История Рима от основания города

Книга XXX, гл. 18

18. Eadem aes­ta­te qua haec dec­re­ta Ro­mae et in Af­ri­ca ges­ta sunt P. Quincti­lius Va­rus prae­tor et M. Cor­ne­lius pro­con­sul in ag­ro In­sub­rum Gal­lo­rum cum Ma­go­ne Poe­no sig­nis con­la­tis pug­na­runt. Prae­to­ris le­gio­nes in pri­ma acie fue­runt; [2] Cor­ne­lius suas in sub­si­diis te­nuit, ip­se ad pri­ma sig­na equo ad­vec­tus; pro­que duo­bus cor­ni­bus prae­tor ac pro­con­sul mi­li­tes ad in­fe­ren­da in hos­tes sig­na sum­ma vi hor­ta­ban­tur. [3] Postquam ni­hil com­mo­ve­bant, tum Quincti­lius Cor­ne­lio: «Len­tior, ut vi­des, fit pug­na, et in­du­ra­tur prae­ter spem re­sis­ten­do hos­tium ti­mor, ac ne ver­tat in auda­ciam pe­ri­cu­lum est. [4] Equestrem pro­cel­lam ex­ci­te­mus opor­tet, si tur­ba­re ac sta­tu mo­ve­re vo­lu­mus. Ita­que vel tu ad pri­ma sig­na proe­lium sus­ti­ne, ego in­du­cam in pug­nam equi­tes; vel ego hic in pri­ma acie rem ge­ram, tu quat­tuor le­gio­num equi­tes in hos­tem emit­te». [5] Ut­ram vel­let prae­tor mu­ne­ris par­tem pro­con­su­le ac­ci­pien­te, Quincti­lius prae­tor cum fi­lio, cui Mar­co prae­no­men erat, in­pig­ro iuve­ne, ad equi­tes per­git ius­sos­que es­cen­de­re in equos re­pen­te in hos­tem emit­tit. [6] Tu­mul­tum equestrem auxit cla­mor ab le­gio­ni­bus ad­di­tus, nec ste­tis­set hos­tium acies, ni Ma­go ad pri­mum equi­tum mo­tum pa­ra­tos ele­phan­tos ex­templo in proe­lium in­du­xis­set. [7] Ad quo­rum stri­do­rem odo­rem­que et as­pec­tum ter­ri­ti equi va­num equestre auxi­lium fe­ce­runt. Et ut . . . per­mix­tus, ubi cus­pi­de uti et com­mi­nus gla­dio pos­set, ro­bo­ris maio­ris Ro­ma­nus eques erat, ita in ab­la­tum pa­ven­ti­bus pro­cul equis me­lius ex in­ter­val­lo Nu­mi­dae iacu­la­ban­tur. [8] Si­mul et pe­di­tum le­gio duo­de­ci­ma, mag­na ex par­te cae­sa, pu­do­re ma­gis quam vi­ri­bus te­ne­bat lo­cum; [9] nec diu­tius te­nuis­set, ni ex sub­si­diis ter­tia de­cu­ma le­gio in pri­mam aciem in­duc­ta proe­lium du­bium ex­ce­pis­set. Ma­go quo­que ex sub­si­diis Gal­los in­teg­rae le­gio­ni op­po­suit. [10] Qui­bus haud mag­no cer­ta­mi­ne fu­sis has­ta­ti le­gio­nis un­de­ci­mae conglo­bant se­se at­que ele­phan­tos iam etiam pe­di­tum aciem tur­ban­tes in­va­dunt. [11] In quos cum pi­la con­fer­tos co­nie­cis­sent, nul­lo fer­me frustra emis­so, om­nes ret­ro in aciem suo­rum aver­te­runt; quat­tuor gra­va­ti vol­ne­ri­bus con­rue­runt. [12] Tum pri­mum com­mo­ta hos­tium acies, si­mul om­ni­bus equi­ti­bus, ut aver­sos vi­de­re ele­phan­tos, ad augen­dum pa­vo­rem ac tu­mul­tum ef­fu­sis. Sed do­nec ste­tit an­te sig­na Ma­go, gra­dum sen­sim re­fe­ren­tes, or­di­nes et te­no­rem pug­nae ser­va­bant; [13] postquam fe­mi­ne transfi­xo ca­den­tem aufer­ri­que ex proe­lio pro­pe ex­san­guem vi­de­re, ex­templo in fu­gam om­nes ver­si. Ad quin­que mi­lia hos­tium eo die cae­sa et sig­na mi­li­ta­ria duo et vi­gin­ti cap­ta. [14] Nec Ro­ma­nis incruen­ta vic­to­ria fuit; duo mi­lia et tre­cen­ti de exer­ci­tu prae­to­ris, pars mul­to ma­xi­ma ex le­gio­ne duo­de­ci­ma, amis­si; in­de et tri­bu­ni mi­li­tum duo, M. Cos­co­nius et M. Mae­vius; [15] ter­tiae de­ci­mae quo­que le­gio­nis, quae postre­mo proe­lio ad­fue­rat, C. Hel­vius tri­bu­nus mi­li­tum in res­ti­tuen­da pug­na ce­ci­dit; et duo et vi­gin­ti fer­me equi­tes in­lustres, obtri­ti ab ele­phan­tis, cum cen­tu­rio­ni­bus ali­quot pe­rie­runt. Et lon­gius cer­ta­men fuis­set, ni vol­ne­re du­cis con­ces­sa vic­to­ria es­set.