История Рима от основания города

Книга XXV, гл. 6

6. Hi per­mis­su Len­tu­li pri­mo­res equi­tum cen­tu­rio­num­que et ro­bo­ra ex le­gio­ni­bus pe­di­tum le­ga­tos in hi­ber­na ad M. Mar­cel­lum mi­se­runt, e qui­bus unus po­tes­ta­te di­cen­di fac­ta: [2] «Con­su­lem te, M. Mar­cel­le, in Ita­lia adis­se­mus, cum pri­mum de no­bis, et­si non ini­quum, cer­te tris­te se­na­tus con­sul­tum fac­tum est, ni­si hoc spe­ras­se­mus, in pro­vin­ciam nos mor­te re­gum tur­ba­tam ad gra­ve bel­lum ad­ver­sus Si­cu­los si­mul Poe­nos­que mit­ti, [3] et san­gui­ne nostro vul­ne­ri­bus­que nos se­na­tui sa­tis­fac­tu­ros es­se, si­cut pat­rum me­mo­ria qui cap­ti a Pyrrho ad He­rac­leam erant ad­ver­sus Pyrrhum ip­sum pug­nan­tes sa­tis­fe­ce­runt. [4] Quam­quam quod ob me­ri­tum nostrum sus­cen­suis­tis, pat­res conscrip­ti, no­bis aut sus­cen­se­tis? [5] Am­bo mi­hi con­su­les et uni­ver­sum se­na­tum in­tue­ri vi­deor, cum te, M. Mar­cel­le, in­tueor, quem si ad Can­nas con­su­lem ha­buis­se­mus, me­lior et rei pub­li­cae et nostra for­tu­na es­set. [6] Si­ne, quae­so, pri­us­quam de con­di­cio­ne nostra que­ror, no­xam cui­us ar­gui­mur nos pur­ga­re. Si non deum ira nec fa­to, cui­us le­ge im­mo­bi­lis re­rum hu­ma­na­rum or­do se­ri­tur, sed cul­pa pe­rii­mus ad Can­nas, cui­us tan­dem ea cul­pa fuit? Mi­li­tum an im­pe­ra­to­rum? [7] Equi­dem mi­les ni­hil um­quam di­cam de im­pe­ra­to­re meo, cui prae­ser­tim gra­tias sciam ab se­na­tu ac­tas quod non des­pe­ra­ve­rit de re pub­li­ca, cui post fu­gam ab Can­nis per om­nes an­nos pro­ro­ga­tum im­pe­rium. [8] Ce­te­ros item ex re­li­quiis cla­dis eius, quos tri­bu­nos mi­li­tum ha­bui­mus, ho­no­res pe­te­re et ge­re­re et pro­vin­cias ob­ti­ne­re audi­vi­mus. [9] An vo­bis vestris­que li­be­ris ig­nos­ci­tis fa­ci­le, pat­res conscrip­ti, in haec vi­lia ca­pi­ta sae­vi­tis? Et con­su­li pri­mo­ri­bus­que aliis ci­vi­ta­tis fu­ge­re, cum spes alia nul­la es­set, tur­pe non fuit, mi­li­tes uti­que mo­ri­tu­ros in aciem mi­sis­tis? [10] Ad Al­liam pro­pe om­nis exer­ci­tus fu­git; ad Fur­cu­las Cau­di­nas ne ex­per­tus qui­dem cer­ta­men ar­ma tra­di­dit hos­ti, ut alias pu­den­das cla­des exer­ci­tuum ta­ceam; [11] ta­men tan­tum afuit ab eo ut ul­la ig­no­mi­nia iis exer­ci­ti­bus quae­re­re­tur ut et urbs Ro­ma per eum exer­ci­tum qui ab Al­lia Veios transfu­ge­rat re­ci­pe­ra­re­tur, [12] et Cau­di­nae le­gio­nes, quae si­ne ar­mis re­die­rant Ro­mam, ar­ma­tae re­mis­sae in Sam­nium eun­dem il­lum hos­tem sub iugum mi­se­rint qui hac sua