Ïåðåâîä ñ ëàòèíñêîãî, âñòóïèòåëüíàÿ ñòàòüÿ è ïðèìå÷àíèÿ À. Ë. Ñìûøëÿåâà.
Òåêñò ïðèâîäèòñÿ ïî èçäàíèþ: Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè. 1985, ¹ 4, ñ. 221—233, 1986, ¹ 1, ñ. 194—214.
 êðóãëûõ ñêîáêàõ äàþòñÿ ïîÿñíåíèÿ ïåðåâîä÷èêà, à â êâàäðàòíûõ — ïðåäïîëàãàåìûå ãëîññåìû è èíòåðïîëÿöèè. Íàçâàíèÿ ãëàâ, âçÿòûå â ñêîáêè, ïðèíàäëåæàò Î. Ëåíåëþ, áåç ñêîáîê — ñàìîìó Óëüïèàíó. Ññûëêè íà Äèãåñòû äàþòñÿ áåç óêàçàíèÿ èñòî÷íèêà. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
(Î ïûòî÷íûõ äîïðîñàõ)612209 (48. 18. 1 pr. — 20) Ïðè ðàññëåäîâàíèè ïðåñòóïëåíèé îáû÷íî ïîëàãàþòñÿ íà ïûòî÷íûé äîïðîñ. Ðàññìîòðèì, îäíàêî, — êîãäà è â êàêîé ìåðå òàê ñëåäóåò ïîñòóïàòü. Áîæåñòâåííûé Àâãóñò ïîñòàíîâèë, ÷òî íå íóæíî íè íà÷èíàòü ñëåäñòâèå ñ ïûòîê, íè ñëèøêîì íà íèõ ïîëàãàòüñÿ62. Îá ýòîì æå ãîâîðèòñÿ è â ïèñüìå áîæåñòâåííîãî Àäðèàíà. (1) Ñîäåðæàíèå ðåñêðèïòà òàêîâî: «Ê ïûòêàì ðàáîâ ñëåäóåò ïðèñòóïàòü ëèøü òîãäà, êîãäà îáâèíÿåìûé âíóøàåò ïîäîçðåíèå è ïðî÷èå äîêàçàòåëüñòâà â òàêîé ñòåïåíè óëè÷àþò åãî â ïðåñòóïëåíèè, ÷òî íåäîñòàþùèì ïðåäñòàâëÿåòñÿ òîëüêî ïðèçíàíèå ðàáîâ». (2) Ñõîäíûì îáðàçîì áîæåñòâåííûé Àäðèàí ïîñòàíîâèë â ðåñêðèïòå Êëàâäèþ Êâàðòèíó ïðåäïèñûâàþùåì, ÷òîáû ñëåäñòâèå íà÷èíàëîñü áû ñ ëèöà íàèáîëåå ïîäîçðèòåëüíîãî îò êîòîðîãî, ïî ìíåíèþ ñóäüè, ëåã÷å äîáèòüñÿ ïîêàçàíèé. (3)  ðåñêðèïòå áîæåñòâåííûõ áðàòüåâ, àäðåñîâàííîì Ëóöèþ Òèáåðèàíó, îáúÿâëåíî, ÷òî íå ñëåäóåò âûçûâàòü íà ïûòî÷íûé äîïðîñ òåõ, êîãî ïðèâåë èç ñâîåãî äîìà îáâèíèòåëü, è íå íàäî ÷åðåñ÷óð äîâåðÿòü (ïîêàçàíèÿì) ïðèâëå÷åííîé (èì æåíùèíû), êîòîðàÿ, êàê ãîâîðÿò, áûëà ëþáèìîé äî÷åðüþ äëÿ îáîèõ ðîäèòåëåé63. (4) Îíè òàêæå îòâåòèëè Êîðíåëèþ Ïðîêóëó, ÷òî íå íóæíî îòíîñèòüñÿ ñ äîâåðèåì ê îáâèíÿåìîìó íà îñíîâàíèè ïûòî÷íîãî äîïðîñà îäíîãî-åäèíñòâåííîãî ðàáà, à íàäî èññëåäîâàòü âñå äîêàçàòåëüñòâà ïî äåëó. (5) Áîæåñòâåííûé Àíòîíèí è áîæåñòâåííûé Àäðèàí ïîñòàíîâèëè â ðåñêðèïòå ê Ñåííèþ Ñàáèíó, ÷òî â ñëó÷àå ïîñòóïëåíèÿ äîíîñà íà ðàáîâ, ïîõèùàâøèõ çîëîòî è ñåðåáðî âìåñòå ñ ãîñïîäèíîì, íåëüçÿ äîïðàøèâàòü ðàáîâ î ãîñïîäèíå. È äàæå åñëè îíè äîíåñóò (íà ãîñïîäèíà) ÷òî-íèáóäü åùå, ýòî íå äîëæíî åìó ïîâðåäèòü. (6)  ðåñêðèïòå Ëåëèàíó Ëîíãèíó áîæåñòâåííûå áðàòüÿ íàïèñàëè, ÷òî ïðè ðàññëåäîâàíèè äåë î íàñëåäñòâå íå ñëåäóåò ïîäâåðãàòü ïûòî÷íîìó äîïðîñó ðàáà íàñëåäíèêîâ äàæå â ñëó÷àå (êàêîãî-íèáóäü) ïîäîçðåíèÿ, ïîñêîëüêó ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî íàñëåäíèê â ñèëó àêòà âîîáðàæàåìîé ïðîäàæè64 (óæå) ïðèîáðåë ñîáñòâåííîñòü íà ýòîãî ðàáà. (7) ( ðåñêðèïòàõ ïðèíöåïñîâ) íåîäíîêðàòíî óêàçûâàëîñü, ÷òî â äåëå î ãðàæäàíàõ ìóíèöèïèÿ ìîæíî ïîäâåðãàòü ìóíèöèïàëüíîãî ðàáà ïûòêàì, ïîñêîëüêó îí ïðèíàäëåæèò íå ýòèì (ãðàæäàíàì), à ãîðîäñêîé îáùèíå. Òî æå ñëåäóåò ñêàçàòü è î ðàáàõ (ëþáîé) êîðïîðàöèè, ïîñêîëüêó îíè ÿâëÿþòñÿ íå ðàáàìè åå ìíîãî÷èñëåííûõ ÷ëåíîâ, à åå ñàìîé. (8) Åñëè ðàá ïðèíàäëåæèò ìíå âñëåäñòâèå äîáðîñîâåñòíîãî çàáëóæäåíèÿ è, ñòàëî áûòü, ó ìåíÿ íåò íà íåãî ïðàâà ñîáñòâåííîñòè, òî ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî íå ñëåäóåò òàêîãî ðàáà ïîäâåðãàòü ïûòêå ïî ìîåìó äåëó. Òî æå êàñàåòñÿ è ñâîáîäíîãî ÷åëîâåêà, êîòîðûé ïðåáûâàåò â ðàáñòâå âñëåäñòâèå äîáðîñîâåñòíîãî çàáëóæäåíèÿ. (9) ( ïîñòàíîâëåíèÿõ ïðèíöåïñîâ) áûëî óêàçàíî, ÷òî îòïóùåííèêà65 íåëüçÿ ïûòàòü ïî äåëó åãî ïàòðîíà. (10) Íàø èìïåðàòîð ñî ñâîèì áîæåñòâåííûì îòöîì óêàçàëè â ðåñêðèïòå, ÷òî íåëüçÿ ïðèâëåêàòü ê ïûòêå áðàòà ïðîòèâ áðàòà, äîáàâèâ, ÷òî íå ñëåäóåò ïðèìåíÿòü ïûòêó ïðîòèâ òåõ, êîãî íåëüçÿ âîïðåêè èõ âîëå çàñòàâèòü äàâàòü ñâèäåòåëüñêèå ïîêàçàíèÿ (íà ñóäå). (11) Áîæåñòâåííûé Òðàÿí â ðåñêðèïòå Ñåðíèþ Êâàðòó óêàçàë, ÷òî ðàáà ìóæà ìîæíî ïîäâåðãàòü ïûòêå ïî äåëó åãî æåíû. (12) Òàêæå â ðåñêðèïòå Ìóììèþ Ëîëèàíó îí ïîñòàíîâèë, ÷òî ðàáîâ îñóæäåííîãî ìîæíî ïîäâåðãíóòü ïûòêå ïî åãî äåëó, ïîñêîëüêó îíè åìó óæå íå ïðèíàäëåæàò. (13) Áîæåñòâåííûé Ïèé ïîñòàíîâèë, ÷òî åñëè ðàá áûë îòïóùåí íà âîëþ äëÿ òîãî, ÷òîáû åãî íåëüçÿ áûëî ïûòàòü ïî äåëó õîçÿèíà, åãî ìîæíî ïîäâåðãíóòü ïûòêàì (ïî ýòîìó äåëó)66. (14) Áîæåñòâåííûå áðàòüÿ ïîñòàíîâèëè, ÷òî ìîæíî ïî äåëó õîçÿèíà ïûòàòü ðàáà, êîòîðûé áûë îò÷óæäåí íà âðåìÿ äîçíàíèÿ, õîòÿ áû ïîòîì îí è áûë ê íåìó îáðàòíî âîçâðàùåí. (15) Åñëè áóäåò ñêàçàíî, ÷òî ïîêóïêà (ðàáà) íå èìååò çàêîííîé ñèëû, åãî ìîæíî ïîäâåðãíóòü ïûòêå ïî äåëó õîçÿèíà íå ïðåæäå, ÷åì áóäåò äîêàçàíî, ÷òî ïðîäàæà (ýòîãî ðàáà) íå èìåëà çàêîííîé ñèëû. Òàê ïîñòàíîâèëè íàø èìïåðàòîð ñî ñâîèì áîæåñòâåííûì îòöîì. (16) Ñåâåð òàêæå ïðåäïèñàë â ñâîåì ðåñêðèïòå Ñïèöèþ Àíòèãîíó ñëåäóþùåå: «Íåëüçÿ ïðèìåíÿòü ïûòî÷íûé äîïðîñ ðàáîâ (äëÿ ïîëó÷åíèÿ ïîêàçàíèé) ïðîòèâ ãîñïîä, à åñëè ýòî âñå æå ñëó÷èëîñü, ýòè ïîêàçàíèÿ íå äîëæíû âîçäåéñòâîâàòü íà ðåøåíèå òîãî, êòî âûíîñèò ïðèãîâîð. Ñòàëî áûòü, äîíîñû ðàáîâ íà ãîñïîä è ïîäàâíî íå ñëåäóåò ïðèíèìàòü». (17) Áîæåñòâåííûé Ñåâåð ðåñêðèïòîì ïîñòàíîâèë, ÷òî íå ñòîèò äîâåðÿòü îáâèíÿåìûì, ïðèçíàþùèìñÿ â ñîâåðøåíèè ðàññëåäóåìûõ ïðåñòóïëåíèé, åñëè â ðàñïîðÿæåíèè äîáðîñîâåñòíîãî ñóäüè íåò íèêàêèõ (èíûõ) ïîäòâåðæäåíèé (èõ âèíû). (18) Êîãäà íåêòî áûë ãîòîâ çàïëàòèòü öåíó ðàáà, ÷òîáû òîãî ïûòàëè ïðîòèâ (åãî) õîçÿèíà, íàø èìïåðàòîð ñî ñâîèì îòöîì íå äîïóñòèëè ýòîãî. (19) Áîæåñòâåííûé Òðàÿí ïîñòàíîâèë â ñâîåì ðåñêðèïòå, ÷òî åñëè ðàáîâ ïîäâåðãëè ïûòêàì êàê ñîó÷àñòíèêîâ ïðåñòóïëåíèÿ è ñðåäè èõ ïîêàçàíèé îêàçàëîñü ÷òî-ëèáî ïðîòèâ (èõ) ãîñïîäèíà, òî ïðèãîâîð åìó ñëåäóåò âûíåñòè â çàâèñèìîñòè îò õàðàêòåðà äåëà. Èç ýòîãî ðåñêðèïòà ñëåäóåò, ÷òî ïîêàçàíèÿ ðàáîâ ìîãóò ïðè÷èíÿòü âðåä (èõ) ãîñïîäàì. Îäíàêî áîëåå ïîçäíèå ïîñòàíîâëåíèÿ äåìîíñòðèðóþò îòõîä îò (ïîëîæåíèé) ýòîãî ðåñêðèïòà. (20)  äåëå, êàñàþùåìñÿ (ïîñòóïëåíèÿ) íàëîãîâ, êîòîðûå, íåñîìíåííî, ÿâëÿþòñÿ ñòàíîâîé æèëîé ãîñóäàðñòâà, ïóñòü îñîçíàíèå îïàñíîñòè (ñâîåãî ïîëîæåíèÿ) òàêæå îïðåäåëÿåò ïîêàçàíèå ðàáà; âåäü ðàáó, ñîó÷àñòíèêó îáìàíà (êàçíû), óãðîæàåò ñåðüåçíîå óãîëîâíîå íàêàçàíèå. 2210 (48. 18. 1. 21— 2211 (48. 18. 1. 23— 2212 (48. 18. 1. 27) Åñëè êòî-ëèáî áåç âñÿêîãî ïðèíóæäåíèÿ ïðèçíàåòñÿ â ïðåñòóïëåíèè, åìó íå âñåãäà ñëåäóåò âåðèòü. Âåäü áûâàåò, ÷òî íà ñåáÿ äîíîñÿò èç ñòðàõà èëè ïî èíîé ïðè÷èíå. Ñóùåñòâóåò ïèñüìî áîæåñòâåííûõ áðàòüåâ ê Âîêîíèþ Ñàêñå, â êîòîðîì áûëî óêàçàíî, ÷òî ñëåäóåò îñâîáîæäàòü ïðèçíàâøåãî ñåáÿ âèíîâíûì, åñëè ïîñëå îñóæäåíèÿ âûÿñíèëîñü, ÷òî îí íå âèíîâàò. Äîñëîâíîå ñîäåðæàíèå ïèñüìà òàêîâî: «Äðàæàéøèé Ñàêñà, â îòíîøåíèè îñóæäåííîãî òîáîþ ðàáà Ïðèìèòèâà, êîòîðûé áûë çàïîäîçðåí â òîì, ÷òî îí íàãîâîðèë íà ñåáÿ, ïðèäóìàâ óáèéñòâî, èç ñòðàõà, êàê áû åãî íå âåðíóëè ãîñïîäèíó, è (ïî òîé æå ïðè÷èíå) óïîðñòâîâàë â (ýòèõ) ëîæíûõ ïîêàçàíèÿõ, òû ïîñòóïèë áëàãîðàçóìíî è èñêëþ÷èòåëüíî ãóìàííî, ðåøèâ äîïðîñèòü åãî ïîä ïûòêîé íàñ÷åò åãî ñîîáùíèêîâ, òàêæå âûìûøëåííûõ, ÷òîáû äîáèòüñÿ îò íåãî áîëåå ïðàâäèâûõ ïîêàçàíèé, ÷åì äàííûå èì ïðîòèâ ñåáÿ ñàìîãî. Òâîå ñòîëü ðàçóìíîå ðåøåíèå ïðèíÿòî íå íàïðàñíî, ïîñêîëüêó áëàãîäàðÿ ïûòêàì óñòàíîâëåíî, ÷òî ó íåãî íå áûëî òåõ ñîîáùíèêîâ è ñàì îí çðÿ âîçâåë íà ñåáÿ ïîêëåï. Âñëåäñòâèå ýòîãî òû ìîæåøü îòìåíèòü (ñâîé) ïðèãîâîð è ïðèêàçàòü ÷åðåç (ñâîèõ) ñëóæàùèõ ïðîäàòü (Ïðèìèòèâà) ñ óñëîâèåì íèêîãäà íå âîçâðàùàòü ïîä âëàñòü (áûâøåãî) ãîñïîäèíà. Ìû íå ñîìíåâàåìñÿ, ÷òî ïîñëåäíèé, ïîëó÷èâ ïîêóïíóþ öåíó, îõîòíî ðàññòàíåòñÿ ñ òàêèì ðàáîì».  ýòîì ïèñüìå óêàçûâàåòñÿ, ÷òî åñëè îñóæäåííûé ðàá áûë áû âîññòàíîâëåí (â ïðåæíåì ñîñòîÿíèè), îí ïðèíàäëåæàë áû òîìó, êîìó ïðèíàäëåæàë ïðåæäå, ÷åì áûë îñóæäåí. Íî ïðåçèä ïðîâèíöèè íå ìîæåò âîññòàíîâèòü (â ïðåæíåì ñîñòîÿíèè) òîãî, êòî èì îñóæäåí, òàê êàê îí íå èìååò ïðàâà îòìåíèòü ñâîé ïðèãîâîð (äàæå) â äåíåæíîé òÿæáå. ×òî æå èç ýòîãî ñëåäóåò? Ñëåäóåò, ÷òî â ñëó÷àå óñòàíîâëåíèÿ íåâèíîâíîñòè ëèöà, ñ÷èòàâøåãîñÿ âèíîâàòûì, ïðåçèä äîëæåí íàïèñàòü ïðèíöåïñó. |
(De quaestionibus)2209 (48. 18. 1 pr. — 20) In criminibus eruendis quaestio adhiberi solet. sed quando vel quatenus id faciendum sit, videamus. et non esse a tormentis incipiendum et divus Augustus constituit neque adeo fidem quaestioni adhibendam, sed et epistula divi Hadriani ad Sennium Sabinum continetur. (1) Verba rescripti ita se habent: «Ad tormenta servorum ita demum veniri oportet, cum suspectus est reus et aliis argumentis ita probationi admovetur, ut sola confessio servorum deesse videatur». (2) Idem divus Hadrianus Claudio Quartino rescripsit: quo rescripto illud expressit a suspectissimo incipiendum et a quo facillime posse verunt scire iudex crediderit. (3) Ad quaestionem non esse provocandos eos, quos accusator de domo sua produxit, nec facile credendum subiectam eam, quam ambo parentes dicuntur caram filiam habuisse, rescripto divorum fratrum ad Lucium Tiberianum emissa declaratur. (4) Idem Cornelio Proculo rescripserunt non utique in servi unius quaestione fidem rei constituendam, sed argumentis causam examinandam. (5) Divus Antoninus, et divus Hadrianus Sennio Sabino, rescripserunt, cum servi pariter cum domino aurum et argentum exportasse dicerentur, non esse de domino interrogandos: ne quidem, si ultro aliquid dixerint, obesse hoc domino. (6) Divi fratres Leliano Longino rescripserunt de servo heredum non esse habendam quaestionem in res hereditarias, quamvis suspectum fuisset, quod imaginaria venditione dominium in eo quaesisse heres videretur. (7) Servum municipum posse in caput civium torqueri saepissime rescriptum est, quia non sit illorum servus, sed rei publicae, idemque in ceteris servis corporum dicendum est: nec enim plurium servus videtur, sed corporis. (8) Si servus bona fide mihi serviat, etiamsi dominium in eo non habui, potest dici torqueri eum in caput meum non debere. idem est et in libero homine, qui bona fide servit. (9) Sed nec libertum torqueri in patroni caput constitutum est. (10) Nec fratrem quidem in fratris imperator noster cum divo patre suo rescripsit, addita ratione, quod in eum, in quem quis invitus testimonium dicere non cogitur, in eum nec torqueri debet. (11) Servum mariti in caput uxoris posse torqueri divus Traianus Sernio Quarto rescripsit. (12) Idem Mummio Lolliano rescripsit damnati servos, quia desierunt esse ipsius, posse in eum torqueri. (13) Si servus ad hoc erit manumissus, ne torqueatur dummodo in caput domini non torqueatur, posse eum torqueri divus Pius rescripsit. (14) Sed et eum, qui cognitionis susceptae tempore alienus fuit, licet postea rei sit effectus, torqueri in caput posse divi fratres rescripserunt. (15) Si quis dicatur nullo iure emptus non prius torqueri poterit, quam si constiterit venditionem non valuisse: et ita imperator noster cum divo patre suo rescripsit. (16) Item Severus Spicio Antigono ita rescripsit: «Cum quaestio de servis contra dominos neque haberi debeat neque, si facta sit, dicturi sententiam consilium instruat: multo minus indicia servorum contra dominos admittenda sunt». (17) Divus Severus rescripsit confessiones reorum pro exploratis facinoribus haberi non oportere, si nulla probatio religionem cognoscentis instruat. (18) Cum quidam deponere pretium servi paratus esset, ut servus torqueretur contra dominum, imperator noster cum divo patre suo id non admiserunt. (19) Si servi quasi sceleris participes in se torqueantur deque domino aliquid fuerint confessi apud iudicem: prout causa exegerit, ita pronuntiare eum debere divus Traianus rescripsit. quo rescripto ostenditur gravari dominos confessione servorum. sed ab hoc rescripto recessum constitutiones posteriores ostendunt. (20) In causa tributorum, in quibus esse rei publicae nervos nemini dubium est, periculi quoque ratio, quod servo fraudis conscio capitalem poenam denuntiat, eiusdem professionem exstruat. 2210 (48. 18. 1. 21—22) Qui quaestionem habiturus est, non debet specialiter interrogare, an Lucius Titius homicidium fecerit, sed generaliter, quis id fecerit: alterum enim magis suggerentis quam requirentis videtur. et ita divus Traianus rescripsit. (22) Divus Hadrianus Calpurnio Celeriano in haec verba rescripsit: «Agricola Pompei Valentis servus de se potest interrogari. si, dum quaestio habetur, amplius dixerit, rei fuerit indicium, non interrogationis culpa». 2211 (48. 18. 1. 23—26) Quaestioni fidem non semper nec tamen numquam habendam constitutionibus declaratur: etenim res est fragilis et periculosa et quae veritatem fallat. nam plerique patientia sive duritia tormentorum ita tormenta contemnunt, ut exprimi eis veritas nullo modo possit: alii tanta sunt inpatientia, ut quodvis mentiri quam pati tormenta velint: ita fit, ut etiam vario modo fateantur, ut non tantum se, verum etiam alios criminentur. (24) Praeterea inimicorum quaestioni fides haberi non debet, quia facile mentiuntur. nec tamen sub praetexta inimicitiarum detrahenda erit fides quaestionis, (25) causaque cognita habenda fides aut non habenda. (26) Cum quis latrones tradidit, quibusdam rescriptis continetur non debere fidem haberi eis in eos, qui eos tradiderunt: quibusdam vero, quae sunt pleniora, hoc cavetur, ut neque destricte non habeatur, ut in ceterorum persona solet, sed causa cognita aestimetur, habenda fides sit nec ne plerique enim, dum metuunt, ne forte adprehensi eos nominent, prodere eos solent, scilicet impunitatem sibi captantes, quia non facile eis indicantibus proditores suos creditur. sed neque passim impunitas eis per huiusmodi proditiones concedenda est, neque transmittenda allegatio dicentium idcirco se oneratos, quod eos ipsi tradidissent: neque enim invalidum argumentum haberi debet mendacii sive calumniae in se instructae. 2212 (48. 18. 1. 27) Si quis ultro de maleficio fateatur, non semper ei fides habenda est: nonnumquam enim aut metu aut qua alia de causa in se confitentur. et extat epistula divorum fratrum ad Voconium Saxam, qua continetur liberandum eum, qui in se fuerat confessus, cuius post damnationem de innocentia constitisset cuius verba haec sunt: «Prudenter et egregia ratione humanitatis, Saxa carissime, Primitivum servum, qui homicidium in se confingere metu ad dominum revertendi suspectus esset, perseverantem falsa demonstratione damnasti quaesiturus de consciis, quos aeque habere se commentitus fuerat ut ad certiorem ipsius de se confessionem pervenires. nec frustra fuit tam prudens consilium tuum, cum in tormentis constiterit neque illos ei conscios fuisse et ipsum de se temere commentum. potes itaque decreti gratiam facere et eum per officium distrahi iubere, condicione addita, ne umquam in potestatem domini revertatur, quem pretio recepto certum habemus libenter tali servo cariturum». hac epistula significatur, quasi servus damnatus, si fuisset restitutus, ad eum pertinebit, cuius fuisset, antequam damnetur. sed praeses provinciae eum quem damnavit restituere non potest, cum nec pecuniariam sententiam suam revocare possit. quid igitur? principi eum scribere oportet, si quando ei, qui nocens videbatur, postea ratio innocentiae constitit. |
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß