Èñòîðèÿ Ðèìà îò îñíîâàíèÿ ãîðîäà

Êíèãà VIII, ãë. 33

Òèò Ëèâèé. Èñòîðèÿ Ðèìà îò îñíîâàíèÿ ãîðîäà. Òîì I. Èçä-âî «Íàóêà» Ì., 1989.
Ïåðåâîä Í. Â. Áðàãèíñêîé. Êîììåíòàðèé Ã. Ï. ×èñòÿêîâà.
Ðåä. ïåðåâîäîâ Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå. Ðåä. êîììåíòàðèåâ Â. Ì. Ñìèðèí. Îòâ. ðåä. Å. Ñ. Ãîëóáöîâà.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, B. O. Foster, 1926.
ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ

33. (1) Íî ýòè­ìè ðå÷à­ìè ëåãà­òû ñêî­ðåå âîñ­ñòà­íî­âè­ëè äèê­òà­òî­ðà ïðî­òèâ ñåáÿ, íåæå­ëè ïðè­ìè­ðè­ëè åãî ñ íà÷àëü­íè­êîì êîí­íè­öû: èì áûëî ïðè­êà­çà­íî ñîé­òè ñ òðè­áó­íà­ëà101. (2) Ïîêà ÷åðåç ãëà­øà­òàÿ äèê­òà­òîð òùèë­ñÿ äîáèòü­ñÿ òèøè­íû (âåäü èç-çà øóìà è áåñ­ïî­ðÿä­êà íå áûëî ñëûø­íî íè ñàìî­ãî äèê­òà­òî­ðà, íè åãî ïðè­ñëóæ­íè­êîâ), íàñòó­ïè­ëà íî÷ü è, ñëîâ­íî íà ïîëå áðà­íè, ïîëî­æè­ëà êîíåö ïðî­òè­âî­áîð­ñòâó.

(3) Íà÷àëü­íè­êó êîí­íè­öû áûëî ïðè­êà­çà­íî ÿâèòü­ñÿ íà äðó­ãîé äåíü, íî âñå òâåð­äè­ëè, ÷òî íàçàâ­òðà Ïàïè­ðèé, çàäå­òûé è îæå­ñòî­÷åí­íûé ñàìèì ñîïðî­òèâ­ëå­íè­åì, ðàñ­ïà­ëèò­ñÿ ïóùå ïðåæ­íå­ãî, è Ôàáèé òàé­êîì áåæàë èç ëàãå­ðÿ â Ðèì. (4) Ïî ñîâå­òó îòöà, Ìàð­êà Ôàáèÿ102, óæå òðè­æäû áûâ­øå­ãî êîí­ñó­ëîì, à òàê­æå äèê­òà­òî­ðîì, îí íåìåä­ëåí­íî ñîçâàë ñåíàò103, è, êîãäà äîøåë äî ñàìûõ ãîðü­êèõ æàëîá íà íàñè­ëèå è ïðî­èç­âîë äèê­òà­òî­ðà, ïåðåä êóðè­åì âäðóã ïîñëû­øàë­ñÿ øóì: ýòî ëèê­òî­ðû ïðî­êëà­äû­âà­ëè äèê­òà­òî­ðó äîðî­ãó. È âîò, ïûëàÿ ãíå­âîì, âîøåë îí ñàì. Óçíàâ î áåã­ñòâå Ôàáèÿ èç ëàãå­ðÿ, îí òîò­÷àñ ñ ëåã­êîé êîí­íè­öåé ïóñòèë­ñÿ â ïîãî­íþ. (5) Âíîâü íà÷àë­ñÿ ñïîð, è Ïàïè­ðèé ïðè­êà­çàë ñõâà­òèòü Ôàáèÿ. (6) Îí íåóìî­ëè­ìî ñòî­ÿë íà ñâî­åì, íåâçè­ðàÿ íà ìîëü­áû ïåð­âûõ èç îòöîâ è âñå­ãî ñåíà­òà â öåëîì, è òîãäà îòåö þíî­øè, Ìàðê Ôàáèé, ñêà­çàë: (7) «Ðàç óæ íè âîëÿ ñåíà­òà, íè ìîè ïðå­êëîí­íûå ãîäû, êîèì òû ãîòî­âèøü ñèðîò­ñòâî, íè äîá­ëåñòü è çíàò­íîñòü íà÷àëü­íè­êà êîí­íè­öû, êîòî­ðî­ãî òû ñàì ñåáå âûáðàë, ðîâ­íûì ñ÷å­òîì íè÷å­ãî äëÿ òåáÿ íå çíà­÷àò, êàê íå çíà­÷àò è ìîëü­áû, íå ðàç òðî­ãàâ­øèå ñåðä­öà íåïðè­ÿ­òå­ëåé è ñìÿã­÷àâ­øèå ãíåâ áîãîâ, òî ÿ îáðà­ùà­þñü ê íàðîä­íûì òðè­áó­íàì, ÿ âçû­âàþ ê íàðî­äó, (8) è ðàç òû îòâåð­ãà­åøü ñóä ñâî­åãî âîé­ñêà, ñâî­åãî ñåíà­òà, òî åìó ÿ ïðåä­ëà­ãàþ áûòü òâî­èì ñóäüåþ, åìó, åäèí­ñò­âåí­íî­ìó, êòî èìå­åò, íàâåð­íîå, áîëü­øå âëà­ñòè è ñèëû, ÷åì òâîÿ äèê­òà­òó­ðà. Ïîñìîò­ðèì, êàê òû îòâåðã­íåøü îáæà­ëî­âà­íèå, êàêî­ìó óñòó­ïèë äàæå Òóëë Ãîñòè­ëèé, ðèì­ñêèé öàðü»104.