ig­no­mi­nia lae­ta­tus fue­rat. [13] Can­nen­sem ve­ro quis­quam exer­ci­tum fu­gae aut pa­vo­ris in­si­mu­la­re po­test, ubi plus quin­qua­gin­ta mi­lia ho­mi­num ce­ci­de­runt, un­de con­sul cum equi­ti­bus sep­tua­gin­ta fu­git, un­de ne­mo su­pe­rest ni­si quem hos­tis cae­den­do fes­sus re­li­quit? [14] Cum cap­ti­vis re­demptio ne­ga­ba­tur, nos vul­go ho­mi­nes lau­da­bant quod rei pub­li­cae nos re­ser­vas­se­mus, quod ad con­su­lem Ve­nu­siam re­dis­se­mus et spe­ciem ius­ti exer­ci­tus fe­cis­se­mus; [15] nunc de­te­rio­re con­di­cio­ne su­mus quam apud pat­res nostros fue­runt cap­ti­vi. Quip­pe il­lis ar­ma tan­tum at­que or­do mi­li­tan­di lo­cus­que in quo ten­de­rent in castris est mu­ta­tus, quae ta­men se­mel na­va­ta rei pub­li­cae ope­ra et uno fe­li­ci proe­lio re­cu­pe­ra­runt; [16] ne­mo eorum re­le­ga­tus in exi­lium est, ne­mi­ni spes eme­ren­di sti­pen­dia adempta, hos­tis de­ni­que est da­tus, cum quo di­mi­can­tes aut vi­tam se­mel aut ig­no­mi­niam fi­ni­rent; [17] nos, qui­bus, ni­si quod com­mi­si­mus ut quis­quam ex Can­nen­si acie mi­les Ro­ma­nus su­pe­res­set, ni­hil obi­ci po­test, non so­lum a pat­ria pro­cul Ita­lia­que sed ab hos­te etiam re­le­ga­ti su­mus, [18] ubi se­nes­ca­mus in exi­lio, ne qua spes, ne qua oc­ca­sio abo­len­dae ig­no­mi­niae, ne qua pla­can­dae ci­vium irae, ne qua de­ni­que be­ne mo­rien­di sit. [19] Ne­que ig­no­mi­niae fi­nem nec vir­tu­tis prae­mium pe­ti­mus; mo­do ex­pe­ri­ri ani­mum et vir­tu­tem exer­ce­re li­ceat. La­bo­rem et pe­ri­cu­lum pe­ti­mus, ut vi­ro­rum, ut mi­li­tum of­fi­cio fun­ga­mur. [20] Bel­lum in Si­ci­lia iam al­te­rum an­num in­gen­ti di­mi­ca­tio­ne ge­ri­tur; ur­bes alias Poe­nus, alias Ro­ma­nus ex­pug­nat; pe­di­tum, equi­tum acies con­cur­runt; ad Sy­ra­cu­sas ter­ra ma­ri­que ge­ri­tur res; [21] cla­mo­rem pug­nan­tium cre­pi­tum­que ar­mo­rum exau­di­mus re­si­des ip­si ac seg­nes, tam­quam nec ma­nus nec ar­ma ha­bea­mus. Ser­vo­rum le­gio­ni­bus Ti. Sempro­nius con­sul to­tiens iam cum hos­te sig­nis con­la­tis pug­na­vit; ope­rae pre­tium ha­bent li­ber­ta­tem ci­vi­ta­tem­que. [22] Pro ser­vis sal­tem ad hoc bel­lum emptis vo­bis si­mus; congre­di cum hos­te li­ceat et pug­nan­do quae­re­re li­ber­ta­tem. Vis tu ma­ri, vis ter­ra, vis acie, vis ur­bi­bus op­pug­nan­dis ex­pe­ri­ri vir­tu­tem? [23] As­per­ri­ma quae­que ad la­bo­rem pe­ri­cu­lum­que de­pos­ci­mus, ut quod ad Can­nas fa­ciun­dum fuit quam pri­mum fiat, quo­niam, quid­quid pos­tea vi­xi­mus, id om­ne des­ti­na­tum ig­no­mi­niae est».