Ïåðåâîä Í. Â. Áðàãèíñêîé. Êîììåíòàðèé Ã. Ï. ×èñòÿêîâà.
Ðåä. ïåðåâîäîâ Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå. Ðåä. êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, B. O. Foster, 1926. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
37. (1) Âìåñòî òîãî ÷òîáû ïîëîæèòü êîíåö âîéíå, ýòîò ïîõîä êîíñóëà ðàñïðîñòðàíèë åå âøèðü, âåäü èç îáëàñòè ó ïîäíîæèÿ Öèìèíèéñêîãî õðåáòà, èñïûòàâøåé íà ñåáå îïóñòîøèòåëüíûå ñ.444 íàáåãè, âîçìóùåíèå îõâàòèëî óæå íå òîëüêî ýòðóññêèå ïëåìåíà, íî è ñîñåäíèõ óìáðîâ. (2) Âîò ïî÷åìó ê Ñóòðèþ ÿâèëàñü íåáûâàëî ìíîãî÷èñëåííàÿ ðàòü, è íå òîëüêî ëàãåðü áûë âûäâèíóò èç ëåñó âïåðåä, íî è ñàìî âîéñêî, ãîðÿ æàæäîé ñêîðåéøåãî áîÿ, ñïóñòèëîñü íà ðàâíèíó. (3) Ñíà÷àëà ýòðóñêè ñòîÿò ñòðîåì íà ñâîèõ ìåñòàõ, îñòàâèâ ïåðåä ñîáîþ ìåñòî äëÿ áîåâûõ ïîðÿäêîâ íåïðèÿòåëÿ; ïîòîì, âèäÿ, ÷òî ðèìëÿíå ìåäëÿò íà÷èíàòü áèòâó, ïîäõîäÿò ê âàëó. (4) Çàìåòèâ òàì, ÷òî äàæå ñòîðîæåâûå äîçîðû óøëè çà óêðåïëåíèÿ, îíè òóò æå êðè÷àò ñâîèì âîæäÿì, ÷òîáû ïðèêàçûâàëè íåñòè èì ñþäà èç ëàãåðÿ ñúåñòíûå ïðèïàñû íà âåñü äåíü: íà áëèæàéøóþ íî÷ü îíè îñòàíóòñÿ çäåñü ïðè îðóæèè, à íà ðàññâåòå óæå íàâåðíÿêà âîðâóòñÿ âî âðàæåñêèé ëàãåðü. (5) Òîëüêî âëàñòü âîåíà÷àëüíèêà ñäåðæèâàåò ñòîëü æå âîçáóæäåííîå ðèìñêîå âîéñêî. Áûë ïî÷òè äåñÿòûé ÷àñ äíÿ123, êîãäà êîíñóë âåëåë âîèíàì ïîäêðåïèòüñÿ ïèùåé è áûòü ïðè îðóæèè, â êàêîé áû ÷àñ äíÿ è íî÷è íè áûë äàí çíàê ê áèòâå. (6)  êðàòêîé ðå÷è, îáðàùåííîé ê âîèíàì, êîíñóë âîçâåëè÷èâàë âîéíû ñ ñàìíèòàìè è óìàëÿë ýòðóññêèå âîéíû; íåëüçÿ è ñðàâíèòü, ãîâîðèë îí, òîãî íåïðèÿòåëÿ ñ ýòèì, òå ïîë÷èùà — ñ ýòèìè; åñòü ê òîìó æå è èíîå, òàéíîå îðóæèå, è â ñâîé ñðîê îíè î íåì óçíàþò, íî äî ïîðû äî âðåìåíè ýòî äîëæíî äëÿ âñåõ îñòàòüñÿ òàéíîé. (7) Òàêèìè íàìåêàìè îí íàâîäèë íà ìûñëü, áóäòî ñðåäè âðàãîâ åñòü èçìåíà, è ýòî îáîäðÿëî âîèíîâ, óñòðàøåííûõ ÷èñëåííîñòüþ ïðîòèâíèêà. Îòñóòñòâèå æå ó ýòðóñêîâ óêðåïëåíèé ïðèäàâàëî âûìûñëó êîíñóëà ïðàâäîïîäîáèå. Ïîäêðåïèâøèñü, âîèíû óñíóëè è, ðàçáóæåííûå ïîòèõîíüêó îêîëî âðåìåíè ÷åòâåðòîé ñòðàæè124, âçÿëèñü çà îðóæèå. (8) Îáîçíûì ðàçäàëè ìîòûãè, ÷òîáû ñðûâàòü âàë è çàñûïàòü ðîâ. Áîåâîé ïîðÿäîê âûñòðîåí âíóòðè óêðåïëåíèé, ó âîðîò íà âûõîäå èç ëàãåðÿ ïîñòàâëåíû îòáîðíûå êîãîðòû; (9) è òîãäà ïî çíàêó, äàííîìó ïåðåä ñàìûì ðàññâåòîì, ïîòîìó ÷òî â ëåòíèå íî÷è ýòî âðåìÿ ñàìîãî ãëóáîêîãî ñíà, âîèíû, îïðîêèíóâ ÷àñòîêîë, âûñêî÷èëè èç-çà óêðåïëåíèé è íàïàëè íà âðàãîâ, ëåæàùèõ êðóãîì íà çåìëå. Îäíèõ ãèáåëü íàñòèãëà âî ñíå, äðóãèõ ïîëóñîííûìè íà èõ ëîæå, à áîëüøèíñòâî — êîãäà îíè øàðèëè â ïîèñêàõ îðóæèÿ; ìàëî ó êîãî áûëî âðåìÿ âîîðóæèòüñÿ, (10) íî è òåõ, êòî óñïåë, îñòàâøèõñÿ áåç çíàìåí è âîæäåé, ðèìëÿíå ðàññåÿëè è ïðåñëåäîâàëè ñïàñàâøèõñÿ áåãñòâîì. Îíè áåæàëè âðàññûïíóþ, êòî ê ëàãåðþ, êòî â ëåñà. Áîëåå íàäåæíûì óáåæèùåì îêàçàëñÿ ëåñ, òàê êàê ëàãåðü, ðàñïîëîæåííûé íà ðàâíèíå, áûë çàõâà÷åí â òîò æå äåíü. Ïî ïðèêàçó êîíñóëà âñå çîëîòî è ñåðåáðî ïðèíåñëè åìó, à îñòàëüíàÿ äîáû÷à äîñòàëàñü âîèíàì.  ýòîò äåíü áûëî óáèòî èëè âçÿòî â ïëåí äî øåñòèäåñÿòè òûñÿ÷ íåïðèÿòåëåé. (11) Ó íåêîòîðûõ ïèñàòåëåé ãîâîðèòñÿ, ÷òî ýòî ñëàâíîå ïîáîèùå ïðîèçîøëî çà Öèìèíèéñêèì ëåñîì, âîçëå Ïåðóçèè, è â Ðèìå âåñüìà îïàñàëèñü, êàê áû âîéñêî, çàïåðòîå â òàêèõ ñòðàøíûõ äåáðÿõ, íå áûëî óíè÷òîæåíî ïîäíÿâøèìèñÿ ïîâñþäó ýòðóñêàìè ñ.445 è óìáðàìè. (12) Íî ãäå áû òî íè áûëî, à ðèìëÿíå ýòî ñðàæåíèå âûèãðàëè, è âîò èç Ïåðóçèè, Êîðòîíû è Àððåòèÿ, â òó ïîðó åäâà ëè íå ãëàâíûõ ãîðîäîâ Ýòðóðèè, ïðèøëè ïîñëû ïðîñèòü ó ðèìëÿí ìèðà è ñîþçà è äîáèëèñü ïåðåìèðèÿ íà òðèäöàòü ëåò. |
37. Hac expeditione consulis motum latius erat quam profligatum bellum; vastationem namque sub Ciminii montis radicibus iacens ora senserat, conciveratque indignatione non Etruriae modo populos sed Umbriae finitima. [2] Itaque quantus non unquam antea exercitus ad Sutrium venit; neque e silvis tantummodo promota castra sed etiam aviditate dimicandi quam primum in campos delata acies. [3] Deinde instructa primo suo stare loco, relicto hostibus ad instruendum contra spatio; dein, postquam detractare hostem sensere pugnam, ad vallum subeunt. [4] Ubi postquam stationes quoque receptas intra munimenta sensere, clamor repente circa duces ortus, ut eo sibi e castris cibaria eius diei deferri iuberent: mansuros se sub armis et aut nocte aut certe luce prima castra hostium invasuros. [5] Nihilo quietior Romanus exercitus imperio ducis continetur. Decima erat fere diei hora, cum cibum capere consul milites iubet; praecipit ut in armis sint quacumque diei noctisve hora signum dederit; [6] paucis milites adloquitur, Samnitium bella extollit, elevat Etruscos; nec hostem hosti nec multitudinem multitudini comparandam ait; esse praeterea telum aliud occultum; scituros in tempore; interea taceri opus esse. [7] His ambagibus prodi simulabat hostes, quo animus militum multitudine territus restitueretur; et, quod sine munimento consederant, veri similius erat quod simulabatur. Curati cibo corpora quieti dant et quarta fere vigilia sine tumultu excitati arma capiunt. [8] Dolabrae calonibus dividuntur ad vallum proruendum fossasque implendas. Intra munimenta instruitur acies, delectae cohortes ad portarum exitus conlocantur. [9] Dato deinde signo paulo ante lucem, quod aestivis noctibus sopitae maxime quietis tempus est, proruto vallo erupit acies, stratos passim invadit hostes; alios immobiles, alios semisomnos in cubilibus suis, maximam partem ad arma trepidantes caedes oppressit; paucis armandi se datum spatium est; [10] eos ipsos non signum certum, non ducem sequentes fundit Romanus fugatosque persequitur. Ad castra, ad silvas diversi tendebant. Silvae tutius dedere refugium; nam castra in campis sita eodem die capiuntur. Aurum argentumque iussum referri ad consulem; cetera praeda militis fuit. Caesa aut capta eo die hostium milia ad sexaginta. [11] Eam tam claram pugnam trans Ciminiam silvam ad Perusiam pugnatam quidam auctores sunt metuque in magno civitatem fuisse ne interclusus exercitus tam infesto saltu coortis undique Tuscis Umbrisque opprimeretur. [12] Sed ubicumque pugnatum est, res Romana superior fuit. Itaque a Perusia et Cortona et Arretio, quae ferme capita Etruriae populorum ea tempestate erant, legati pacem foedusque ab Romanis petentes indutias in triginta annos impetraverunt. |