История Рима от основания города

Книга XXV, гл. 38

38. Ne ta­men su­bi­ta res et noc­tur­nus ter­ror et iam non suae for­tu­nae con­si­lium per­tur­ba­ret, ad­lo­quen­dos ad­hor­tan­dos­que si­bi mi­li­tes ra­tus, con­tio­ne ad­vo­ca­ta ita dis­se­ruit: [2] «Vel mea er­ga im­pe­ra­to­res nostros vi­vos mor­tuos­que pie­tas vel prae­sens om­nium nostrum, mi­li­tes, for­tu­na fi­dem cui­vis fa­ce­re po­test mi­hi hoc im­pe­rium, ut amplum iudi­cio vestro, ita re ip­sa gra­ve ac sol­li­ci­tum es­se. [3] Quo enim tem­po­re, ni­si me­tus mae­ro­rem obstu­pe­fa­ce­ret, vix ita com­pos mei es­sem ut ali­qua so­la­cia in­ve­ni­re aeg­ro ani­mo pos­sem, co­gor vestram om­nium vi­cem, quod dif­fi­cil­li­mum in luc­tu est, unus con­su­le­re. [4] Et ne tum qui­dem, ubi quo­nam mo­do has re­li­quias duo­rum exer­ci­tuum pat­riae con­ser­va­re pos­sim co­gi­tan­dum est, aver­te­re ani­mum ab as­si­duo mae­ro­re li­cet. [5] Praes­to est enim acer­ba me­mo­ria, et Sci­pio­nes me am­bo dies noc­tes­que cu­ris in­som­niis­que agi­tant et ex­ci­tant sae­pe som­no, [6] neu se neu in­vic­tos per oc­to an­nos in his ter­ris mi­li­tes suos, com­mi­li­to­nes vestros, neu rem pub­li­cam pa­tiar inul­tam, et suam dis­cip­li­nam sua­que insti­tu­ta se­qui iubent et, [7] ut im­pe­riis vi­vo­rum ne­mo oboe­dien­tior me uno fue­rit, ita post mor­tem suam, quod in qua­que re fac­tu­ros il­los fuis­se ma­xi­me cen­seam, id op­ti­mum du­ce­re. [8] Vos quo­que ve­lim, mi­li­tes, non la­men­tis lac­ri­mis­que tam­quam ex­tinctos pro­se­qui — vi­vunt vi­gentque fa­ma re­rum ges­ta­rum, — sed, quo­tienscum­que oc­cur­ret me­mo­ria il­lo­rum, ve­lut si ad­hor­tan­tis sig­num­que dan­tis vi­dea­tis eos, ita proe­lia ini­re. [9] Nec alia pro­fec­to spe­cies hes­ter­no die ob­la­ta ocu­lis ani­mis­que vestris me­mo­ra­bi­le il­lud edi­dit proe­lium, quo do­cu­men­tum de­dis­tis hos­ti­bus non cum Sci­pio­ni­bus ex­tinctum es­se no­men Ro­ma­num et, [10] cui­us po­pu­li vis at­que vir­tus non ob­ru­ta sit Can­nen­si cla­de, ex om­ni pro­fec­to sae­vi­tia for­tu­nae emer­su­rum es­se.

[11] Nunc, quia tan­tum ausi es­tis spon­te vestra, ex­pe­ri­ri li­bet quan­tum audea­tis du­ce vestro auc­to­re. Non enim hes­ter­no die, cum sig­num re­cep­tui de­di se­quen­ti­bus ef­fu­se vo­bis tur­ba­tum hos­tem, fran­ge­re auda­ciam vestram, sed dif­fer­re in maio­rem glo­riam at­que op­por­tu­ni­ta­tem vo­lui, [12] ut postmo­do prae­pa­ra­ti in­cau­tos, ar­ma­ti iner­mes at­que etiam so­pi­tos per oc­ca­sio­nem adgre­di pos­se­tis. Nec hui­us oc­ca­sio­nis spem, mi­li­tes, for­te te­me­re, sed ex re ip­sa con­cep­tam ha­beo. [13] A vo­bis quo­que pro­fec­to si quis quae­rat quo­nam mo­do pau­ci a mul­tis, vic­ti a vic­to­ri­bus castra tu­ta­ti si­tis, ni­hil aliud res­pon­dea­tis quam id ip­sum ti­men­tis vos om­nia et ope­ri­bus fir­ma­ta ha­buis­se et ip­sos pa­ra­tos instruc­tos­que fuis­se. [14] Et ita se res ha­bet: ad id quod ne ti­mea­tur for­tu­na fa­cit mi­ni­me tu­ti sunt ho­mi­nes, quia quod neg­le­xe­ris in­cau­tum at­que aper­tum ha­beas. [15] Ni­hil om­nium nunc mi­nus me­tuunt hos­tes quam ne, ob­ses­si mo­do ip­si at­que op­pug­na­ti, castra sua ultro op­pug­ne­mus. Audea­mus quod cre­di non po­test ausu­ros nos; eo ip­so quod dif­fi­cil­li­mum vi­de­tur fa­ci­lius erit. [16] Ter­tia vi­gi­lia noc­tis si­len­ti ag­mi­ne du­cam vos. Explo­ra­tum ha­beo non vi­gi­lia­rum or­di­nem, non sta­tio­nes ius­tas es­se. [17] Cla­mor in por­tis audi­tus et pri­mus im­pe­tus castra ce­pe­rit. Tum in­ter tor­pi­dos som­no pa­ven­tis­que ad ne­co­pi­na­tum tu­mul­tum et iner­mis in cu­bi­li­bus suis oppres­sos il­la cae­des eda­tur a qua vos hes­ter­no die re­vo­ca­tos aeg­re fe­re­ba­tis. [18] Scio audax vi­de­ri con­si­lium; sed in re­bus as­pe­ris et te­nui spe for­tis­si­ma quae­que con­si­lia tu­tis­si­ma sunt, quia, si in oc­ca­sio­nis mo­men­to cui­us prae­ter­vo­lat op­por­tu­ni­tas cuncta­tus pau­lum fue­ris, ne­qui­quam mox omis­sam quae­ras. [19] Unus exer­ci­tus in pro­pin­quo est, duo haud pro­cul ab­sunt. Nunc adgre­dien­ti­bus spes ali­qua est, et iam temptas­tis vestras at­que il­lo­rum vi­res: [20] si diem pro­fe­ri­mus et hes­ter­nae erup­tio­nis fa­ma con­tem­ni de­sie­ri­mus, pe­ri­cu­lum est ne om­nes du­ces, om­nes co­piae con­ve­niant. Tres dein­de du­ces, tres exer­ci­tus sus­ti­ne­bi­mus hos­tium quos Cn. Sci­pio in­co­lu­mi exer­ci­tu non sus­ti­nuit? [21] Ut di­vi­den­do co­pias pe­rie­re du­ces nostri, ita se­pa­ra­tim ac di­vi­si oppri­mi pos­sunt hos­tes. Alia bel­li ge­ren­di via nul­la est. Proin­de ni­hil prae­ter noc­tis pro­xi­mae op­por­tu­ni­ta­tem ex­pec­te­mus. [22] Ite deis be­ne iuvan­ti­bus, cor­po­ra cu­ra­te, ut in­teg­ri vi­gen­tes­que eodem ani­mo in castra hos­tium in­rum­pa­tis quo vestra tu­ta­ti es­tis».

[23] Lae­ti et audie­re ab no­vo du­ce no­vum con­si­lium, et quo auda­cius erat ma­gis pla­ce­bat. Re­li­quum diei ex­pe­dien­dis ar­mis et cu­ra­tio­ne cor­po­rum con­sumptum et maior pars noc­tis quie­ti da­ta est. Quar­ta vi­gi­lia mo­ve­re.