История Рима от основания города

Книга XXV, гл. 19

19. Han­ni­bal ex ag­ro Be­ne­ven­ta­no castra ad Ca­puam cum mo­vis­set, ter­tio post die quam ve­nit co­pias in aciem edu­xit, [2] haud­qua­quam du­bius, quod Cam­pa­nis ab­sen­te se pau­cos an­te dies se­cun­da fuis­set pug­na, quin mul­to mi­nus se suum­que to­tiens vic­to­rem exer­ci­tum sus­ti­ne­re Ro­ma­ni pos­sent. [3] Ce­te­rum postquam pug­na­ri coep­tum est, equi­tum ma­xi­me in­cur­su, cum iacu­lis ob­rue­re­tur, la­bo­ra­bat Ro­ma­na acies, do­nec sig­num equi­ti­bus da­tum est ut in hos­tem ad­mit­te­rent equos. [4] Ita equestre proe­lium erat, cum pro­cul vi­sus Sempro­nia­nus exer­ci­tus, cui Cn. Cor­ne­lius quaes­tor praee­rat, ut­ri­que par­ti pa­rem me­tum prae­buit ne hos­tes no­vi ad­ven­ta­rent. [5] Ve­lut ex com­po­si­to ut­rim­que sig­num re­cep­tui da­tum, re­duc­ti­que in castra pro­pe aequo Mar­te dis­ces­se­runt; plu­res ta­men ab Ro­ma­nis pri­mo in­cur­su equi­tum ce­ci­de­runt. [6] In­de con­su­les, ut aver­te­rent Ca­pua Han­ni­ba­lem, noc­te quae se­cu­ta est di­ver­si, Ful­vius in ag­rum Cu­ma­num, Clau­dius in Lu­ca­nos abit. [7] Pos­te­ro die, cum va­cua castra Ro­ma­no­rum es­se nun­tia­tum Han­ni­ba­li es­set et duo­bus ag­mi­ni­bus di­ver­sos abis­se, in­cer­tus pri­mo ut­rum se­que­re­tur, Ap­pium insti­tit se­qui. [8] Il­le cir­cum­duc­to hos­te qua vo­luit alio iti­ne­re ad Ca­puam re­dit.

Han­ni­ba­li alia in his lo­cis be­ne ge­ren­dae rei for­tu­na ob­la­ta est. [9] M. Cen­te­nius fuit cog­no­mi­ne Pae­nu­la, in­sig­nis in­ter pri­mi pi­li cen­tu­rio­nes et mag­ni­tu­di­ne cor­po­ris et ani­mo. [10] Is, per­functus mi­li­tia, per P. Cor­ne­lium Sul­lam prae­to­rem in se­na­tum intro­duc­tus pe­tit a pat­ri­bus uti si­bi quin­que mi­lia mi­li­tum da­ren­tur: [11] se pe­ri­tum et hos­tis et re­gio­num bre­vi ope­rae pre­tium fac­tu­rum et, qui­bus ar­ti­bus ad id lo­co­rum nostri et du­ces et exer­ci­tus cap­ti fo­rent, iis ad­ver­sus in­ven­to­rem usu­rum. [12] Id non pro­mis­sum ma­gis sto­li­de quam sto­li­de cre­di­tum, tam­quam eae­dem mi­li­ta­res et im­pe­ra­to­riae ar­tes es­sent. [13] Da­ta pro quin­que oc­to mi­lia mi­li­tum, pars di­mi­dia ci­ves, pars so­cii. Et ip­se ali­quan­tum vo­lun­ta­rio­rum in iti­ne­re ex ag­ris con­ci­vit ac pro­pe dup­li­ca­to exer­ci­tu in Lu­ca­nos per­ve­nit, ubi Han­ni­bal ne­qui­quam se­cu­tus Clau­dium sub­sti­te­rat. [14] Haud du­bia res erat, quip­pe in­ter Han­ni­ba­lem du­cem et cen­tu­rio­nem, exer­ci­tus­que al­te­rum vin­cen­do ve­te­ra­num, al­te­rum no­vum to­tum, mag­na ex par­te etiam tu­mul­tua­rium ac se­mer­mem. [15] Ut conspec­ta in­ter se ag­mi­na sunt et neut­ra pars det­rec­ta­vit pug­nam, ex­templo instruc­tae acies. Pug­na­tum ta­men ut in nul­la pa­ri re; duas ampli­us ho­ras consti­tit pug­na spe con­ci­tan­te, do­nec dux ste­tit, Ro­ma­nam aciem. [16] Postquam is non pro ve­te­re fa­ma so­lum, sed etiam me­tu fu­tu­ri de­de­co­ris, si sua te­me­ri­ta­te contrac­tae cla­di su­pe­res­set, obiec­tans se hos­tium te­lis ce­ci­dit, fu­sa ex­templo est Ro­ma­na acies; [17] sed adeo ne fu­gae qui­dem iter pa­tuit om­ni­bus viis ab equi­te in­ses­sis, ut ex tan­ta mul­ti­tu­di­ne vix mil­le eva­se­rint, ce­te­ri pas­sim alii alia pes­te ab­sumpti sint.