Ïåðåâîä Í. Â. Áðàãèíñêîé. Êîììåíòàðèé Ã. Ï. ×èñòÿêîâà.
Ðåä. ïåðåâîäîâ Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå. Ðåä. êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, B. O. Foster, 1926. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
10. (1)  õîäå ñðàæåíèÿ ëàòèíû êîå-ãäå ñòàëè îäîëåâàòü ñ.374 ðèìëÿí ÷èñëåííîñòüþ, è ñïåðâà êîíñóë Ìàíëèé, óçíàâøèé óæå î êîíöå òîâàðèùà è, êàê âåëèò äîëã è áëàãî÷åñòèå, ïî÷òèâøèé ñòîëü ñëàâíóþ ãèáåëü ñëåçàìè è ïîäîáàþùèìè âîñõâàëåíèÿìè, (2) êîëåáàëñÿ, íå ïîðà ëè óæå ïîäíèìàòüñÿ òðèàðèÿì, íî ïîòîì ïî÷åë çà ëó÷øåå ñîõðàíèòü ýòè ñèëû ñâåæèìè äëÿ ðåøèòåëüíîãî óäàðà è ïðèêàçàë àêöåíçàì èç çàäíèõ ðÿäîâ âûéòè âïåðåä. (3) Åäâà îíè âûøëè, ëàòèíû òîò÷àñ âûçâàëè ñâîèõ òðèàðèåâ, ïîëàãàÿ, ÷òî ïðîòèâíèê óæå ýòî ñäåëàë, è ñïóñòÿ êàêîå-òî âðåìÿ, óòîìëåííûå æåñòîêîé ñõâàòêîé, ïåðåëîìàâ èëè ïðèòóïèâ êîïüÿ, îíè âñå-òàêè íà÷àëè òåñíèòü ðèìëÿí, ìíÿ, ÷òî èñõîä ñðàæåíèÿ áëèçîê è ÷òî îíè äîøëè äî ïîñëåäíåãî ðÿäà. (4) Òóò-òî êîíñóë è âîççâàë ê òðèàðèÿì: «Òåïåðü ïîäíèìàéòåñü ñî ñâåæèìè ñèëàìè ïðîòèâ îáåññèëåííûõ, ïîìíèòå îòå÷åñòâî è ðîäèòåëåé, æåí è äåòåé, ïîìíèòå êîíñóëà, ñëîæèâøåãî ãîëîâó ðàäè âàøåé ïîáåäû!» (5) Êîãäà òðèàðèè, ïîëíûå ñèë, ñâåðêàÿ îðóæèåì, ïðèíÿëè àíòåïèëàíîâ â ïðîìåæóòêè ìåæäó ðÿäàìè è ïîäíÿëèñü ñ çåìëè, íåîæèäàííî âîçíèêëî êàê áû íîâîå âîéñêî, (6) è ñ ãðîìêèìè êðèêàìè ðèìëÿíå ðàçìåòàëè ïåðåäîâûå îòðÿäû ëàòèíîâ. Êîãäà ïåðåáèëè óæå îòáîðíûõ ëàòèíñêèõ âîèíîâ, êîëÿ èõ â ëèöà êîïüÿìè, òî ñêâîçü îñòàëüíûå ìàíèïóëû ïðîøëè ïî÷òè áåç ïîòåðü, ñëîâíî ñêâîçü ñòðîé áåçîðóæíûõ, è ïðîðâàëè èõ êëèíüÿ, ó÷èíèâ òàêîå ïîáîèùå, ÷òî åäâà ëè óöåëåëà è ÷åòâåðòü íåïðèÿòåëüñêèõ ñèë. (7) Âäîáàâîê êî âñåìó ëàòèíàì óãðîæàëè ñàìíèòû, â áîåâîì ïîðÿäêå ñòîÿâøèå ïîîäàëü ó ãîðû. Âïðî÷åì, íè ãðàæäàíå, íè ñîþçíèêè íå èìåëè â ýòîì ñðàæåíüå òàêèõ çàñëóã, êàê êîíñóëû, âåäü ïåðâûé íà îäíîãî ñåáÿ îáðàòèë óãðîçû è îïàñíîñòè, èñõîäèâøèå îò íåáåñíûõ è ïîäçåìíûõ áîãîâ, (8) à âòîðîé ïðîÿâèë âî âðåìÿ áèòâû òàêóþ õðàáðîñòü è ïðåäóñìîòðèòåëüíîñòü, ÷òî êàê ðèìëÿíå, òàê è ëàòèíû, ïåðåäàâøèå ïîòîìêàì ïàìÿòü îá ýòîé áèòâå, ñîãëàñíû ìåæäó ñîáîþ: ó êàêîé áû èç ñòîðîí íè îêàçàëñÿ âîæäåì Òèò Ìàíëèé, òîé íåñîìíåííî äîñòàëàñü áû è ïîáåäà. (9) Ñïàñàÿñü áåãñòâîì, ëàòèíû óêðûëèñü â Ìèíòóðíàõ. Ñðàçó æå ïîñëå ñðàæåíèÿ áûë çàõâà÷åí èõ ëàãåðü, è ìíîãî íàðîäó — â îñíîâíîì êàìïàíöåâ — âçÿëè òàì æèâûìè. (10) Òåëî Äåöèÿ íàøëè íå ñðàçó, òàê êàê íî÷íàÿ òüìà ïîìåøàëà ïîèñêàì; íàçàâòðà åãî îáíàðóæèëè â îãðîìíîé êó÷å âðàæåñêèõ òðóïîâ, è îíî áûëî ñïëîøü óòûêàíî ñòðåëàìè. Òèò Ìàíëèé óñòðîèë Äåöèþ ïîõîðîíû, äîñòîéíûå òàêîé êîí÷èíû. (11) Òóò íóæíî, íàâåðíîå, äîáàâèòü, ÷òî êîíñóë, äèêòàòîð èëè ïðåòîð, îáðåêàÿ â æåðòâó áîãàì âðàæåñêèå ðàòè, ìîã îáðåêàòü íà ñìåðòü íå ñåáÿ íåïðåìåííî, íî ëþáîãî ãðàæäàíèíà, çàíåñåííîãî â ñïèñîê ðèìñêîãî ëåãèîíà; (12) åñëè ÷åëîâåê, êîòîðîãî îáðåêëè áîãàì, ïîãèáàåò, ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî âñå õîðîøî, åñëè íå ïîãèáàåò, òî â çåìëþ çàðûâàþò èçîáðàæåíèå åãî âûñîòîþ ñåìü ïÿäåé èëè áîëüøå è çàêàëûâàþò èñêóïèòåëüíóþ æåðòâó; ñòóïàòü íà ìåñòî, ãäå ñ.375 çàðûëè èçîáðàæåíèå, ðèìñêèì ìàãèñòðàòàì çàïîâåäàíî. (13) Åñëè ïîëêîâîäåö çàõî÷åò îáðå÷ü ñìåðòè ñàìîãî ñåáÿ, êàê ýòî ñäåëàë Äåöèé, íî íå ïîãèáíåò, òî îí íå ìîæåò, íå ñîâåðøàÿ êîùóíñòâà, ïðèíîñèòü áîãàì â æåðòâó íè æèâîòíîãî, íè ÷åãî-ëèáî äðóãîãî íè îò ñâîåãî èìåíè, íè îò èìåíè ãîñóäàðñòâà. Îáðåêøèé ñåáÿ â æåðòâó èìååò ïðàâî ïîñâÿòèòü ñâîå îðóæèå Âóëêàíó31 èëè åùå êàêîìó-íèáóäü áîãó; (14) áëàãî÷åñòèå òðåáóåò, ÷òîáû êîïüå, ñòîÿ íà êîòîðîì êîíñóë ïðîèçíîñèë çàêëèíàíèå, íå ïîïàëî â ðóêè âðàãà; åñëè îíî ïîïàäåò, òî âî èñêóïëåíèå íàäî çàêëàòü Ìàðñó ñâèíüþ, îâöó è áûêà. |
