История Рима от основания города

Книга II, гл. 12

12. ob­si­dio erat ni­hi­lo mi­nus et fru­men­ti cum sum­ma ca­ri­ta­te ino­pia, se­den­do­que ex­pug­na­tu­rum se ur­bem spem Por­sin­na ha­be­bat, [2] cum C. Mu­cius, adu­les­cens no­bi­lis, cui in­dig­num vi­de­ba­tur po­pu­lum Ro­ma­num ser­vien­tem, cum sub re­gi­bus es­set, nul­lo bel­lo nec ab hos­ti­bus ul­lis ob­ses­sum es­se, li­be­rum eun­dem po­pu­lum ab iis­dem Et­rus­cis ob­si­de­ri, [3] quo­rum sae­pe exer­ci­tus fu­de­rit; — ita­que mag­no auda­ci­que ali­quo fa­ci­no­re eam in­dig­ni­ta­tem vin­di­can­dam ra­tus pri­mo sua spon­te pe­net­ra­re in hos­tium castra consti­tuit; [4] dein me­tuens, ne, si con­su­lum ini­us­su et ig­na­ris om­ni­bus iret, for­te dep­re­hen­sus a cus­to­di­bus Ro­ma­nis ret­ra­he­re­tur ut transfu­ga, for­tu­na tum ur­bis cri­men ad­fir­man­te, se­na­tum adit. [5] «tran­si­re Ti­be­rim» in­quit, «pat­res, et intra­re, si pos­sim, castra hos­tium vo­lo, non prae­do nec po­pu­la­tio­num in vi­cem ul­tor: mai­us, si di iuvant, in ani­mo est fa­ci­nus». adpro­bant pat­res. ab­di­to intra ves­tem fer­ro pro­fi­cis­ci­tur.

[6] ubi eo ve­nit, in con­fer­tis­si­ma tur­ba pro­pe re­gium tri­bu­nal consti­tit. [7] ibi cum sti­pen­dium mi­li­ti­bus for­te da­re­tur, et scri­ba cum re­ge se­dens pa­ri fe­re or­na­tu mul­ta age­ret eum­que mi­li­tes vul­go adi­rent: ti­mens scis­ci­ta­ri, ut Por­sin­na es­set, ne ig­no­ran­do re­gem se­met ip­se ape­ri­ret, quis es­set, quo te­me­re tra­xit for­tu­na fa­ci­nus, scri­bam pro re­ge obtrun­cat. [8] va­den­tem in­de, qua per tre­pi­dam tur­bam cruen­to muc­ro­ne si­bi ip­se fe­ce­rat viam, cum con­cur­su ad cla­mo­rem fac­to conpre­hen­sum re­gii sa­tel­li­tes ret­ra­xis­sent, an­te tri­bu­nal re­gis des­ti­tu­tus, tum quo­que in­ter tan­tas for­tu­nae mi­nas me­tuen­dus ma­gis quam me­tuens «Ro­ma­nus sum» in­quit «ci­vis; [9] C. Mu­cium vo­cant. hos­tis hos­tem oc­ci­de­re vo­lui, nec ad mor­tem mi­nus ani­mi est, quam fuit ad cae­dem: [10] et fa­ce­re et pa­ti for­tia Ro­ma­num est. nec unus in te ego hos ani­mos ges­si; lon­gus post me or­do est idem pe­ten­tium de­cus. proin­de in hoc discri­men, si iuvat, ac­cin­ge­re, ut in sin­gu­las ho­ras ca­pi­te di­mi­ces tuo, fer­rum hos­tem­que in ves­ti­bu­lo ha­beas re­giae. [11] hoc ti­bi iuven­tus Ro­ma­na in­di­ci­mus bel­lum. nul­lam aciem, nul­lum proe­lium ti­mue­ris; uni ti­bi et cum sin­gu­lis res erit».

[12] cum rex si­mul ira in­fen­sus pe­ri­cu­lo­que con­ter­ri­tus cir­cum­da­ri ig­nes mi­ni­ta­bun­dus iube­ret, [13] ni­si expro­me­ret pro­pe­re, quas in­si­dia­rum si­bi mi­nas per am­ba­ges iace­ret, «en ti­bi» in­quit, «ut sen­tias, quam vi­le cor­pus sit iis, qui mag­nam glo­riam vi­dent», dextram­que ac­cen­so ad sac­ri­fi­cium fo­cu­lo ini­cit. quam cum ve­lut alie­na­to ab sen­su tor­re­ret ani­mo, pro­pe at­to­ni­tus mi­ra­cu­lo rex cum ab se­de sua pro­si­luis­set amo­ve­ri­que ab al­ta­ri­bus iuve­nem ius­sis­set, [14] «tu ve­ro abi» in­quit, «in te ma­gis quam in me hos­ti­lia ausus. iube­rem mac­te vir­tu­te es­se, si pro mea pat­ria is­ta vir­tus sta­ret; nunc iure bel­li li­be­rum te in­tac­tum in­vio­la­tum­que hinc di­mit­to.» [15] tunc Mu­cius qua­si re­mu­ne­rans me­ri­tum «quan­do qui­dem» in­quit «est apud te vir­tu­ti bo­nos, ut be­ne­fi­cio tu­le­ris a me, quod mi­nis ne­quis­ti: tre­cen­ti co­niu­ra­vi­mus prin­ci­pes iuven­tu­tis Ro­ma­nae, ut in te hac via gras­sa­re­mur. [16] mea pri­ma sors fuit; ce­te­ri, ut cui­us­que ex­ci­de­rit pri­mi, quoad te op­por­tu­num for­tu­na de­de­rit, suo quis­que tem­po­re ade­runt.»