ, à êòî îñëóøàåòñÿ ïðèêàçà, òåõ êàçíèòü êàê âðàãîâ. (9) Ñ òåì âîèíû è ðàçîøëèñü, è, ÷åì ìåíüøå âèäåëè îíè ó êîíñóëîâ æåëàíèÿ ñðàæàòüñÿ, òåì áîëüøå ïûëàëè ñàìè. À âðàãè, êàê òîëüêî ñòàëî èçâåñòíî, ÷òî êîíñóëû ñ.101 ïîñòàíîâèëè íå íà÷èíàòü ñðàæåíèÿ, ðàñõîäÿòñÿ åùå ïóùå: (10) èì ïîíÿòíî òåïåðü, ÷òî è äàëüøå áåçíàêàçàííî áóäóò îíè ãëóìèòüñÿ íàä ðèìëÿíàìè, îðóæèÿ âîèíàì íå äîâåðÿò, äåëî âîò-âîò äîéäåò äî ìÿòåæà, êîíåö ïðèøåë ðèìñêîìó âëàäû÷åñòâó. Ïîëîæèâøèñü íà ýòî, ïîäáåãàþò îíè ê âîðîòàì ëàãåðÿ, âûêðèêèâàþò ðóãàòåëüñòâà, åäâà óäåðæèâàþòñÿ îò ïðèñòóïà. (11) Íî è ðèìëÿíå íå â ñèëàõ äîëüøå òåðïåòü îñêîðáëåíèé: ïî âñåìó ëàãåðþ ñ ðàçíûõ ñòîðîí áåãóò âîèíû ê êîíñóëàì, ïîäñòóïàþò ê íèì óæå íå ñ îñòîðîæíîñòüþ, íå ÷åðåç öåíòóðèîíîâ, êàê ðàíüøå, à âñå íàïåðåáîé ñ ãðîìêèìè êðèêàìè. ×àñ íàñòàë, íî êîíñóëû ìåäëÿò. (12) È òóò Ôàáèé, êîãäà òîâàðèù åãî èç ñòðàõà ìÿòåæà áûë ãîòîâ óñòóïèòü íàðàñòàþùåìó âîëíåíèþ, äàë òðóáíûé çíàê ê òèøèíå è ñêàçàë: «ß çíàþ, Ìàíëèé, ÷òî ïîáåäèòü îíè ìîãóò, íî èõ âèíà, ÷òî íå çíàþ, õîòÿò ëè. (13) Ïîýòîìó òâåðäî ðåøåíî íå äàâàòü çíàêà ê âûñòóïëåíèþ, ïîêóäà íå ïîêëÿíóòñÿ îíè, ÷òî âåðíóòñÿ èç ýòîãî áîÿ ïîáåäèòåëÿìè. Ðèìñêîãî êîíñóëà âîèíû ðàç îáìàíóëè â áèòâå, íî áîãîâ íèêîãäà íå îáìàíóò». Áûë òóò öåíòóðèîí Ìàðê Ôëàâîëåé, ñðåäè ïåðâûõ ðâàâøèéñÿ ê áèòâå. (14) «Ïîáåäèòåëåì ÿ èç áîÿ âåðíóñü, Ìàðê Ôàáèé!» — âîçãëàøàåò îí, ïðèçûâàÿ íà ñåáÿ ãíåâ îòöà-Þïèòåðà, Ìàðñà Ãðàäèâà è äðóãèõ áîãîâ, åñëè ñîëæåò. Òó æå êëÿòâó, êàæäûé çà ñåáÿ, äàåò è âñå âîéñêî. Ïîñëå êëÿòâû äàþò ñèãíàë ê íàñòóïëåíèþ, õâàòàþòñÿ çà îðóæèå, áðîñàþòñÿ â áîé, èñïîëíåííûå íàäåæäû è ãíåâà. (15) Ïóñòü òåïåðü ïîñìåþò áðàíèòüñÿ ýòðóñêè, ïóñòü òåïåðü, ïåðåä îðóæèåì, ïîïðèäåðæèò âðàã ÿçûêè! (16)  ýòîò äåíü âñå, è ïëåáåè è ïàòðèöèè, âûêàçàëè ðåäêóþ äîáëåñòü è ñàìîé áëèñòàòåëüíîé ñòàëà ñëàâà Ôàáèåâ. Îçëîáèâøèå ïëåáååâ âî ìíîãèõ ãðàæäàíñêèõ ðàñïðÿõ, ýòîé áèòâîé ïîæåëàëè îíè èõ ñ ñîáîé ïðèìèðèòü. |
45. consules quoque Romani nihil praeterea aliud quam suas vires, sua arma horrebant. [2] memoria pessimi proximo bello exempli terrebat, ne rem committerent eo, ubi duae simul acies timendae essent. itaque castris se tenebant, tam ancipiti periculo aversi: diem tempusque forsitan ipsum leniturum iras sanitatemque animis adlaturum. [3] Veiens hostis Etruscique eo magis praepropere agere; lacessere ad pugnam primo obequitando castris provocandoque, postremo, ut nihil movebant, qua consules ipsos, qua exercitum increpando: [4] simulationem intestinae discordiae remedium timoris inventum, et consules magis non confidere quam non credere suis militibus; novum