Èñòîðèÿ Ðèìà îò îñíîâàíèÿ ãîðîäà

Êíèãà XXVIII, ãë. 43

Òèò Ëèâèé. Èñòîðèÿ Ðèìà îò îñíîâàíèÿ ãîðîäà. Òîì II. Ì., èçä-âî «Ëàäîìèð», 2002. Ñâåðåíî ñ èçäàíèåì Ì., «Íàóêà», 1991.
Ïåðåâîä Ì. Å. Ñåðãååíêî.
Êîììåíòàðèé ñîñòàâëåí Â. Ì. Ñìèðèíûì, Ã. Ï. ×èñòÿêîâûì è Ô. À. Ìèõàéëîâñêèì. Ðåäàêòîð êîììåíòàðèåâ — Â. Ì. Ñìèðèí.
Ðåä. ïåðåâîäà è êîììåíòàðèåâ (èçä. 1991) Â. Ì. Ñìèðèí. Ðåäàêòîðû ïåðåâîäà (èçä. 2002) Ì. Ë. Ãàñïàðîâ è Ã. Ñ. Êíàáå.
Ëàò. òåêñò: Loeb Classical Library, F. G. Moore, 1949/1995.
ÑÊÐÛÒÜ ËÀÒÈÍÑÊÈÉ ÒÅÊÑÒ

43. (1) È ðå÷ü, çàðà­íåå ïðè­ãîòîâ­ëåí­íàÿ íà ýòîò ñëó­÷àé, è âëè­ÿ­íèå Ôàáèÿ, è äàâ­íî óòâåð­äèâ­øå­å­ñÿ óáåæ­äå­íèå â åãî áëà­ãî­ðà­çó­ìèè ïîäåé­ñò­âî­âà­ëè íà ìíî­ãèõ ñåíà­òî­ðîâ, îñî­áåí­íî íà ñòà­ðåé­øèõ; áîëü­øèí­ñòâî îäîá­ðÿ­ëî ïðî­íè­öà­òåëü­íîñòü ñòàð­öà, à íå äåðç­êèå íàìå­ðå­íèÿ ãîðÿ­÷å­ãî þíî­øè. Òóò Ñöè­ïè­îí, ãîâî­ðÿò, íà÷àë òàê:

(2) «Êâèíò Ôàáèé â íà÷à­ëå ñâî­åé ðå÷è, îòöû-ñåíà­òî­ðû, ñàì óïî­ìÿ­íóë, ÷òî åãî ìîæ­íî çàïî­äî­çðèòü â çàâè­ñòè è íåäîá­ðî­æå­ëà­òåëü­ñòâå. (3) ß-òî íå îñìå­ëèë­ñÿ áû âîç­âå­ñòè ïîäîá­íîå îáâè­íå­íèå íà òàêî­ãî ìóæà, íî îíî íàçâà­íî è íå âïîëíå îïðî­âåðã­íó­òî — íåñî­âåð­øåí­ñòâî ëè ðå÷è òîìó âèíîé èëè ñóòü äåëà. (4) Êâèíò Ôàáèé, æåëàÿ ñíÿòü ñ ñåáÿ îáâè­íå­íèå â çàâè­ñòè, òàê ïðå­âîç­íåñ ñâîè äîëæ­íî­ñòè, ñëà­âó ñâî­èõ ïîäâè­ãîâ, ñëîâ­íî ìíå óãðî­æà­åò ñîïåð­íè­÷å­ñòâî ÷åëî­âå­êà íè÷òîæ­íî­ãî, à íå âîç­âû­øàþ­ùå­ãî­ñÿ íàä âñå­ìè (íå ñêðû­âàþ, ÷òî è ÿ ñòðåì­ëþñü ê ýòî­ìó), êîòî­ðûé íå õî÷åò, ÷òîáû ìåíÿ ñ íèì ðàâ­íÿ­ëè. (5) Ôàáèé èçî­áðà­çèë ñåáÿ ñòàð­öåì, âñå óæå ñîâåð­øèâ­øèì, à ìåíÿ þíöîì, íå äîñòèã­øèì âîç­ðàñ­òà åãî ñûíà. Íî ðàç­âå ñðîê ÷åëî­âå­÷å­ñêîé æèç­íè ñòà­âèò ïðå­äåë æàæ­äå ñëà­âû, ðàç­âå ñàìàÿ âåëè­êàÿ ñëà­âà íå òà, ÷òî æèâåò â ïàìÿ­òè ïîòîì­êîâ? (6) Ìíå èçâåñò­íî, ÷òî âåëè­êèì ëþäÿì ñëó­÷à­åò­ñÿ ñðàâ­íè­âàòü ñåáÿ íå òîëü­êî ñ ñîâðå­ìåí­íè­êà­ìè, íî è ñî çíà­ìå­íè­òû­ìè ìóæà­ìè âñåõ âðå­ìåí. (7) ß îòíþäü íå ñêðû­âàþ, Ôàáèé, ÷òî õî÷ó íå òîëü­êî ïðî­ñëà­âèòü­ñÿ, êàê òû; ÿ õî÷ó — íå ãíå­âàé­ñÿ — áîëü­øåé ñëà­âû. (8) Íå íàäî æåëàòü, ÷òîáû ãðàæ­äàí íå õóæå íàñ (òåáÿ ëè, ìåíÿ ëè) áîëü­øå íå ïîÿâ­ëÿ­ëîñü, — âåäü ýòî çíà­÷è­ëî áû õîòåòü âðåäà íå òîëü­êî òîìó, êîìó òû çàâèäó­åøü, íî è ãîñóäàð­ñòâó, è, ìîæ­íî ñêà­çàòü, ÷óòü ëè íå âñå­ìó ðîäó ëþä­ñêî­ìó.

