41. In His­pa­nia prin­ci­pio ve­ris P. Sci­pio na­vi­bus de­duc­tis evo­ca­tis­que edic­to Tar­ra­co­nem so­cio­rum auxi­liis clas­sem one­ra­rias­que os­tium in­de Hi­be­ri flu­mi­nis pe­te­re iubet. [2] Eodem le­gio­nes ex hi­ber­nis con­ve­ni­re cum ius­sis­set, ip­se cum quin­que mi­li­bus so­cio­rum ab Tar­ra­co­ne pro­fec­tus ad exer­ci­tum est. Quo cum ve­nis­set, ad­lo­quen­dos ma­xi­me ve­te­res mi­li­tes qui tan­tis su­per­fue­runt cla­di­bus ra­tus, con­tio­ne ad­vo­ca­ta ita dis­se­ruit: [3] «Ne­mo an­te me no­vus im­pe­ra­tor mi­li­ti­bus suis, pri­us­quam ope­ra eorum usus es­set, gra­tias age­re iure ac me­ri­to po­tuit: [4] me vo­bis, pri­us­quam pro­vin­ciam aut castra vi­de­rem, ob­li­ga­vit for­tu­na, pri­mum quod ea pie­ta­te er­ga pat­rem pat­ruum­que meum vi­vos mor­tuos­que fuis­tis, [5] dein­de quod amis­sam tan­ta cla­de pro­vin­ciae pos­ses­sio­nem in­teg­ram et po­pu­lo Ro­ma­no et suc­ces­so­ri mi­hi vir­tu­te vestra ob­ti­nuis­tis. [6] Sed cum iam be­nig­ni­ta­te deum id pa­re­mus at­que aga­mus, non ut ip­si ma­nea­mus in His­pa­nia, sed ne Poe­ni ma­neant, nec ut pro ri­pa Hi­be­ri stan­tes ar­cea­mus tran­si­tu hos­tes, sed ut ultro tran­sea­mus transfe­ra­mus­que bel­lum, [7] ve­reor ne cui vestrum mai­us id auda­cius­que con­si­lium quam aut pro me­mo­ria cla­dium nu­per ac­cep­ta­rum aut pro aeta­te mea vi­dea­tur. [8] Ad­ver­sae pug­nae in His­pa­nia nul­lius in ani­mo quam meo mi­nus ob­lit­te­ra­ri pos­sunt, quip­pe cui pa­ter et pat­ruus intra tri­gin­ta die­rum spa­tium, ut aliud su­per aliud cu­mu­la­re­tur fa­mi­liae nostrae fu­nus, in­ter­fec­ti sunt; [9] sed ut fa­mi­lia­ris pae­ne or­bi­tas ac so­li­tu­do fran­git ani­mum, ita pub­li­ca cum for­tu­na tum vir­tus des­pe­ra­re de sum­ma re­rum pro­hi­bet. Ea fa­to quo­dam da­ta no­bis sors est ut mag­nis om­ni­bus bel­lis vic­ti vi­ce­ri­mus.

[10] Ve­te­ra omit­to, Por­sen­nam, Gal­los, Sam­ni­tes: a Pu­ni­cis bel­lis in­ci­piam. Quot clas­ses, quot du­ces, quot exer­ci­tus prio­re bel­lo amis­si sunt! [11] Iam quid hoc bel­lo me­mo­rem? Om­ni­bus aut ip­se ad­fui cla­di­bus aut qui­bus afui, ma­xi­me unus om­nium eas sen­si. Tre­bia, Tra­su­men­nus, Can­nae quid aliud sunt quam mo­nu­men­ta oc­ci­so­rum exer­ci­tuum con­su­lum­que Ro­ma­no­rum? [12] Ad­de de­fec­tio­nem Ita­liae, Si­ci­liae maio­ris par­tis, Sar­di­niae; ad­de ul­ti­mum ter­ro­rem ac pa­vo­rem, castra Pu­ni­ca in­ter Anie­nem ac moe­nia Ro­ma­na po­si­ta et vi­sum pro­pe in por­tis vic­to­rem Han­ni­ba­lem. In hac rui­na re­rum ste­tit una in­teg­ra at­que im­mo­bi­lis vir­tus po­pu­li Ro­ma­ni; haec om­nia stra­ta hu­mi ere­xit ac sus­tu­lit. [13] Vos om­nium pri­mi, mi­li­tes, post Can­nen­sem cla­dem va­den­ti Hasdru­ba­li ad Al­pis Ita­liam­que, qui si se cum frat­re co­niun­xis­set, nul­lum iam no­men es­set po­pu­li Ro­ma­ni, duc­tu aus­pi­cio­que pat­ris mei obsti­tis­tis; et hae se­cun­dae res il­las ad­ver­sas sus­ti­nue­runt. [14] Nunc be­nig­ni­ta­te deum om­nia se­cun­da, pros­pe­ra, in dies lae­tio­ra ac me­lio­ra in Ita­lia Si­ci­lia­que ge­run­tur. [15] In Si­ci­lia Sy­ra­cu­sae, Ag­ri­gen­tum cap­tum, pul­si to­ta in­su­la hos­tes, re­cep­ta­que pro­vin­cia in di­cio­nem po­pu­li Ro­ma­ni est: in Ita­lia Ar­pi re­cep­ti, Ca­pua cap­ta. [16] Iter om­ne ab ur­be Ro­ma tre­pi­da fu­ga emen­sus Han­ni­bal, in extre­mum an­gu­lum ag­ri Brut­tii con­pul­sus ni­hil iam mai­us pre­ca­tur deos quam ut in­co­lu­mi ce­de­re at­que abi­re ex hos­tium ter­ra li­ceat. [17] Quid igi­tur mi­nus con­ve­niat, mi­li­tes, quam, cum aliae su­per alias cla­des cu­mu­la­ren­tur ac di pro­pe ip­si cum Han­ni­ba­le sta­rent, vos hic cum pa­ren­ti­bus meis — aequen­tur enim etiam ho­no­re no­mi­nis — sus­ti­nuis­se la­ban­tem for­tu­nam po­pu­li Ro­ma­ni, nunc eos­dem, cum iam il­lic om­nia se­cun­da lae­ta­que sunt, ani­mis de­fi­ce­re? [18] Nu­per quo­que quae ac­ci­de­runt uti­nam tam si­ne meo luc­tu quam . . .

. . . Nunc dii im­mor­ta­les im­pe­rii Ro­ma­ni prae­si­des, qui cen­tu­riis om­ni­bus ut mi­hi im­pe­rium iube­rent da­ri fue­re auc­to­res, iidem augu­riis aus­pi­ciis­que et per noc­tur­nos etiam vi­sus om­nia lae­ta ac pros­pe­ra por­ten­dunt. [19] Ani­mus quo­que meus, ma­xi­mus mi­hi ad hoc tem­pus va­tes, prae­sa­git nostram His­pa­niam es­se, bre­vi ex­tor­re hinc om­ne Pu­ni­cum no­men ma­ria ter­ras­que foe­da fu­ga imple­tu­rum. [20] Quod mens sua spon­te di­vi­nat, idem su­bi­cit ra­tio haud fal­lax. Ve­xa­ti ab iis so­cii nostram fi­dem per le­ga­tos implo­rant; tres du­ces dis­cor­dan­tes, pro­pe ut de­fe­ce­rint alii ab aliis, tri­fa­riam exer­ci­tum in di­ver­sis­si­mas re­gio­nes distra­xe­re. [21] Eadem in il­los ingruit for­tu­na quae nu­per nos adfli­xit; nam et de­se­run­tur ab so­ciis, ut pri­us ab Cel­ti­be­ris nos, et di­du­xe­re exer­ci­tus, quae pat­ri pat­ruo­que meo cau­sa exi­tii fuit. [22] Nec dis­cor­dia in­tes­ti­na coi­re eos in unum si­net, ne­que sin­gu­li no­bis re­sis­te­re po­te­runt. Vos mo­do, mi­li­tes, fa­ve­te no­mi­ni Sci­pio­num, su­bo­li im­pe­ra­to­rum vestro­rum ve­lut ac­ci­sis rec­res­cen­ti stir­pi­bus. [23] Agi­te, ve­te­res mi­li­tes, no­vum exer­ci­tum no­vum­que du­cem tra­du­ci­te Hi­be­rum, tra­du­ci­te in ter­ras cum mul­tis for­ti­bus fac­tis sae­pe a vo­bis pe­rag­ra­tas. [24] Bre­vi fa­ciam ut, quem ad mo­dum nunc nos­ci­ta­tis in me pat­ris pat­rui­que si­mi­li­tu­di­nem oris vul­tus­que et li­nea­men­ta cor­po­ris, [25] ita in­ge­nii, fi­dei vir­tu­tis­que ef­fi­giem vo­bis red­dam, ut re­vi­xis­se aut re­na­tum si­bi quis­que Sci­pio­nem im­pe­ra­to­rem di­cat».