История Рима от основания города

Книга XXVIII, гл. 27

«Num­quam mi­hi de­fu­tu­ram ora­tio­nem qua exer­ci­tum meum ad­lo­que­rer cre­di­di, [2] non quo ver­ba um­quam po­tius quam res exer­cue­rim, sed quia pro­pe a pue­ri­tia in castris ha­bi­tus ad­sue­ram mi­li­ta­ri­bus in­ge­niis; [3] apud vos quem ad mo­dum lo­quar nec con­si­lium nec ora­tio sup­pe­di­tat, quos ne quo no­mi­ne qui­dem ap­pel­la­re de­beam scio. [4] Ci­ves? qui a pat­ria vestra des­cis­tis. An mi­li­tes? qui im­pe­rium aus­pi­cium­que ab­nuis­tis, sac­ra­men­ti re­li­gio­nem ru­pis­tis. Hos­tes? Cor­po­ra, ora, ves­ti­tum, ha­bi­tum ci­vium adgnos­co; fac­ta, dic­ta, con­si­lia, ani­mos hos­tium vi­deo. [5] Quid enim vos, ni­si quod Iler­ge­tes et La­ce­ta­ni, aut op­tas­tis aliud aut spe­ras­tis? Et il­li ta­men Man­do­nium at­que In­di­bi­lem, re­giae no­bi­li­ta­tis vi­ros, du­ces fu­ro­ris se­cu­ti sunt; vos aus­pi­cium et im­pe­rium ad Umbrum At­rium et Ca­le­num Al­bium de­tu­lis­tis. [6] Ne­ga­te vos id om­nes fe­cis­se aut fac­tum vo­luis­se, mi­li­tes; pau­co­rum eum fu­ro­rem at­que amen­tiam es­se; li­ben­ter cre­dam ne­gan­ti­bus; nec enim ea sunt com­mis­sa quae, vol­ga­ta in om­nem exer­ci­tum, si­ne pia­cu­lis in­gen­ti­bus ex­pia­ri pos­sint.

[7] In­vi­tus ea tam­quam vol­ne­ra at­tin­go; sed ni­si tac­ta trac­ta­ta­que sa­na­ri non pos­sunt. [8] Equi­dem pul­sis His­pa­nia Car­tha­gi­nien­si­bus nul­lum lo­cum to­ta pro­vin­cia, nul­los ho­mi­nes cre­de­bam es­se ubi vi­ta in­vi­sa es­set mea; sic me non so­lum ad­ver­sus so­cios ges­se­ram, sed etiam ad­ver­sus hos­tes. [9] In castris en meis — quan­tum opi­nio fe­fel­lit! — fa­ma mor­tis meae non ac­cep­ta so­lum, sed etiam exspec­ta­ta est. [10] Non quod ego vol­ga­ri fa­ci­nus per om­nes ve­lim — equi­dem, si to­tum exer­ci­tum meum mor­tem mi­hi op­tas­se cre­de­rem, hic sta­tim an­te ocu­los vestros mo­re­rer, nec me vi­ta iuva­ret in­vi­sa ci­vi­bus et mi­li­ti­bus meis. [11] Sed mul­ti­tu­do om­nis si­cut na­tu­ra ma­ris per se in­mo­bi­lis est, at ven­ti et aurae cient; ita aut tran­quil­lum aut pro­cel­lae in vo­bis sunt; et cau­sa at­que ori­go om­nis fu­ro­ris pe­nes auc­to­res est, vos con­ta­gio­ne in­sa­nis­tis; [12] qui mi­hi ne ho­die qui­dem sci­re vi­de­mi­ni quo amen­tiae prog­res­si si­tis, quid fa­ci­no­ris in me, quid in pat­riam pa­ren­tes­que ac li­be­ros vestros, quid in deos sac­ra­men­ti tes­tes, quid ad­ver­sus aus­pi­cia sub qui­bus mi­li­ta­tis, quid ad­ver­sus mo­rem mi­li­tiae dis­cip­li­nam­que maio­rum, quid ad­ver­sus sum­mi im­pe­rii maies­ta­tem ausi si­tis.

[13] De me ip­so ta­ceo — te­me­re po­tius quam avi­de cre­di­de­ri­tis, is de­ni­que ego sim, cui­us im­pe­rii tae­de­re exer­ci­tum mi­ni­me mi­ran­dum sit: — pat­ria quid de vo­bis me­rue­rat, quam cum Man­do­nio et In­di­bi­li con­so­cian­do con­si­lia pro­de­ba­tis? [14] Quid po­pu­lus Ro­ma­nus, cum im­pe­rium ab­la­tum ab tri­bu­nis suffra­gio po­pu­li crea­tis ad ho­mi­nes pri­va­tos de­tu­lis­tis, cum eo ip­so non con­ten­ti si pro tri­bu­nis il­los ha­be­re­tis, fas­ces im­pe­ra­to­ris vestri ad eos qui­bus ser­vus cui im­pe­ra­rent num­quam fue­rat, Ro­ma­nus exer­ci­tus de­tu­lis­tis? [15] In prae­to­rio te­ten­de­runt Al­bius et At­rius, clas­si­cum apud eos ce­ci­nit, sig­num ab iis pe­ti­tum est, se­de­runt in tri­bu­na­li P. Sci­pio­nis, lic­tor ap­pa­ruit, sum­mo­to in­ces­se­runt, fas­ces cum se­cu­ri­bus prae­la­ti sunt. [16] La­pi­des plue­re et ful­mi­na iaci de cae­lo et in­sue­tos fe­tus ani­ma­lia ede­re vos por­ten­ta es­se pu­ta­tis: hoc est por­ten­tum quod nul­lis hos­tiis, nul­lis suppli­ca­tio­ni­bus si­ne san­gui­ne eorum qui tan­tum ausi fa­ci­nus sunt ex­pia­ri pos­sit.