История Рима от основания города

Книга XXVIII, гл. 22

22. Res in­te­rim ni­hi­lo mi­nus ab le­ga­tis ge­re­ban­tur. Mar­cius su­pe­ra­to Bae­te am­ni, quem in­co­lae Cer­tim ap­pel­lant, duas opu­len­tas ci­vi­ta­tes si­ne cer­ta­mi­ne in de­di­tio­nem ac­ce­pit. [2] As­ta­pa urbs erat, Car­tha­gi­nien­sium sem­per par­tis; ne­que id tam dig­num ira erat quam quod extra ne­ces­si­ta­tes bel­li prae­ci­puum in Ro­ma­nos ge­re­bant odi­um. [3] Nec ur­bem aut si­tu aut mu­ni­men­to tu­tam ha­be­bant quae fe­ro­cio­res iis ani­mos fa­ce­ret; sed in­ge­nia in­co­la­rum lat­ro­ci­nio lae­ta ut ex­cur­sio­nes in fi­ni­ti­mum ag­rum so­cio­rum po­pu­li Ro­ma­ni fa­ce­rent im­pu­le­rant et va­gos mi­li­tes Ro­ma­nos li­xas­que et mer­ca­to­res ex­ci­pe­rent. [4] Mag­num etiam co­mi­ta­tum, quia pau­cis pa­rum tu­tum fue­rat, transgre­dien­tem fi­nes po­si­tis in­si­diis cir­cum­ven­tum ini­quo lo­co in­ter­fe­ce­rant. [5] Ad hanc ur­bem op­pug­nan­dam cum ad­mo­tus exer­ci­tus es­set, op­pi­da­ni conscien­tia sce­le­rum, quia nec de­di­tio tu­ta ad tam in­fes­tos vi­de­ba­tur, ne­que spes moe­ni­bus aut ar­mis tuen­dae sa­lu­tis erat, fa­ci­nus in se ac suos foe­dum ac fe­rum conscis­cunt. [6] Lo­cum in fo­ro des­ti­nant quo pre­tio­sis­si­ma re­rum sua­rum con­ge­re­rent. Su­per eum cu­mu­lum co­niu­ges ac li­be­ros con­si­de­re cum ius­sis­sent, lig­na cir­ca exstruunt fas­ces­que vir­gul­to­rum co­ni­ciunt. [7] Quin­qua­gin­ta dein­de ar­ma­tis iuve­ni­bus prae­ci­piunt ut, do­nec in­cer­tus even­tus pug­nae es­set, prae­si­dium eo lo­co for­tu­na­rum sua­rum cor­po­rum­que quae ca­rio­ra for­tu­nis es­sent ser­va­rent; [8] si rem incli­na­tam vi­de­rent at­que in eo iam es­se ut urbs ca­pe­re­tur, sci­rent om­nes quos eun­tes in proe­lium cer­ne­rent mor­tem in ip­sa pug­na obi­tu­ros; [9] il­los se per deos su­pe­ros in­fe­ros­que ora­re ut me­mo­res li­ber­ta­tis, quae il­lo die aut mor­te ho­nes­ta aut ser­vi­tu­te in­fa­mi fi­nien­da es­set, ni­hil re­lin­que­rent in quod sae­vi­re ira­tus hos­tis pos­set. [10] Fer­rum ig­nem­que in ma­ni­bus es­se; ami­cae ac fi­de­les po­tius ea quae pe­ri­tu­ra fo­rent ab­su­me­rent ma­nus quam in­sul­ta­rent su­per­bo lu­dib­rio hos­tes. [11] His ad­hor­ta­tio­ni­bus ex­sec­ra­tio di­ra adiec­ta, si quem a pro­po­si­to spes mol­li­tia­ve ani­mi fle­xis­set.

In­de con­ci­ta­to ag­mi­ne pa­ten­ti­bus por­tis in­gen­ti cum tu­mul­tu erum­punt. [12] Ne­que erat ul­la sa­tis fir­ma sta­tio op­po­si­ta, quia ni­hil mi­nus quam ut eg­re­di ob­ses­si moe­ni­bus aude­rent ti­me­ri po­te­rat. Per­pau­cae equi­tum tur­mae le­vis­que ar­ma­tu­ra re­pen­te e castris ad id ip­sum emis­sa oc­cur­rit. [13] Ac­rior im­pe­tu at­que ani­mis quam com­po­si­tior ul­lo or­di­ne pug­na fuit. Ita­que pul­sus eques qui pri­mus se hos­ti ob­tu­le­rat ter­ro­rem in­tu­lit le­vi ar­ma­tu­rae; pug­na­tum­que sub ip­so val­lo fo­ret, ni ro­bur le­gio­num pe­re­xi­guo ad instruen­dum da­to tem­po­re aciem di­re­xis­set. [14] Ibi quo­que tre­pi­da­tum pa­rum­per cir­ca sig­na est, cum cae­ci fu­ro­re in vol­ne­ra ac fer­rum ve­cor­di auda­cia rue­rent; dein ve­tus mi­les, ad­ver­sus te­me­ra­rios im­pe­tus per­ti­nax, cae­de pri­mo­rum in­se­quen­tes suppres­sit. [15] Co­na­tus pau­lo post ultro in­fer­re pe­dem, ut ne­mi­nem ce­de­re at­que obsti­na­tos mo­ri in ves­ti­gio quem­que suo vi­dit, pa­te­fac­ta acie, quod ut fa­ce­re pos­set mul­ti­tu­do ar­ma­to­rum fa­ci­le sup­pe­di­ta­bat, cor­nua hos­tium ample­xus, in or­bem pug­nan­tes ad unum om­nes oc­ci­dit.