Ïåðåâîä Í. Â. Áðàãèíñêîé. Êîììåíòàðèé Ã. Ï. ×èñòÿêîâà.
Ðåä. ïåðåâîäîâ Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå. Ðåä. êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, B. O. Foster, 1926. ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ
7. (1) Ñëó÷èëîñü òàê, ÷òî ñðåäè ïðåäâîäèòåëåé òóðì15, ðàçîñëàííûõ âî âñå ñòîðîíû íà ðàçâåäêó, áûë è Òèò Ìàíëèé, ñûí êîíñóëà; îí çàåõàë ñî ñâîèìè âñàäíèêàìè çà âðàæåñêèé ñ.370 ëàãåðü è îêàçàëñÿ ÷óòü íå íà áðîñîê äðîòèêà îò áëèæàéøåãî ñòîðîæåâîãî äîçîðà. (2)  äîçîðå òàì ñòîÿëè òóñêóëàíñêèå âñàäíèêè âî ãëàâå ñ Ãåìèíîì Ìåñöèåì, ïðîñëàâëåííûì ñðåäè ñâîèõ è çíàòíîñòüþ, è ïîäâèãàìè. (3) Óçíàâ ðèìñêèõ âñàäíèêîâ è çàïðèìåòèâ ìåæäó íèìè èõ ïðåäâîäèòåëÿ, ñûíà êîíñóëà (âñå âåäü áûëè çíàêîìû, à çíàòíûå — îñîáåííî), îí ñêàçàë: (4) «Ýé, ðèìëÿíå, íå ñîáèðàåòåñü ëè âû âîåâàòü ïðîòèâ ëàòèíîâ ñ èõ ñîþçíèêàìè îäíîþ ýòîé òóðìîé? ×òî æ òîãäà áóäóò äåëàòü êîíñóëû è äâà êîíñóëüñêèõ âîéñêà?» (5) «Â ñâîé ñðîê è îíè ÿâÿòñÿ, — îòâå÷àë Ìàíëèé, — à ñ íèìè è ñâèäåòåëü íàðóøåííîãî âàìè äîãîâîðà — ñàì Þïèòåð, â êîì ñèëû è ìîãóùåñòâà è òîãî áîëåå. (6) Åñëè ïðè Ðåãèëëüñêîì îçåðå âû áûëè ïî ãîðëî ñûòû áîåì, òî ìû óæå è çäåñü ïîñòàðàåìñÿ, ÷òîá âàì íå ñëàäêî ïðèøëîñü îò âñòðå÷è ñ íàìè íà ïîëå áðàíè». (7) Ãåìèí, îòäåëèâøèñü îò ñâîèõ, ñêàçàë íà ýòî: «Ïîêóäà íå ïðèøåë òîò äåíü, êîãäà âû ïîäâèãíåòå ñâîè âîéñêà íà ñòîëü âåëèêîå äåëî, íå õî÷åøü ëè ñîéòèñü òåì âðåìåíåì ñî ìíîþ, ÷òîáû óæå òåïåðü èñõîä ïîåäèíêà ïîêàçàë, íàñêîëüêî ëàòèíñêèé âñàäíèê ïðåâîñõîäèò ðèìñêîãî?» (8) Ãíåâ ëè ïîäòîëêíóë õðàáðîãî þíîøó, èëè áîÿëñÿ îí ïîêðûòü ñåáÿ ïîçîðîì, îòêàçàâøèñü îò ïîåäèíêà, èëè æå âåëà åãî íåîäîëèìàÿ ñèëà ðîêà, òîëüêî çàáûâ îá îò÷åé âëàñòè è êîíñóëüñêîì ïðèêàçå, îí î÷åðòÿ ãîëîâó êèíóëñÿ â ñõâàòêó, íå ñëèøêîì çàáîòÿñü î òîì, ïîáåäèò ëè îí èëè áóäåò ïîáåæäåí16. (9) Êîãäà îñòàëüíûå âñàäíèêè, ñëîâíî îæèäàÿ ïðåäñòàâëåíèÿ, ïîäàëèñü â ñòîðîíû, â îáðàçîâàâøåìñÿ ïóñòîì ïðîñòðàíñòâå ïðîòèâíèêè, íàñòàâÿ êîïüÿ, ïóñòèëè êîíåé âñêà÷ü íàâñòðå÷ó äðóã äðóãó. Îíè ñòîëêíóëèñü, è êîïüå Ìàíëèÿ ïðîñêî÷èëî íàä øëåìîì âðàãà, à êîïüå Ìåñöèÿ îöàðàïàëî øåþ ëîøàäè. (10) Îíè ðàçâåðíóëè êîíåé, Ìàíëèé ïåðâûì èçãîòîâèëñÿ äëÿ íîâîãî óäàðà è ñóìåë âîíçèòü êîïüå ìåæäó óøåé ëîøàäè; îò áîëè êîíü âñòàë íà äûáû, íà÷àë èçî âñåõ ñèë òðÿñòè ãîëîâîé è ñáðîñèë âñàäíèêà. (11) Ïîêà ïðîòèâíèê, îïèðàÿñü íà êîïüå è ùèò, ïîäíèìàëñÿ ïîñëå ãðóçíîãî ïàäåíèÿ, Ìàíëèé âîíçèë åìó êîïüå â øåþ, è, âûéäÿ ÷åðåç ðåáðà, îíî ïðèãâîçäèëî Ìåñöèÿ ê çåìëå; (12) ñíÿâ âðàæåñêèå äîñïåõè, Ìàíëèé âîçâðàòèëñÿ ê ñâîèì è, îêðóæåííûé ðàäîñòíûì ëèêîâàíèåì, ïîñïåøèë â ëàãåðü è ïîòîì è â êîíñóëüñêèé øàòåð ê îòöó, íå âåäàÿ ñâîåé ãðÿäóùåé ó÷àñòè17: õâàëó ëè îí çàñëóæèë èëè êàðó. (13) «Îòåö, — ñêàçàë îí, — ÷òîáû âñå âèäåëè âî ìíå èñòèííîãî òâîåãî ñûíà, ÿ êëàäó ê òâîèì íîãàì ýòè äîñïåõè âñàäíèêà, âûçâàâøåãî ìåíÿ íà ïîåäèíîê