seditionis genus, silentium otiumque inter armatos. ad haec in novitatem generis originisque qua falsa, qua vera iacere. [5] haec cum sub ipso vallo portisque streperent, haud aegre consules pati; at inperitae multitudini nunc indignatio, nunc pudor pectora versare et ab intestinis avertere malis: nolle inultos hostes, nolle successum non patribus, non consulibus; externa et domestica odia certare in animis. [6] tandem superant externa; adeo superbe insolenterque hostis eludebat. frequentes in praetorium conveniunt; poscunt pugnam, postulant, ut signum detur. [7] consules velut deliberabundi capita conferunt, diu conloquuntur. pugnare cupiebant, sed retro revocanda et abdenda cupiditas erat, ut adversando remorandoque incitato semel militi adderent impetum. [8] redditur responsum inmaturam rem agi, nondum tempus pugnae esse; castris se tenerent. edicunt inde, ut abstineant pugna: si quis iniussu pugnaverit, ut in hostem animadversuros. [9] ita dimissis, quo minus consules velle credunt, crescit ardor pugnandi. accendunt insuper hostes ferocius multo, ut statuisse non pugnare consules cognitum est: [10] quippe inpune se insultaturos, non credi militi arma, rem ad ultimum seditionis erupturam, finemque venisse Romano imperio. his freti occursant portis, ingerunt probra, aegre abstinent, quin castra oppugnent. enimvero non ultra contumeliam pati Romanus posse; [11] totis castris undique ad consules curritur; non iam sensim, ut ante, per centurionum principes postulant, sed passim omnes clamoribus agunt. matura res erat; tergiversantur tamen. [12] Fabius deinde, ad crescentem tumultum iam metu seditionis collega concedente, cum silentium classico fecisset: «ego istos, Cn. Manli, posse vincere scio; [13] velle ne scirem, ipsi fecerunt. itaque certum atque decretum est non dare signum, nisi victores se redituros ex hac pugna iurant. consulem Romanum miles semel in acie fefellit, deos numquam fallet.» centurio erat M. Flavoleius, inter primores pugnae flagitator. [14] «victor» inquit, «M. Fabi, revertar ex acie.» si fallat, Iovem patrem Gradivumque Martem aliosque iratos invocat deos. idem deinceps omnis exercitus in se quisque iurat. iuratis datur signum; arma capiunt; eunt in pugnam irarum speique pleni. nunc iubent Etruscos probra iacere, [15] nunc armati sibi quisque lingua promptum hostem offerri. [16] omnium illo die, qua plebis, qua patrum, eximia virtus fuit; Fabium nomen Fabia gens maxime enituit. multis civilibus certaminibus infensos plebis animos illa pugna sibi reconciliare statuunt. |