(9) Èç êóðèè ïîøëè â íàðîä­íîå ñîáðà­íèå. Êîãäà äèê­òà­òîð ïîä­íÿë­ñÿ íà âîç­âû­øå­íèå â îêðó­æå­íèè íåñêîëü­êèõ ÷åëî­âåê, à çà íèì íà÷àëü­íèê êîí­íè­öû â ñîïðî­âîæ­äå­íèè âñåõ ïåð­âåé­øèõ ëþäåé ãîñóäàð­ñòâà, Ïàïè­ðèé ïðè­êà­çàë ñâå­ñòè Ôàáèÿ105 ñ Ðîñòð íà çåì­ëþ. (10) Îòåö, ñïó­ñòèâ­øèé­ñÿ âñëåä çà ñûíîì, ñêà­çàë: «Î÷åíü õîðî­øî, ÷òî òû ïðè­êà­çàë îòâå­ñòè íàñ âíèç: îòñþäà ìû ñìî­æåì ïîäàòü ãîëîñ êàê è ïðî­ñòûå ãðàæ­äàíå!»

ñ.398 Ïîíà­÷à­ëó ñëû­øà­ëèñü íå ñòîëü­êî ñâÿç­íûå ðå÷è, ñêîëü­êî îòäåëü­íûå âûêðè­êè; (11) íàêî­íåö øóì áûë ïåðå­êðûò íåãî­äóþ­ùèì ãîëî­ñîì ñòà­ðî­ãî Ôàáèÿ: îí ïîðè­öàë Ïàïè­ðèÿ çà íàä­ìåí­íîñòü è æåñòî­êîñòü; (12) îí âñïî­ìè­íàë, ÷òî áûë è ñàì â Ðèìå äèê­òà­òî­ðîì è íèêòî — íè ïëå­áåé, íè öåí­òó­ðè­îí, íè ðÿäî­âîé âîèí — íå òåð­ïåë îò íåãî ïðè­òåñ­íå­íèé, (13) à Ïàïè­ðèé äîáè­âà­åò­ñÿ ïîáåäû íàä ðèì­ñêèì âîå­íà­÷àëü­íè­êîì, ñëîâ­íî ýòî âðà­æå­ñêèé ïðåä­âî­äè­òåëü. Êàê ðàç­íèò­ñÿ ñäåð­æàí­íîñòü ïðåæ­íèõ äèê­òà­òî­ðîâ îò çàíîñ­÷è­âî­ñòè è æåñòî­êî­ñòè íûíåø­íèõ. (14) Ãíåâ äèê­òà­òî­ðà Êâèíê­öèÿ Öèí­öèí­íà­òà, âûðó­÷èâ­øå­ãî êîí­ñó­ëà Ëóöèÿ Ìèíó­öèÿ èç îñà­äû, ïîáóäèë åãî âñå­ãî ëèøü íàçíà­÷èòü êîí­ñó­ëà Ìèíó­öèÿ ëåãà­òîì106. (15) Ìàðê Ôóðèé Êàìèëë íå òîëü­êî ñäåð­æàë ñâîå íåãî­äî­âà­íüå íà Ëóöèÿ Ôóðèÿ, êîãäà òîò, ïîçî­ðÿ åãî ñåäè­íû è åãî âëàñòü, ïîòåð­ïåë ïîñòûä­íåé­øåå ïîðà­æå­íüå, íå òîëü­êî íå íàïè­ñàë î ñîòî­âà­ðè­ùå íàðî­äó èëè ñåíà­òó íè÷å­ãî, ÷òî áû òîãî ïîçî­ðè­ëî, (16) íî è ïî âîç­âðà­ùå­íèè, êîãäà ïîëó­÷èë ïîç­âî­ëå­íüå ñåíà­òà ïî ñâî­å­ìó óñìîò­ðå­íèþ âûáè­ðàòü èç ñîòî­âà­ðè­ùåé òîãî, êòî áóäåò äåëèòü ñ íèì âëàñòü, èìåí­íî Ôóðèÿ ñ÷åë ñàìûì äîñòîé­íûì èç êîí­ñóëü­ñêèõ òðè­áó­íîâ107. (17) À åñëè ãîâî­ðèòü î íàðî­äå, â ðóêàõ êîòî­ðî­ãî âñÿ ïîë­íîòà âëà­ñòè, òî ãíåâ åãî íà òåõ, êòî ïî áåç­ðàñ­ñóä­ñòâó è íåäî­ìûñ­ëèþ ãóáèë âîé­ñêî, íèêî­ãäà íå òðå­áî­âàë íè÷å­ãî áîëåå æåñòî­êî­ãî, ÷åì ëèøå­íèå èìó­ùå­ñòâà: íèêî­ãäà åùå äî ñèõ ïîð íå òðå­áî­âà­ëè ñìåð­òüþ êàðàòü ïîë­êî­âîä­öåâ çà íåóñïåõ âîé­íû. (18) Íûíå æå âîæäÿì ðèì­ñêî­ãî íàðî­äà, íåñìîò­ðÿ íà ïîáåäó è ñ ïîë­íûì ïðà­âîì çàñëó­æåí­íûé òðè­óìô, ãðî­çÿò ðîç­ãà­ìè è òîïî­ðà­ìè, ÷òî íå ïîäî­áà­åò è ïðè ïîðà­æå­íèè. (19) ×åìó æå òîãäà äîë­æåí áûë ïîä­âåðã­íóòü­ñÿ åãî ñûí, åñëè áû îí ïîãó­áèë âîé­ñêî, åñëè áû îí áûë ðàç­ãðîì­ëåí, áåæàë è áðî­ñèë ëàãåðü? Ìîã­ëà ëè ÿðîñòü äèê­òà­òî­ðà è åãî íåèñòîâ­ñòâî çàé­òè äàëü­øå áè÷å­âà­íüÿ ðîç­ãà­ìè è êàç­íè? (20) Êàê ïðè­ìè­ðèòü ìåæ­äó ñîáîé òî, ÷òî èç-çà Êâèí­òà Ôàáèÿ ãðàæ­äàíå ëèêó­þò, ñîâåð­øàÿ ìîëåá­ñò­âèÿ è âîç­íî­ñÿ áëà­ãî­äà­ðå­íèÿ çà ïîáåäó, (21) à åãî ñàìî­ãî, èç-çà êîãî îòêðû­òû ñâÿ­òè­ëè­ùà áîãîâ, êóðÿò­ñÿ æåðò­âà­ìè àëòà­ðè, ìíî­æàò­ñÿ õâà­ëû è ïðè­íî­øå­íèÿ áîãàì, îáíà­æåí­íî­ãî, ñåêóò ðîç­ãà­ìè íà ãëà­çàõ ðèì­ñêî­ãî íàðî­äà, â âèäó Êàïè­òî­ëèÿ è Êðå­ïî­ñòè è ïåðåä âçî­ðîì áîãîâ, êîèõ îí íå íàïðàñ­íî ïðè­çû­âàë â äâóõ ñðà­æå­íè­ÿõ?! (22) Êàêî­âî ñòåð­ïåòü ýòî âîé­ñêó, îäåð­æàâ­øå­ìó ïîáåäó ïîä åãî íà÷à­ëîì è àóñïè­öè­ÿ­ìè? ×òî çà ãîðå áóäåò â ðèì­ñêîì ëàãå­ðå! ×òî çà ëèêî­âà­íèå â ñòàíå âðà­ãîâ!

(23) Òàê ãîâî­ðèë îí, ðàçîì óïðå­êàÿ è æàëó­ÿñü, ïðè­çû­âàÿ â ñâèäå­òå­ëè áîãîâ è ëþäåé, è, îáíè­ìàÿ ñûíà, ïðî­ëè­âàë îáèëü­íûå ñëå­çû.

33. his vo­ci­bus cum in se ma­gis in­ci­ta­rent dic­ta­to­rem quam ma­gistro equi­tum pla­ca­rent, ius­si de tri­bu­na­li des­cen­de­re le­ga­ti; [2] et si­len­tio ne­qui­quam per prae­co­nem tempta­to, cum prae stre­pi­tu ac tu­mul­tu nec ip­sius dic­ta­to­ris nec ap­pa­ri­to­rum eius vox audi­re­tur, nox ve­lut in proe­lio cer­ta­mi­ni fi­nem fe­cit.

[3] ma­gis­ter equi­tum, ius­sus pos­te­ro die ades­se, cum om­nes ad­fir­ma­rent in­fes­tius Pa­pi­rium exar­su­rum, agi­ta­tum con­ten­tio­ne ip­sa exa­cer­ba­tum­que, clam ex castris Ro­mam pro­fu­git; [4] et pat­re auc­to­re M. Fa­bio, qui ter iam con­sul dic­ta­tor­que fue­rat, vo­ca­to ex­templo se­na­tu, cum ma­xi­me con­que­re­re­tur apud pat­res vim at­que iniu­riam dic­ta­to­ris, re­pen­te stre­pi­tus an­te cu­riam lic­to­rum sum­mo­ven­tium audi­tur, [5] et ip­se in­fen­sus ade­rat, postquam com­pe­rit pro­fec­tum ex castris, cum ex­pe­di­to equi­ta­tu se­cu­tus. ite­ra­ta dein­de con­ten­tio, et pren­di Fa­bium Pa­pi­rius ius­sit. [6] ubi cum dep­re­can­ti­bus pri­mo­ri­bus pat­rum at­que uni­ver­so se­na­tu persta­ret in in­cep­to im­mi­tis ani­mus, [7] tum pa­ter M. Fa­bius «quan­do qui­dem» in­quit, «apud te nec auc­to­ri­tas se­na­tus nec aetas mea, cui or­bi­ta­tem pa­ras, nec vir­tus no­bi­li­tas­que ma­gistri equi­tum a te ip­so no­mi­na­ti va­let nec pre­ces, quae sae­pe hos­tem mi­ti­ga­ve­re, quae deo­rum iras pla­cant, tri­bu­nos ple­bis ap­pel­lo et pro­vo­co ad po­pu­lum eum­que ti­bi, [8] fu­gien­ti exer­ci­tus tui, fu­gien­ti se­na­tus iudi­cium, iudi­cem fe­ro, qui cer­te unus plus quam tua dic­ta­tu­ra po­test pol­let­que. vi­de­ro, ces­su­rus­ne pro­vo­ca­tio­ni sis, cui rex Ro­ma­nus Tul­lus Hos­ti­lius ces­sit».

[9] ex cu­ria in con­tio­nem itur. quo cum pau­cis dic­ta­tor, cum om­ni ag­mi­ne prin­ci­pum ma­gis­ter equi­tum cum es­cen­dis­set, de­du­ci eum de rostris Pa­pi­rius in par­tem in­fe­rio­rem ius­sit. [10] se­cu­tus pa­ter «be­ne agis» in­quit, «cum eo nos de­du­ci ius­sis­ti, un­de et pri­va­ti vo­cem mit­te­re pos­se­mus». ibi pri­mo non tam per­pe­tuae ora­tio­nes quam al­ter­ca­tio exau­die­ba­tur; [11] vi­cit dein­de stre­pi­tum vox et in­dig­na­tio Fa­bi se­nis incre­pan­tis su­per­biam cru­de­li­ta­tem­que Pa­pi­ri: [12] se quo­que dic­ta­to­rem Ro­mae fuis­se, nec a se quem­quam, ne ple­bis qui­dem ho­mi­nem, non cen­tu­rio­nem, non mi­li­tem vio­la­tum; [13] Pa­pi­rium tam­quam ex hos­tium du­ci­bus, sic ex Ro­ma­no im­pe­ra­to­re vic­to­riam et tri­um­phum pe­te­re. quan­tum in­te­res­se in­ter mo­de­ra­tio­nem an­ti­quo­rum et no­vam su­per­biam cru­de­li­ta­tem­que! [14] dic­ta­to­rem Quincti­um Cin­cin­na­tum in L. Mi­nu­cium con­su­lem ex ob­si­dio­ne a se erep­tum non ultra sae­vis­se quam ut le­ga­tum eum ad exer­ci­tum pro con­su­le re­lin­que­ret. [15] M. Fu­rium Ca­mil­lum in L. Fu­rio, qui con­tempta sua se­nec­tu­te et auc­to­ri­ta­te foe­dis­si­mo cum even­tu pug­nas­set, non so­lum in prae­sen­tia mo­de­ra­tum irae es­se, ne quid de col­le­ga se­cus po­pu­lo aut se­na­tui scri­be­ret, [16] sed cum re­ver­tis­set, po­tis­si­mum ex tri­bu­nis con­su­la­ri­bus ha­buis­se quem ex col­le­gis op­tio­ne ab se­na­tu da­ta so­cium si­bi im­pe­rii de­li­ge­ret. [17] nam po­pu­li qui­dem, pe­nes quem po­tes­tas om­nium re­rum es­set, ne iram qui­dem un­quam at­ro­cio­rem fuis­se in eos qui te­me­ri­ta­te at­que insci­tia exer­ci­tus ami­sis­sent quam ut pe­cu­nia eos mul­ta­ret: ca­pi­te an­qui­si­tum ob rem bel­lo ma­le ges­tam de im­pe­ra­to­re nul­lo ad eam diem es­se. [18] nunc du­ci­bus po­pu­li Ro­ma­ni, quae ne vic­tis qui­dem bel­lo fas fue­rit, vir­gas et se­cu­res vic­to­ri­bus et ius­tis­si­mos me­ri­tis tri­um­phos in­ten­ta­ri. [19] quid enim tan­dem pas­su­rum fuis­se fi­lium suum, si exer­ci­tum ami­sis­set, si fu­sus, fu­ga­tus, castris exu­tus fuis­set? quo ultra iram vio­len­tiam­que eius ex­ces­su­ram fuis­se, quam ut ver­be­ra­ret ne­ca­ret­que? [20] quam con­ve­niens es­se, prop­ter Q. Fa­bium ci­vi­ta­tem in lae­ti­tia vic­to­ria suppli­ca­tio­ni­bus ac gra­tu­la­tio­ni­bus es­se, [21] eum prop­ter quem deum de­lub­ra pa­teant, arae sac­ri­fi­ciis fu­ment, ho­no­re do­nis cu­mu­len­tur, nu­da­tum vir­gis la­ce­ra­ri in conspec­tu po­pu­li Ro­ma­ni, in­tuen­tem Ca­pi­to­lium at­que ar­cem deos­que ab se duo­bus proe­liis haud frustra ad­vo­ca­tos! [22] quo id ani­mo exer­ci­tum, qui eius duc­tu aus­pi­ciis­que vi­cis­set, la­tu­rum? quem luc­tum in castris Ro­ma­nis, quam lae­ti­tiam in­ter hos­tes fo­re!

[23] haec si­mul iur­gans, que­rens, deum ho­mi­num­que fi­dem ob­tes­tans et comple­xus fi­lium, plu­ri­mis cum lac­ri­mis age­bat.

ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß


  • 101Ñì.: ïðè­ìå÷. 68 ê êí. II.
  • 102Ìàðê Ôàáèé Àìáóñò áûë êîí­ñó­ëîì â 360, 356 è 354 ãã. äî í. ý.
  • 103Íà÷àëü­íèê êîí­íè­öû èìåë, âåðî­ÿò­íî, ïðà­âî ñîçâàòü ñåíàò. Ñð.: XXIII, 25, 2.
  • 104Ñì.: I, 26, 8.
  • 105Ôàáèé ïîä­íÿë­ñÿ íà òðè­áó­íàë (ñì.: ïðè­ìå÷. 68 ê êí. II) êàê äîëæ­íîñò­íîå ëèöî, à âíèç áûë ñâåäåí êàê ïîä­÷è­íåí­íûé äèê­òà­òî­ðà è ïîä­ñóäè­ìûé.
  • 106Ñð.: III, 26—29.
  • 107Ñì. VI, 25, 5.
  • ÈÑÒÎÐÈß ÄÐÅÂÍÅÃÎ ÐÈÌÀ
    1327007031 1327008013 1327009001 1364000834 1364000835 1364000836