è ñðàæåííîãî ìíîþ». (14) Óñëûõàâ ýòè ñëîâà, êîíñóë îòâåðíóëñÿ îò ñûíà è ïðèêàçàë òðóáèòü îáùèé ñáîð; êîãäà âîèíû ñîáðàëèñü, îí ìîëâèë: (15) «Ðàç óæ òû, Òèò Ìàíëèé, íå ïî÷èòàÿ íè êîíñóëüñêîé âëàñòè, íè îò÷åé, âîïðåêè çàïðåòó, áåç ïðèêàçà, ñðàçèëñÿ ñ âðàãîì (16) è òåì â ìåðó òåáå äîñòóïíîãî ïîäîðâàë â âîéñêå ïîñëóøàíèå, íà êîòîðîì çèæäèëîñü äîíûíå ðèìñêîå ãîñóäàðñòâî, à ìåíÿ ïîñòàâèë ñ.371 ïåðåä âûáîðîì — çàáûòü ëèáî î ãîñóäàðñòâå, ëèáî î ñåáå è ñâîèõ áëèçêèõ, (17) òî ïóñòü ëó÷øå ìû áóäåì íàêàçàíû çà íàø ïîñòóïîê, ÷åì ãîñóäàðñòâî ñòàíåò äîðîãîé öåíîþ èñêóïàòü íàøè ïðåãðåøåíèÿ. Ïîñëóæèì æå þíîøåñòâó óðîêîì, ïå÷àëüíûì, çàòî ïîó÷èòåëüíûì, íà áóäóùåå. (18) Êîíå÷íî, òû äîðîã ìíå êàê ïðèðîäíûé ìîé ñûí, äîðîãà è ýòà òâîÿ äîáëåñòü, äàæå îáìàíóòàÿ ïóñòûì ïðèçðàêîì ÷åñòè; (19) íî êîëü ñêîðî íàäî ëèáî ñìåðòüþ òâîåé ñêðåïèòü ñâÿùåííóþ âëàñòü êîíñóëîâ íà âîéíå, ëèáî íàâñåãäà ïîäîðâàòü åå, îñòàâèâ òåáÿ áåçíàêàçàííûì, òî òû, åñëè ïîäëèííî íàøåé òû êðîâè, íå îòêàæåøüñÿ, âåðíî, ïîíåñòè êàðó è òåì âîññòàíîâèòü âîèíñêîå ïîñëóøàíèå, ïàâøåå ïî òâîåé âèíå. Ñòóïàé, ëèêòîð, ïðèâÿæè åãî ê ñòîëáó». (20) Óñëûõàâ ñòîëü æåñòîêèé ïðèêàç, âñå çàìåðëè, ñëîâíî òîïîð çàíåñåí ó êàæäîãî íàä ñîáñòâåííîé åãî ãîëîâîþ, è ìîë÷àëè ñêîðåå îò óæàñà, ÷åì èç ñàìîîáëàäàíèÿ. (21) Íî, êîãäà èç ðàçðóáëåííîé øåè õëûíóëà êðîâü, âñå ñòîÿâøèå äîòîëå, êàê áû ïîòåðÿâ äàð ðå÷è, ñëîâíî î÷íóëèñü îò ÷àð è äàëè âäðóã âîëþ æàëîñòè, ñëåçàì è ïðîêëÿòèÿì. (22) Ïîêðûâ òåëî þíîøè äîáûòûìè èì äîñïåõàìè, åãî ñîæãëè íà ñîîðóæåííîì çà âàëîì êîñòðå è óñòðîèëè ïîõîðîíû ñ òàêîþ òîðæåñòâåííîñòüþ, êàêàÿ òîëüêî âîçìîæíà â âîéñêå; à «Ìàíëèåâ ïðàâåæ» âíóøàë óæàñ íå òîëüêî â òå âðåìåíà, íî è äëÿ ïîòîìêîâ îñòàëñÿ ìðà÷íûì ïðèìåðîì ñóðîâîñòè. |
7. forte inter ceteros turmarum praefectos, qui exploratum in omnes partes dimissi erant, T. Manlius consulis filius super castra hostium cum suis turmalibus evasit, ita ut vix teli iactu ab statione proxima abesset. [2] ibi Tusculani erant equites; praeerat Geminus Maecius, vir cum genere inter suos tum factis clarus. [3] is ubi Romanos equites insignemque inter eos praecedentem consulis filium — nam omnes inter se, utique illustres viri, noti erant — cognovit, [4] «unane», ait, «turma, Romani, cum Latinis sociisque bellum gesturi estis? quid interea consules, quid duo exercitus consulares agent?» [5] «aderunt in tempore», Manlius inquit, «et cum illis aderit Iuppiter ipse, foederum a vobis violatorum testis, qui plus potest polletque. [6] si ad Regillum lacum ad satietatem vestram pugnavimus, hic quoque efficiemus profecto ne nimis acies vobis et conlata signa nobiscum cordi sint». [7] ad ea Geminus paulum ab suis equo provectus: «visne igitur, dum dies ista venit, qua magno conatu exercitus moveatis, interea tu ipse congredi mecum, ut nostro duorum iam hinc eventu cernatur, quantum