(9) Ôàáèé íàïîì­íèë î òîì, êàêîé îïàñ­íî­ñòè ÿ áûëî ïîä­âåðã­ñÿ, ïåðå­ïðà­âèâ­øèñü â Àôðè­êó: îí, âèäè­ìî, îáåñ­ïî­êî­åí íå òîëü­êî ñóäü­áîé ãîñóäàð­ñòâà è âîé­ñêà, íî è ìîåé ñîá­ñò­âåí­íîé. (10) Îòêóäà ýòà íåîæè­äàí­íàÿ çàáîòà? Êîãäà ìîé îòåö è äÿäÿ áûëè óáè­òû, ñ.362 êîãäà îáà èõ âîé­ñêà ïî÷òè ïîë­íî­ñòüþ áûëè èñòðåá­ëå­íû, êîãäà ìû ïîòå­ðÿ­ëè Èñïà­íèþ è ÷åòû­ðå âîé­ñêà ïóíèé­öåâ ñ èõ ÷åòûðü­ìÿ âîæäÿ­ìè ñèëîé îðó­æèÿ äåð­æà­ëè âñþ åå â ñòðà­õå, (11) êîãäà èñêà­ëè êîìàí­äóþ­ùå­ãî è, êðî­ìå ìåíÿ, íèêî­ãî íå íàøëè (íèêòî íå îñìå­ëèë­ñÿ ïðè­òÿ­çàòü íà ýòó äîëæ­íîñòü136), êîãäà ìåíÿ, äâà­äöà­òè­÷å­òû­ðåõ­ëåò­íå­ãî þíî­øó, ðèì­ñêèé íàðîä îáëåê âîåí­íîé âëà­ñòüþ — (12) òîãäà ïî÷å­ìó íèêòî íå âñïî­ìè­íàë î ìîåì âîç­ðàñòå, ìîùè âðà­ãîâ, òðóä­íî­ñòÿõ âîé­íû, íåäàâ­íåé ãèáå­ëè ìîèõ îòöà è äÿäè? (13) Ðàç­âå ìû ñåé­÷àñ â Àôðè­êå ïîòåð­ïå­ëè ïîðà­æå­íèå, äà åùå è áîëü­øåå, ÷åì òîãäà â Èñïà­íèè? Ðàç­âå ñåé­÷àñ â Àôðè­êå áîëü­øå âîéñê, è ïðåä­âî­äè­òå­ëåé ó íèõ áîëü­øå, è îíè ëó÷­øå, ÷åì òîãäà â Èñïà­íèè? Ðàç­âå ìîé âîç­ðàñò áûë òîãäà áîëåå çðå­ëûì, ÷òîáû âåñòè âîé­íó? (14) Èëè âîå­âàòü ñ êàð­ôà­ãå­íÿ­íà­ìè óäîá­íåé â Èñïà­íèè, ÷åì â Àôðè­êå?

À òåïåðü, ïîñëå òîãî êàê ÷åòû­ðå ïóíèé­ñêèõ âîé­ñêà ðàç­áè­òû íàãî­ëî­âó, ïîñëå òîãî êàê ñòîëü­êî ãîðî­äîâ çàõâà­÷å­íî ñèëîé èëè ïîä­÷è­íå­íî ñòðà­õîì, ïîñëå òîãî êàê âñå — âïëîòü äî Îêå­à­íà — óêðî­ùå­íû: ñòîëü­êî öàðü­êîâ, ñòîëü­êî äèêèõ ïëå­ìåí; (15) ïîñëå òîãî êàê âñÿ Èñïà­íèÿ âîç­âðà­ùå­íà íàì è ïîë­íî­ñòüþ çàìè­ðå­íà — òåïåðü ëåã­êî ïðè­íè­æàòü ñîâåð­øåí­íîå ìíîþ. (16) È åé-åé, åñëè ÿ âåð­íóñü èç Àôðè­êè ïîáåäè­òå­ëåì, áóäåò ñòîëü æå ëåã­êî ïðåä­ñòà­âèòü íè÷òîæ­íû­ìè òå æå ñàìûå òðóä­íî­ñòè è îïàñ­íî­ñòè, êàêèå ñåé­÷àñ, ÷òîáû óäåð­æàòü ìåíÿ, èçî­áðà­æå­íû ïðå­óâå­ëè­÷åí­íî ãðîç­íû­ìè. (17) Ôàáèé ãîâî­ðèò, ÷òî ê Àôðè­êå íå ïîäîé­òè, ÷òî òàì íåò íè îäíîé äîñòóï­íîé ãàâà­íè. Îí âñïî­ìè­íà­åò î Ìàð­êå Àòè­ëèè, êîòî­ðûé â Àôðè­êå áûë âçÿò â ïëåí. Äà ðàç­âå îí ñðà­çó êàê âûñà­äèë­ñÿ, òàê è ïîòåð­ïåë ïîðà­æå­íèå? Ôàáèé çàáûë, ÷òî äëÿ ýòî­ãî æå çëî­ñ÷àñò­íî­ãî âîå­íà­÷àëü­íè­êà ãàâà­íè â Àôðè­êå áûëè îòêðû­òû, ÷òî ïåð­âûé ãîä îí âîå­âàë ïðå­âîñ­õîä­íî è êàð­ôà­ãåí­ñêèå-òî ïîë­êî­âîä­öû137, åñëè óæ ãîâî­ðèòü î íèõ, åãî òàê è íå ïîáåäè­ëè. (18) Òàê ÷òî ýòèì ïðè­ìå­ðîì ìåíÿ òû íå íàïó­ãà­åøü. Åñëè áû â ýòó âîé­íó, à íå â ïðåäû­äó­ùóþ, åñëè áû íûíå, à íå ñîðîê ëåò íàçàä138 ìû ïîòåð­ïå­ëè ýòî ïîðà­æå­íèå, òî ìåíü­øå ëè áûëî áû ñìûñ­ëà ïåðå­ïðàâ­ëÿòü­ñÿ ìíå â Àôðè­êó ïîñëå ïëå­íå­íèÿ Ðåãó­ëà, ÷åì â Èñïà­íèþ ïîñëå ãèáå­ëè Ñöè­ïè­î­íîâ? (19) Èëè Êñàí­òèïï, ëàêåäå­ìî­íÿ­íèí139, ðîäèë­ñÿ íà ñ÷à­ñòüå Êàð­ôà­ãå­íó, à ÿ íå íà ñ÷à­ñòüå ñâî­åé ðîäèíå? Òàêî­ãî ÿ íå ïîòåðï­ëþ, è ìîÿ óâå­ðåí­íîñòü âîç­ðàñ­òà­åò, êîãäà ÿ âèæó, êàê ìíî­ãî çíà­÷èò äîá­ëåñòü îäíî­ãî-åäèí­ñò­âåí­íî­ãî ÷åëî­âå­êà. (20) Äà, íàäî åùå ïîñëó­øàòü è ïðî àôè­íÿí, ëåã­êî­ìûñ­ëåí­íî ïåðå­ïðà­âèâ­øèõ­ñÿ â Ñèöè­ëèþ, çàáûâ î âîéíå ó ñåáÿ íà ðîäèíå. (21) À ïî÷å­ìó, ðàç óæ åñòü âðå­ìÿ íà ãðå­÷å­ñêèå ðîñ­ñêàç­íè, íå âñïîì­íèøü òû î ñèðà­êóç­ñêîì öàðå Àãà­ôîê­ëå? Êîãäà Ñèöè­ëèÿ èññòðà­äà­ëàñü îò äîë­ãîé âîé­íû ñ Êàð­ôà­ãå­íîì, îí ïåðå­ïðà­âèë­ñÿ â òó ñàìóþ Àôðè­êó è ïåðå­íåñ âîé­íó òóäà, îòêóäà îí ïðè­øëà140.

43. Cum ora­tio­ne ad tem­pus pa­ra­ta Fa­bius, tum auc­to­ri­ta­te et in­ve­te­ra­ta pru­den­tiae fa­ma mag­nam par­tem se­na­tus et se­nio­res ma­xi­me cum mo­vis­set, plu­res­que con­si­lium se­nis quam ani­mum adu­les­cen­tis fe­ro­cem lau­da­rent, Sci­pio ita lo­cu­tus fer­tur: [2] «Et ip­se Q. Fa­bius prin­ci­pio ora­tio­nis, pat­res conscrip­ti, com­me­mo­ra­vit in sen­ten­tia sua pos­se obtrec­ta­tio­nem sus­pec­tam es­se; [3] cui­us ego rei non tam ip­se ausim tan­tum vi­rum in­si­mu­la­re quam ea sus­pi­cio, vi­tio ora­tio­nis an rei, haud sa­ne pur­ga­ta est. [4] Sic enim ho­no­res suos et fa­mam re­rum ges­ta­rum ex­tu­lit ver­bis ad exstin­guen­dum in­vi­diae cri­men tam­quam mi­hi ab in­fi­mo quo­que pe­ri­cu­lum sit ne me­cum aemu­le­tur, et non ab eo qui, quia su­per ce­te­ros ex­cel­lat, quo me quo­que ni­ti non dis­si­mu­lo, me si­bi aequa­ri no­lit. [5] Sic se­nem se per­functum­que et me infra aeta­tem fi­li etiam sui po­suit tam­quam non lon­gius quam quan­tum vi­tae hu­ma­nae spa­tium est cu­pi­di­tas glo­riae ex­ten­da­tur ma­xi­ma­que pars eius in me­mo­riam ac pos­te­ri­ta­tem pro­mi­neat. [6] Ma­xi­mo cui­que id ac­ci­de­re ani­mo cer­tum ha­beo ut se non cum prae­sen­ti­bus mo­do, sed cum om­nis aevi cla­ris vi­ris com­pa­rent. [7] Equi­dem haud dis­si­mu­lo me tuas, Q. Fa­bi, lau­des non ad­se­qui so­lum vel­le, sed — bo­na ve­nia tua di­xe­rim — si pos­sim, etiam ex­su­pe­ra­re. [8] Il­lud nec ti­bi in me nec mi­hi in mi­no­ri­bus na­tu ani­mi sit ut no­li­mus quem­quam nostri si­mi­lem eva­de­re ci­vem; id enim non eorum mo­do qui­bus in­vi­de­ri­mus, sed rei pub­li­cae et pae­ne om­nis ge­ne­ris hu­ma­ni det­ri­men­tum sit.

[9] Com­me­mo­ra­vit quan­tum es­sem pe­ri­cu­li adi­tu­rus, si in Af­ri­cam trai­ce­rem, ut meam quo­que, non so­lum rei pub­li­cae et exer­ci­tus vi­cem vi­de­re­tur sol­li­ci­tus. [10] Un­de haec re­pen­te cu­ra de me exor­ta? Cum pa­ter pat­ruus­que meus in­ter­fec­ti, cum duo exer­ci­tus eorum pro­pe oc­ci­dio­ne oc­ci­si es­sent, cum amis­sae His­pa­niae, cum quat­tuor exer­ci­tus Poe­no­rum quat­tuor­que du­ces om­nia me­tu ar­mis­que te­ne­rent, [11] cum quae­si­tus ad id bel­lum im­pe­ra­tor ne­mo se os­ten­de­ret prae­ter me, ne­mo pro­fi­te­ri no­men ausus es­set, cum mi­hi quat­tuor et vi­gin­ti an­nos na­to de­tu­lis­set im­pe­rium po­pu­lus Ro­ma­nus, [12] quid ita tum ne­mo aeta­tem meam, vim hos­tium, dif­fi­cul­ta­tem bel­li, pat­ris pat­rui­que re­cen­tem cla­dem com­me­mo­ra­bat? Ut­rum maior ali­qua nunc in Af­ri­ca ca­la­mi­tas ac­cep­ta est quam tunc in His­pa­nia erat? [13] An maio­res nunc sunt exer­ci­tus in Af­ri­ca et du­ces plu­res me­lio­res­que quam tunc in His­pa­nia fue­runt? An aetas mea tunc ma­tu­rior bel­lo ge­ren­do fuit quam nunc est? [14] An cum Car­tha­gi­nien­si hos­te in His­pa­nia quam in Af­ri­ca bel­lum ge­ri ap­tius est? Fa­ci­le est post fu­sos fu­ga­tos­que quat­tuor exer­ci­tus Pu­ni­cos, post tot ur­bes vi cap­tas aut me­tu su­bac­tas in di­cio­nem, [15] post per­do­mi­ta om­nia us­que ad Ocea­num, tot re­gu­los, tot sae­vas gen­tes, post re­cep­tam to­tam His­pa­niam ita ut ves­ti­gium bel­li nul­lum re­li­quum sit, ele­va­re meas res ges­tas, [16] tam her­cu­le quam, si vic­tor ex Af­ri­ca re­die­rim, ea ip­sa ele­va­re quae nunc re­ti­nen­di mei cau­sa, ut ter­ri­bi­lia eadem vi­dean­tur, ver­bis ex­tol­lun­tur.

[17] Ne­gat adi­tum es­se in Af­ri­cam, ne­gat ul­los pa­te­re por­tus. M. Ati­lium cap­tum in Af­ri­ca com­me­mo­rat, tam­quam M. Ati­lius pri­mo ac­ces­su ad Af­ri­cam of­fen­de­rit, ne­que re­cor­da­tur il­li ip­si tam in­fe­li­ci im­pe­ra­to­ri pa­tuis­se ta­men por­tus Af­ri­cae, et res eg­re­gie pri­mo an­no ges­sis­se et, quan­tum ad Car­tha­gi­nien­ses du­ces ad­ti­net, in­vic­tum ad ul­ti­mum per­man­sis­se. [18] Ni­hil igi­tur me is­to exemplo ter­rue­ris. Si hoc bel­lo, non prio­re, si nu­per et non an­nis an­te quad­ra­gin­ta is­ta cla­des ac­cep­ta fo­ret, qui ego mi­nus in Af­ri­cam Re­gu­lo cap­to quam Sci­pio­ni­bus oc­ci­sis in His­pa­niam trai­ce­rem? [19] Nec fe­li­cius Xan­thip­pum La­ce­dae­mo­nium Car­tha­gi­ni quam me pat­riae meae si­ne­rem na­tum es­se, cres­ce­ret­que mi­hi ex eo ip­so fi­du­cia quod pos­sit in ho­mi­nis uni­us vir­tu­te tan­tum mo­men­ti es­se. [20] At etiam Athe­nien­ses audien­di sunt, te­me­re in Si­ci­liam omis­so do­mi bel­lo transgres­si. [21] Cur er­go, quo­niam Grae­cas fa­bu­las enar­ra­re va­cat, non Aga­thoc­lem po­tius Sy­ra­cu­sa­num re­gem, cum diu Si­ci­lia Pu­ni­co bel­lo ure­re­tur, transgres­sum in hanc ean­dem Af­ri­cam aver­tis­se eo bel­lum un­de ve­ne­rat re­fers?

ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß


  • 136Ñð.: XXVI, 18.
  • 137Ñð. âûøå, ïðè­ìå÷. 131. Ðåãóë áûë ðàç­áèò íå êàð­ôà­ãåí­ñêè­ìè ïîë­êî­âî­ä­öà­ìè, à ñïàð­òàí­öåì Êñàí­òèï­ïîì, íàåì­íè­êîì, âîç­ãëà­âèâ­øèì êàð­ôà­ãåí­ñêîå âîé­ñêî (ñì.: Ïîëè­áèé, I, 32 ñë.).
  • 138Çäåñü ÿâíàÿ îøèá­êà — ïðà­âèëü­íî â êí.: XXIX, 28, 5: «îêî­ëî ïÿòè­äå­ñÿ­òè ëåò».
  • 139Ñì. ïðè­ìå÷. 137.
  • 140Â 310 ã. äî í. ý. ñèöè­ëèé­ñêèé òèðàí Àãà­ôîêë âûñà­äèë­ñÿ ñ âîé­ñêîì â Àôðè­êå è íåñêîëü­êî ëåò âîå­âàë òàì ñ Êàð­ôà­ãå­íîì. Ñì.: Þñòèí, 32 ñë.; Äèî­äîð, XX, 3—18 è äð.
  • ÈÑÒÎÐÈß ÄÐÅÂÍÅÃÎ ÐÈÌÀ
    1327007031 1327008013 1327009001 1364002844 1364002845 1364002846