10. procedente deinde certamine cum aliis partibus multitudo superaret Latinorum, Manlius consul audito eventu collegae cum, ut ius fasque erat, lacrimis non minus quam laudibus debitis prosecutus tam memorabilem mortem esset, [2] paulisper addubitavit an consurgendi iam triariis tempus esset; deinde melius ratus integros eos ad ultimum discrimen servari, accensos ab novissima acie ante signa procedere iubet. [3] qui ubi subiere, extemplo Latini, tamquam idem adversarii fecissent, triarios suos excitaverunt; qui aliquamdiu pugna atroci cum et semet ipsi fatigassent et hastas aut praefregissent aut hebetassent, pellerent tamen hostem, debellatum iam rati perventumque ad extremam aciem, [4] tum consul triariis «consurgite nunc» inquit, «integri adversus fessos, memores patriae parentumque et coniugum ac liberorum, memores consulis pro vestra victoria morte occubantis». [5] ubi triarii consurrexerunt integri refulgentibus armis, nova ex improviso exorta acies, receptis in intervalla ordinum antepilanis, [6] clamore sublato principia Latinorum perturbant hastisque ora fodientes primo robore virorum caeso per alios manipulos velut inermes prope intacti evasere tantaque caede perrupere cuneos ut vix quartam partem relinquerent hostium. [7] Samnites quoque sub radicibus montis procul instructi praebuere terrorem Latinis. ceterum inter omnes cives sociosque praecipua laus eius belli penes consules fuit, quorum alter omnes minas periculaque ab deis superis inferisque in se unum vertit, [8] alter ea virtute eoque consilio in proelio fuit ut facile convenerit inter Romanos Latinosque qui eius pugnae memoriam posteris tradiderunt, utrius partis T. Manlius dux fuisset, eius futuram haud dubie fuisse victoriam. [9] Latini ex fuga se Minturnas contulerunt. castra secundum proelium capta, multique mortales ibi vivi oppressi, maxime Campani. [10] Deci corpus ne eo die inveniretur, nox quaerentes oppressit; postero die inventum inter maximam hostium stragem coopertum telis; funusque ei par morti celebrante collega factum est. [11] illud adiciendum videtur, licere consuli dictatorique et praetori, cum legiones hostium devoveat, non utique se, sed quem velit ex legione Romana scripta civem devovere; [12] si is homo qui devotus est moritur, probe factum videri; ni moritur, tum signum septem pedes altum aut maius in terram defodi et piaculum caedi; ubi illud signum defossum erit, eo magistratum Romanum escendere fas non esse. [13] sin autem sese devovere volet, sicuti Decius devovit, ni moritur, neque suum neque publicum divinum pure faciet, sive hostia sive quo alio volet. qui sese devoverit, Volcano arma sive cui alii divo vovere volet ius est; [14] telo super quod stans consul precatus est hostem potiri fas non est; si potiatur, Marti suovetaurilibus piaculum fieri. |
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß