История Рима от основания города

Книга XXVIII, гл. 19

19. His­pa­niae si­cut a bel­lo Pu­ni­co quie­tae erant, ita quas­dam ci­vi­ta­tes prop­ter conscien­tiam cul­pae me­tu ma­gis quam fi­de quie­tas es­se ap­pa­re­bat, qua­rum ma­xu­me in­sig­nes et mag­ni­tu­di­ne et no­xa Ili­tur­gi et Cas­tu­lo erant. [2] Cas­tu­lo, cum pros­pe­ris re­bus so­cii fuis­sent, post cae­sos cum exer­ci­ti­bus Sci­pio­nes de­fe­ce­rat ad Poe­nos; Ili­tur­gi­ta­ni pro­den­dis qui ex il­la cla­de ad eos per­fu­ge­rant in­ter­fi­cien­dis­que sce­lus etiam de­fec­tio­ni ad­di­de­rant. [3] In eos po­pu­los pri­mo ad­ven­tu, cum du­biae His­pa­niae es­sent, me­ri­to ma­gis quam uti­li­ter sae­vi­tum fo­ret; [4] tunc iam tran­quil­lis re­bus quia tem­pus ex­pe­ten­dae poe­nae vi­de­ba­tur ve­nis­se, ac­ci­tum ab Tar­ra­co­ne L. Mar­cium cum ter­tia par­te co­pia­rum ad Cas­tu­lo­nem op­pug­nan­dum mit­tit, ip­se cum ce­te­ro exer­ci­tu quin­tis fe­re ad Ili­tur­gin castris per­ve­nit. [5] Clau­sae erant por­tae om­nia­que instruc­ta et pa­ra­ta ad op­pug­na­tio­nem ar­cen­dam; adeo conscien­tia quid se me­ri­tos sci­rent pro in­dic­to eis bel­lo fue­rat. [6] Hinc et hor­ta­ri mi­li­tes Sci­pio or­sus est: ip­sos clau­den­do por­tas in­di­cas­se His­pa­nos quid ut ti­me­rent me­ri­ti es­sent. Ita­que mul­to in­fes­tio­ri­bus ani­mis cum eis quam cum Car­tha­gi­nien­si­bus bel­lum ge­ren­dum es­se; [7] quip­pe cum il­lis pro­pe si­ne ira de im­pe­rio et glo­ria cer­ta­ri, ab his per­fi­diae et cru­de­li­ta­tis et sce­le­ris poe­nas ex­pe­ten­das es­se. [8] Ve­nis­se tem­pus quo et ne­fan­dam com­mi­li­to­num ne­cem et in se­met ip­sos, si eodem fu­ga de­la­ti fo­rent, instruc­tam frau­dem ul­cis­ce­ren­tur, et in om­ne tem­pus gra­vi do­cu­men­to san­ci­rent ne quis um­quam Ro­ma­num ci­vem mi­li­tem­ve in ul­la for­tu­na op­por­tu­num iniu­riae du­ce­ret.

[9] Ab hac co­hor­ta­tio­ne du­cis in­ci­ta­ti sca­las elec­tis per ma­ni­pu­los vi­ris di­vi­dunt, par­ti­to­que exer­ci­tu ita ut par­ti al­te­ri Lae­lius praees­set le­ga­tus, duo­bus si­mul lo­cis an­ci­pi­ti ter­ro­re ur­bem adgre­diun­tur. [10] Non dux unus aut plu­res prin­ci­pes op­pi­da­nos, sed suus ip­so­rum ex conscien­tia cul­pae me­tus ad de­fen­den­dam in­pig­re ur­bem hor­ta­tur. [11] Et me­mi­ne­rant et ad­mo­ne­bant alii alios suppli­cium ex se, non vic­to­riam pe­ti; ubi quis­que mor­tem op­pe­te­ret, id re­fer­re, ut­rum in pug­na et in acie, ubi Mars com­mu­nis et vic­tum sae­pe eri­ge­ret et adfli­ge­ret vic­to­rem, [12] an postmo­do, cre­ma­ta et di­ru­ta ur­be, an­te ora cap­ta­rum co­niu­gum li­be­ro­rum­que, in­ter ver­be­ra et vin­cu­la, om­nia foe­da at­que in­dig­na pas­si exspi­ra­rent. [13] Igi­tur non mi­li­ta­ris mo­do aetas aut vi­ri tan­tum, sed fe­mi­nae pue­ri­que su­per ani­mi cor­po­ris­que vi­res ad­sunt, pro­pug­nan­ti­bus te­la mi­nistrant, sa­xa in mu­ros mu­nien­ti­bus ge­runt. [14] Non li­ber­tas so­lum age­ba­tur, quae vi­ro­rum for­tium tan­tum pec­to­ra acuit, sed ul­ti­ma om­ni­bus suppli­cia et foe­da mors ob ocu­los erat. Ac­cen­de­ban­tur ani­mi et cer­ta­mi­ne la­bo­ris ac pe­ri­cu­li at­que ip­so in­ter se conspec­tu. [15] Ita­que tan­to ar­do­re cer­ta­men ini­tum est ut do­mi­tor il­le to­tius His­pa­niae exer­ci­tus ab uni­us op­pi­di iuven­tu­te sae­pe re­pul­sus a mu­ris haud sa­tis de­co­ro proe­lio tre­pi­da­ret. [16] Id ubi vi­dit Sci­pio, ve­ri­tus ne va­nis tot co­na­ti­bus suo­rum et hos­ti­bus cres­ce­ret ani­mus et seg­nior mi­les fie­ret, si­bi­met co­nan­dum ac par­tem pe­ri­cu­li ca­pes­sen­dam es­se ra­tus, incre­pi­ta ig­na­via mi­li­tum fer­ri sca­las iubet et se ip­sum, si ce­te­ri cuncten­tur, es­cen­su­rum mi­na­tur. [17] Iam su­bie­rat haud me­dioc­ri pe­ri­cu­lo moe­nia, cum cla­mor un­di­que ab sol­li­ci­tis vi­cem im­pe­ra­to­ris mi­li­ti­bus sub­la­tus, sca­lae­que mul­tis si­mul par­ti­bus eri­gi coep­tae; et ex al­te­ra par­te Lae­lius insti­tit. [18] Tum vic­ta op­pi­da­no­rum vis, deiec­tis­que pro­pug­na­to­ri­bus oc­cu­pan­tur mu­ri.

Arx etiam ab ea par­te qua inex­pug­na­bi­lis vi­de­ba­tur in­ter tu­mul­tum cap­ta est.