eques Latinus Romano praestet?» [8] movet ferocem animum iuvenis seu ira seu detractandi certaminis pudor seu inexsuperabilis vis fati. oblitus itaque imperii patrii consulumque edicti, praeceps ad id certamen agitur, quo vinceret an vinceretur haud multum interesset. [9] equitibus ceteris velut ad spectaculum submotis, spatio quod vacui interiacebat campi adversos concitant equos; et cum infestis cuspidibus concurrissent, Manli cuspis super galeam hostis, Maeci trans cervicem equi elapsa est. [10] circumactis deinde equis cum prior ad iterandum ictum Manlius consurrexisset, spiculum inter aures equi fixit. ad cuius volneris sensum cum equus prioribus pedibus erectis magna vi caput quateret, excussit equitem, [11] quem cuspide parmaque innixum attollentem se ab gravi casu Manlius ab iugulo, ita ut per costas ferrum emineret, terrae adfixit; [12] spoliisque lectis ad suos revectus, cum ovante gaudio turma in castra atque inde ad praetorium ad patrem tendit, ignarus fati futurique, laus an poena merita esset. [13] «ut me omnes», inquit, «pater, tuo sanguine ortum vere ferrent, provocatus equestria haec spolia capta ex hoste caeso porto». [14] quod ubi audivit consul, extemplo filium aversatus contionem classico advocari iussit. [15] quae ubi frequens convenit, «quandoque», inquit, «tu, T. Manli, neque imperium consulare neque maiestatem patriam veritus adversus edictum nostrum extra ordinem in hostem pugnasti, [16] et quantum in te fuit, disciplinam militarem, qua stetit ad hanc diem Romana res, solvisti, meque in eam necessitatem adduxisti, ut aut rei publicae mihi aut mei obliviscendum sit, [17] nos potius nostro delicto plectemur quam res publica tanto suo damno nostra peccata luat. triste exemplum sed in posterum salubre iuventuti erimus. [18] me quidem cum ingenita caritas liberum tum specimen istud virtutis deceptum vana imagine decoris in te movet; [19] sed cum aut morte tua sancienda sint consulum imperia aut impunitate in perpetuum abroganda, nec te quidem, si quid in te nostri sanguinis est, recusare censeam quin disciplinam militarem culpa tua prolapsam poena restituas — i, lictor, deliga ad palum». [20] exanimati omnes tam atroci imperio nec aliter quam in se quisque destrictam cernentes securem, metu magis quam modestia quievere. [21] itaque velut demerso ab admiratione animo cum silentio defixi stetissent, repente, postquam cervice caesa fusus est cruor, tam libero conquestu coortae voces sunt ut neque lamentis neque exsecrationibus parceretur, [22] spoliisque contectum iuvenis corpus, quantum militaribus studiis funus ullum concelebrari potest, structo extra vallum rogo cremaretur, Manlianaque imperia non in praesentia modo horrenda sed exempli etiam tristis in posterum essent. |
ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß